Nauka i szkolnictwo w czasach hellenistycznych

Nauka i szkolnictwo w czasach hellenistycznych

Powstanie wielkiej monarchii Aleksandra Wielkiego i związany z tym upadek małych państw-miast greckich zapoczątkował okres olbrzymiego rozwoju kultury greckiej i rozprzestrzeniania się jej na cały czas ówczesny świat. W czasach wielkiej popularności filozofii sofistów, która wywołała całkowity przewrót w obowiązujących powszechnie do ich wystąpienia w poglądach na wartości moralne i intelektualne człowieka, jego wiedzę, zdolności, postawa moralna nie zależą od woli sił wyższych, ani od specyficznych walorów cechujących tylko niektóre narody i klasy, sprawiało, że kultury umysłowej ani wychowania nie można już było dłużej ograniczać włącznie do Greków. W konsekwencji sofistycznych wywodów nauka i kultura musiały przybierać bardziej kosmopolityczny charakter.

Upadek hegemonii Aten pod koniec wojny peloponeskiej zburzył równowagę polityczną Grecji, zmusił poważną liczbę Greków do opuszczenia dotychczasowych siedzib i osiedlania się w innych krajach. Przywożone przez nich na nowe tereny obyczaje, poglądy, wartości umysłowe i język zaczęły szybko oddziaływać. Do rozpoczętego w ten sposób procesu hellenizacji antycznego świata dołączyły się dążenia unifikacyjne monarchii Aleksandra Wielkiego, zaczęły powstawać na podbitych terenach nowe społeczeństwa. Monarcha dopatrując się w kulturze greckiej jednego z czynników, przy pomocy których można było jednoczyć różnorodne i obce sobie narody, zaczął wszystkimi siłami popierać hellenizm i w celu ułatwienia dalszej ekspansji na podbite ludy przystąpił do zakładania nowych, wielkich miast greckich w różnych częściach swojego państwa (Aleksandria, Antiochia, Pergamon). Mimo szybkiego rozbicia się wielkiej monarchii Aleksandra Wielkiego na drobniejsze, proces hellenizacji pogłębiał się i obejmował coraz dalsze tereny.

CECHY HELLENISTYCZNEJ OŚWIATY

Hellenizm nie był kulturą narzuconą lecz przyjmowaną dobrowolnie. Kultura hellenistyczna była w pełni grecką tylko pod względem językowym. Natomiast treść jej i idee zawierały często różnorodne elementy zaczerpnięte z dorobku umysłowego rożnych narodów włączonych do imperium macedońskiego, a później do cesarstwa rzymskiego.

Jednym z podstawowych rysów charakterystycznych kultury hellenistycznej było rozpowszechnienie się szkoły greckiej. Polegały one głównie na tym, że doświadczenia greckie z dziedziny szkolnej i cała teoria pedagogiczna zostały przez kraje hellenistyczne przekazane poprzez średniowiecze nowożytnej Europie i stały się punktem wyjścia przy budowaniu narodowych systemów pedagogicznych dzisiejszego świata (Ateny były wzorem wychowawczym dla całej Grecji, tak później Grecja stała wychowawczynią całego świata).

W początkach IV w. zaczęła zanikać idee wszechstronnie rozwiniętego człowieka, który uchodził za najlepiej przygotowanego do czekających go obowiązków obywatelskich. Ideał rozwiniętego harmonijnie Greka pod względem moralnym, fizycznym i umysłowym zaczyna ustępować koncepcji jednostronnego rozwoju umysłowego, ograniczonego do wiedzy literacko – językowej. Główną rolę zaczyna w niej odgrywać gramatysta, na dalszy plan schodzi nauczyciel gimnastyki i muzyki. Wykształcenie literackie stało się głównym celem i podstawą istnienia szkoły greckiej przy równoczesnym zanikania wychowania estetycznego i fizycznego.

Podobne zmiany zaszły w szkole średniej – wychowanie fizyczne straciło na znaczeniu. Gramatysta zajmował w niej także pierwsze miejsce, ucząc nie tylko gramatyki, ale także literatury, poezji, deklamacji i retoryki. Czasami nauczano również arytmetyki i geometrii.

Wraz z upadkiem państw greckich zanika potrzeba utrzymywania dawnych armii obywatelskich. Doprowadziło to do zerwania związku wychowania fizycznego ze służbą wojskową. Wychowanie fizyczne w okresie hellenistycznym przekształciło się w modną zabawkę klas wyższych lub w trudne ćwiczenia zawodowe dla przyszłych atletów.

ORGANIZACJA SZKOŁY

Dawny program szkoły ateńskiej obejmujący wykształcenie chłopca u gramatysty, lutnisty i u pedotriby w palestrze zaczął się dzielić na dwa poziomy. Proces ten zakończył się ostatecznie w czasach hellenistycznych powstaniem oddzielnej szkoły elementarnej, obejmującej naukę czytania, pisania oraz rachunków i szkoły średniej wymagającej od uczniów pewnego przygotowania na poziomie niższym. Szkoła średnia była dostępna tylko dla bogatej młodzieży.

Szkoła elementarna była najbardziej rozpowszechniona. Obok prywatnych pojawiają się elementarne szkoły publiczne utrzymywane z dochodów gminnych, a później nawet państwowych. Szkoła hellenistyczna poświęca dużo uwagi metodyce nauczania poszczególnych przedmiotów – wydoskonalenia nauki czytania i pisania. Naukę w szkole elementarnej rozpoczynano od czytania. Pisanie, które stanowiło drugi etap, potrzebne było tylko tym, którzy mieli zamiar kształcić się dalej w szkole średniej a później ewentualnie w szkole wyższej. Obok nauczycieli stałych pojawiali się nauczyciele wędrowni – uczyli starszych chłopców poezji, retoryki a nawet gramatyki.

W 12 roku życia chłopiec zaczynał naukę w szkole średniej. Główną podstawę jej programu stanowiła lektura poetów metodą pamięciową. Na podstawie wybieranych przez nauczyciela fragmentów utworów poetyckich młodzież zdobywała wiadomości z zakresu historii, etyki , filozofii, a nawet nauk przyrodniczych. Ważną rolę zaczyna odgrywać nauka gramatyki greckiej.

Oprócz gramatyki, literatury i retoryki szkoła średnia uczyła też, ale w bardzo ograniczonym zakresie arytmetyki, geometrii, elementów geografii i astronomii oraz muzyki.

Bardzo ważną rolę w życiu szkoły hellenistycznej odgrywał gimnazjarcha, pełniące obowiązki dyrektora szkoły, jej mecenasa i ideowego przywódcy. Wybierało ich zgromadzenie ludowe (najwybitniejsi i bogaci obywatele miasta) na jedne rok. Czuwali nad realizacją programu nauczania, pracą nauczycieli, wychowaniem młodzieży, fundowali i wręczali nagrody najlepszym uczniom, pokrywali większość wydatków szkolnych, budowali budynki szkolne oraz zakładali biblioteki. Wielka rola gimnazjarchy w szkole hellenistycznej zaczęła zanikać w czasach cesarstwa rzymskiego, gdy opiekę nad wychowaniem młodzieży przejęło państwo bądź władze miejskie.

Najważniejsze zmiany wprowadził ten okres do wychowania efebów – zmniejszenie roli wychowania wojskowego skłoniło bogatą młodzież, która dawniej przygotowywała się do obowiązków politycznych i wojskowych, do zainteresowania się pracą umysłową i różnorodnymi zagadnieniami naukowymi.

POWSTANIE STAROŻYTNYCH UNIWERSYTETÓW

W IV w. p.n.e. idea studiów wyższych staje się coraz bardziej popularna. Realizację jej ułatwiły ateńskie szkoły filozoficzne, w którym w II w. p.n.e. rzymski cesarz Hadrian nadał wspólny tytuł uniwersytetu. W jego skład wchodziła Akademia Platona prowadząca wykłady z przedmiotów humanistycznych (dialektyka, metafizyka, etyka, polityka, prawo, literatura i muzyka). Drugą było Liceum Arystotelesa, które uwzględniało nauki przyrodnicze, ponadto filozofia, polityka, etyka i retoryka. Uniwersytet ateński obejmował również szkołę filozoficzną stoików oraz epikurejczyków.

Wychowanie Rzymian

Pierwsze osiem dni od narodzin dziecka (primordia) wypełniały uroczystości religijne. Dziecko odwiedzali przyjaciele rodziny, przynosząc mu różnego rodzaju prezenty, tj. ciastka, kwiaty itp. Dziewiątego dnia następowało oficjalne przyjęcie dziecka do rodu poprzez nadanie mu przydomka (praenomen). Dopełnieniem formalności, były uroczystości religijne, kiedy to następowało oczyszczenie i złożenie ofiary bóstwom domowym. Ten dzień zwany był albo dies lustricus albo dies nominium. Cała ceremonia dnia dziewiątego, miała charakter prywatny. Z czynności urzędowych, należało jeszcze dokonać zgłoszenia imienia dziecka w przeciągu 30 dni od narodzin do praefectus aerari, natomiast w prowincjach do tabulari publici.

Po kilku latach, najczęściej około 7 roku życia, dziecko rozpoczynało edukację. W odniesieniu do chłopców i dziewcząt zróżnicowany był jedynie czas trwania. Chłopcy kształcili się do 15 roku życia, natomiast dziewczynki do 13 roku.

Obywatele mniej zamożni, czy też po prostu plebs, posyłał dzieci do szkół publicznych, mieszczących się częstokroć w budynkach publicznych, lub też w taberneach rzymskich domów. Zawód nauczyciela był w powszechnej pogardzie, zresztą ludzie do tej profesji rekrutowali się głównie z niewolników lub wyzwoleńców, najczęściej pochodzenia greckiego, którzy niemal zmonopolizowali ten zawód. Za naukę płacili sami rodzice, co nierzadko wiązało się z uzyskiwaniem przez pedagogów pensji wręcz głodowej. Nierzadko osoby trudniące się tą profesją szukały dodatkowych zajęć by móc w miarę normalnych warunkach prowadzić swą egzystencję. Z czasem jednakże niektóre szkoły czy tez raczej nauczyciele, uzyskiwali pewien prestiż, co ostatecznie mogło zaowocować mecenatem zamożnego Rzymianina, płacąc mu wynagrodzenie (honorarium).

W tym miejscu warto wspomnieć, iż w historii przyjmuje się, że pierwszą szkołę publiczną założył w III wieku p.n.e. Spuriusz Karwiliusz, a szkoła opłacana przez państwo powstała za panowania Wespazjana.

Rok szkolny rozpoczynał się po 23 marca. Wolne od nauki były nie tylko dni świąteczne, ale także wszystkie nundiny.

Zajęcia rozpoczynały się przed wschodem słońca, gdy cały Rzym budził się do życia. Uczniowie chadzali do szkoły, zaopatrzeni w świeczki, które zapewne służyły im w czasie pierwszych godzin pobytu w szkole. W czasie lekcji zarządzano jedną przerwę na posiłek, po czy kontynuowano naukę po popołudniu.

Chłopcy w zamożnych domach znajdowali się pod ciągłą opieką pedagoga (pedagogus, comes, custos czy monitor), który pełnił funkcję zarówno wychowawcy jak i nauczyciela.

Początkowo nauka obejmowała czytanie, pisanie i elementy rachunkowości. Z czasem, program nauczania ulegał modyfikacjom. W końcu wykształcił się trzystopniowy etap nauczania, który był prowadzony przez różnych nauczycieli, którymi byli:

Literator - był nauczycielem pierwszej klasy szkoły podstawowej. Uczył dzieci czytać i pisać. Pod kierunkiem nauczyciela rachunków (calculator, librarius), dzieci uczyły się podstawowych operacji matematycznych. Ćwiczenia te najpierw odbywały się to na palcach, przy czym palce lewej ręki służyły do przedstawiania jedności i dziesiątek, a prawej setek i tysięcy. Później sięgano po kamyczki, aby zakończyć na liczydłach. Oprócz tego uczono dzieci tabliczki mnożenia, do której najlepiej służyła pamięć. Nauczyciel wygłaszał działanie, a dzieci powtarzały chórem. Najważniejszą pomocą naukową literatora, była rożka, która była narzędziem "represyjnym".

Gramaticus - jego głównym zadaniem, było nauczenie uczniów wypowiadania się oraz pojmowania treści. Nauczano również interpretacji, zasad stylistycznych panujących w poezji i całej sztuce piśmienniczej. Dodatkowo uczniów zaznajamiano z muzyką, astronomią, filozofią, geometrią i co najważniejsze, gramatyką. Podstawowym podręcznikiem był Homer. Oprócz jego utworów, czytano także klasyków tj. Liwiusza Andronikusa. Dopiero za czasów Oktawiana, nastąpił napływ młodszych autorów, tj. Horacego, Owidiusza i innych. Czytaniu utworów towarzyszyła analiza językowa i gramatyczna. Studia u retora często odbywały się w jamach tabaernae czy to Forum julium, czy też ekshedr Forum Trajana. Wiek rozpoczęcia nauki u retora był zależny od rodziców a także stopnia rozwoju młodzieńca.

Retor - nauczyciel wymowy. Nauka składała się z teorii wymowy oraz ćwiczeń, które przybierały dwie formy: suasoriae - mowy wygłaszane na jakiś temat (monologi) oraz controversiae - połączenie mowy oskarżyciela i obrony. Oprócz tego, studenci dokonywali opisu postaci historycznych przedstawiając określoną sytuację faktyczną i dyskutowali na temat możliwych scenariuszy, gdyby przeprowadzić drobnych modyfikacji w zakresie powziętych przez danego męża decyzji. Uzupełnieniem studiów były na pewno publiczne przemowy (declamatio) tak istotne dla obowiązków życia publicznego.

Nauka dzieci rzymskich

Zwieńczeniem edukacji były studia filozoficzne w Atenach, nie bez przesady zwanym uniwersytetem dla Rzymian. W wieku 17-18 lat rozpoczynała się również służba wojskowa, co według Polibiusza, dotknąć miało jedynie tych bardziej ograniczonych intelektualnie. Ci "bardziej uzdolnieni" odbywali praktyki, czy to z zakresu jurysprudencji, administracji czy dyplomacji.

Ważnym aspektem rozwoju młodzieńca było także uznanie go za mężczyznę. Krok ten symbolizowało założenie tzw. togi virilis. Początkowo brak było jasnych regulacji dotyczących wieku związanego z uzyskaniem "pełnoletniości" i w dużej mierze uznanie tego stanu psychicznego zależało od woli ojca. Zazwyczaj następowało to w przedziale od 14 do 17 roku życia. Dopiero w okresie cesarstwa wiek pełnoletniości określono na 16 lat. Uroczystość odbywała się 17 marca w Liberalia, kiedy to przed larami młodzieniec zakładał bullę i togę praetexta często nazywane insignia pueritiae, by następnie ubrać wspomnianą już wyżej togę virilis w stylu odpowiednim dla określonej grupy społecznej.

Jednakże szkoła to nie całe kształcenie się przyszłego młodego Rzymianina. Oprócz zajęć nazwijmy to obowiązkowych, istniały także różne organizacje młodzieżowe. Przynależność do nich była dobrowolna. W Italii nazywały się one Iuvenes, podczas gdy w prowincji występowały pod nazwą Iuventus lub Collegium iuventutis. W tych miejscach, młodzież poszerzała swoje wykształcenie i rozwijała sprawność fizyczną. Na czele takiej Iuvenes stał praefectus lub curator.

Katon Starszy Cenzor, Marcus Porcius Cato Maior Censorius (ok. 234-149 p.n.e.), rzymski mąż stanu, mówca i pisarz. Zdolny wódz i administrator. Własnym wysiłkiem doszedł do wielkich urzędów. Obrońca starorzymskich cnót, przeciwny wpływom Rzymian, wzorujących się na Grekach (Scypion Afrykański). Wprowadził podatek od zbytku. Zaciekły wróg Kartaginy, doprowadził do wybuchu III wojny punickiej (149-146 p.n.e.).

Katon był twórcą prozy łacińskiej. Opublikował swe mowy (po raz pierwszy w literaturze łacińskiej), z których zachowały się fragmenty 80 (z ponad 150). Jego mowy charakteryzuje rzeczowość, zwartość i swoboda w operowaniu językiem. U schyłku życia Katon napisał dzieło historyczne Początki (dzieje Rzymu od początku do 149 p.n.e.). Jedyne zachowane w całości dzieło O gospodarstwie wiejskim (wydanie polskie 1956).

Cyceron, Marcus Tullius Cicero (106-43 p.n.e.), rzym. mówca, filozof, pisarz, mąż stanu, teoretyk wymowy. Odebrał staranne wykształcenie; u Filona z Larysy studiował filozofię, u Molona z Rodos wymowę. Od 81 zaczął karierę obrońcy sądowego, która mimo iż był homo novus, otworzyła mu drzwi do wyższych urzędów. W 75 został senatorem, w 69 edylem kurulnym, w 66 pretorem, w 63 jako konsul wykrył spisek Katyliny. W czasie wojny domowej między Pompejuszem a Cezarem opowiedział się za Pompejuszem, po klęsce stronnictwa republikanów pod Farsalos (48) Cezar ułaskawił Cycerona, który odsunął się od życia politycznego. Po śmierci Cezara pragnął wskrzesić dawną republikę; zamordowany przez żołnierzy Antoniusza za popieranie Oktawiana.

Z ogromnego dorobku pisarskiego Cycerona do naszych czasów zachowało się 58 mów politycznych i sądowych, m.in. Przeciw Werresowi (70), Przeciw Katylinie (63), Mowa w obronie poety Archiasza (62); mowy przeciw Antoniuszowi, tzw. Filipiki (44-43); pisma retoryczne (dialogi): O mówcy, Brutus, Mówca; pisma filoz.: O najwyższym stopniu dobrego i złego, Księgi akademickie, Rozmowy tuskulańskie, O naturze bogów, O starości, Lewiusz, czyli o przyjaźni. Sławę w starożytnym świecie rzymskim zdobył głównie jako mówca. Jego zasługą było udoskonalenie prozy łac., styl Cycerona charakteryzował się bogactwem języka, rytmicznością i kadencją zdania.

Wywarł znaczny wpływ na język literatury nowożytnej Europy, m.in. na św. Ambrożego, św. Hieronima, św. Augustyna i na Petrarkę. Szczególnie popularny był w renesansie (S. Orzechowski, Ł. Górnicki, P. Skarga, J. Kochanowski). Popiersia Cycerona znajdują się w Rzymie w Muzeum Kapitolińskim, Muzeum Chiaramonte, we Florencji w Galerii Uffizi; w Turynie w Anti-quarium.

Twórczością Cycerona zajmowali się J. Wikariak (Warsztat pisarski Cycerona), J. Justyński (Listy polityczne Cycerona) i J. Kumaniecki (Cyceron i jego współcześni).

Marek Fabiusz Kwintylian ( Marcus Fabius Quintilianus ) Żył około 35 do 95 roku.

Sławny pedagog w dziedzinie teorii wymowy. Pierwszy płatny z kasy państwowej nauczyciel retoryki. Za Wespazjana kierował katedrą retoryki łacińskiej w Rzymie. Jego najważniejsze dzieło w 12 księgach ?O kształceniu mówcy?? (łac. Institutionis oratoriae libri XII) zawiera nie tylko teorię wymowy, ale i uwagi o wychowaniu oraz ideał nauczyciela (pełny system szkolny cesarstwa rzymskiego, od kształcenia elementarnego, poprzez szkoły gramatyczne, do szkół retorycznych). Jego dzieło znano w czasach karolińskich (za Karola Wielkiego ? wczesne średniowiecze) Wiele jego spostrzeżeń pedagogicznych i dydaktycznych zachowało wartość do czasów nowożytnych (XVIII w.)

Kwintylian urodził się w Calagurris (obecnie Calahorra w Hiszpanii) i z zawodu był adwokatem. W wieku lat pięćdziesięciu ożenił się z młodziutką dziewczyną, która jednak po kilku latach małżeństwa zmarła, pozostawiając dwóch synów (obaj zmarli w wieku dziecięcym) Cesarz Domicjan zaangażował Kwintyliana na nauczyciela swojej siostrzenicy.

Według Kwintyliana, mowa powinna uczyć, bawić i motywować. Aby poprawnie zbudować mowę, należy uwzględnić następujące elementy:

? inventio - zebranie materiału;

? disputatio - skomponowanie materiału;

? elocutio - nadanie odpowiedniej formy stylistycznej;

? memoria - zapamiętanie mowy;

? actio - wygłoszenie mowy.

Dobry mówca powinien być dobrze wykształcony, znać teorię wymowy, a także mieć nieposzlakowane zasady moralne.

Za wzór wymowy stawiał Cycerona (który skądinąd był też najsławniejszym rzymskim teoretykiem wymowy i to na jego pracach przeważnie bazował Kwintylian).

Kwintylian dowodził, że wychowanie zbiorowe przynosi o wiele więcej korzyści niż nauczanie prywatne, argumentując to tym między innymi, że przyszły mówca będzie żył wśród ludzi, więc jak najwcześniej powinien się do tego przyzwyczajać

W szkole uczniowie uczą się nie tylko od nauczyciela, ale i od siebie nawzajem.

Przedstawiona przez niego pierwsza teoria szkoły publicznej powinna spełniać następujące warunki:

Kwintylian krytykował uczenie najpierw pamięciowe nazw i liter bez pokazywania ich form, Przeszkadza to później dzieciom w przyswajaniu kształtów liter, gdyż nie zwracają uwagi na ich wygląd, lecz idą za tym czego się poprzednio nauczyły. Najlepiej uczyć się poznawać litery z wyglądu i z widzenia.

Radził łagodnie postępować z dziećmi , celem wykształcenia był mówca ? orator, bo dobrze mówić to dobrze myśleć i żyć. Człowiek wychowany tak, to prawdziwy obywatel, który mógłby dobrze rządzić państwem.

popiera Kwintylian metodę: uczyć- bawiąc, a więc naukę czytania przy pomocy liter z kości słoniowej czy przez ?jakieś inne pomysłowe zabawki, żeby miały w tym wieku więcej przyjemności i uciechy, gdy je będą, brać do rąk, bawić się nimi i nazywać je po imieniu.

Pod kierunkiem nauczyciela rachunków - dzieci uczyły się liczyć początkowo na palcach, przy czym palce lewej ręki służyły do oznaczania jednostek i dziesiątek, prawej- setek i tysięcy; później pomocą w liczeniu były patyczki i liczydła. Tabliczkę mnożenia należało opanować pamięciowo, ćwiczono się powtarzając chórem za nauczycielem.

Kwintylian zdecydowanie występował przeciwko nauce w domu na poziomie szkoły średniej oraz sprzeciwiał się zadawaniu kar cielesnych.

Cytaty Kwintyliana?

Co teraz jest stare, kiedyś było nowe. Quae vetera nunc sunt, fuerunt olim nova

Gdzie przyjaciele, tam bogactwo. Ubi amici, ibi opes (łac.)

Jedynie strach może być hamulcem dla tych, których rozumem nie można kierować w stronę dobra.

Kłamca musi mieć dobrą pamięć.

Potępiają to, czego nie rozumieją. Damnant quod non intellegunt

Vestis virum reddit - szata czyni męża.


Wyszukiwarka