GLEBA – powierzchniowa część skorupy ziemskiej złożona z luźnych cząsteczek mineralnych i organicznych; powstaje w wyniku wietrzenia skały macierzystej, wskutek działania wody, roślin, zwierząt, mikroorganizmów, klimatu oraz człowieka. Duże znaczenie w tworzeniu gleby mają organizmy żywe, zwłaszcza porosty. Gleba to trójfazowy utwór złożony z fazy stałej ( cząstki mineralne i organiczne), płynnej (woda glebowa) i gazowej (powietrze gazowe). Zachodzą w niej ciągłe procesy rozkładu oraz syntezy związków mineralnych i organicznych. Gleba składa się w 45% ze składników mineralnych, w 25% z materii organicznej, w 25% z powietrza oraz w 5% z wody. Do najważniejszych funkcji gleby należy: produkcja i rozkład biomasy, próchnicy, oraz obieg pierwiastków i wody. Mineralne składniki zawarte w glebie (próchnica, minerały ilaste) charakteryzują się dużymi zdolnościami sorpcyjnymi, to znaczy, że pochłaniają lub zatrzymują różne związki znajdujące się w roztworze glebowym. Wchłaniają przede wszystkim składniki potrzebne dla życia roślin, a więc potas, wapń, magnez oraz amoniak. W obrębie gleby można wyróżnić kilka poziomów glebowych związanych z procesami glebotwórczymi. Wyróżnia się gleby strefowe, śródstrefowe i astrefowe. Wykształcenie Tych pierwszych uzależnione jest w głównej mierze od szaty roślinnej i warunków klimatycznych typowych dla danej szerokości geograficznej. Gleby śródstrefowe zajmują zbyt małą powierzchnie, aby można było je zaliczyć do gleb strefowych, natomiast gleby astrefowe nie wykazują powiązania z określoną strefą klimatyczno-roślinną.
Przykładowe typy gleb strefowych:
Gleby poligonalne – charakterystyczne dla obszaru arktycznego; powstają na terenach płaskich, zbudowanych z materiału piaszczystego lub gliniastego. Gleby poligonalne tworzą charakterystyczne wieloboki ograniczone szczelinami.
Tundrowe gleby glejowe – tworzą się w utworach gliniastych, ich poziom próchnicy nie przekracza 6 cm. Oglejenie tych gleb przejawia się w postaci rdzawych plam, mają kwaśny odczyn.
Podbury – gleby tworzące się w obszarze bezmarzłociowej strefie tajgi. Mają odczyn kwaśny oraz profil, w którym dominują barwy brunatne lub rdzawobrunatne. Podbury tworzą się na utworach lekkich, piaszczystych oraz w lasach sosnowych gdzie runo stanowią porost, mchy i krzewy.’
Bielice – tworzą się w silnie zakwaszonych środowiskach na utworach piaszczystych, głownie pochodzenia lodowcowego i rzecznego. Bielice odznaczają się brakiem poziomu próchnicznego i występowaniem dwóch poziomów barwnych: eluwialnego (poziom wymycia) o barwie jasnoszarej i iluwialnego (poziom wmycia) o barwie brunatno-czarnej. Występowanie tych gleb jest związane ze zbiorowiskami lasów iglastych.
Gleby brunatne – tworzą się w klimacie umiarkowanym ciepłym, na utworach pyłowych, glinach lodowcowych oraz na piskach gliniastych. Brunatna barwa tej gleby pochodzi od związków żelaza i brunatnych związków próchnicznych. Gleby brunatne mają poziom próchniczny o miąższości do 30 cm, bezpośrednio pod nim jest poziom brunatnienia. Występowanie tych gleb związane jest z lasami liściastymi lub mieszanymi.
Gleby płowe – typ gleb charakterystyczny dla klimatu umiarkowanie ciepłego wilgotnego. Wytworzony gównie z utworów polodowcowych (piaski, gliny). Gleby płowe ukształtowały się pod lasami liściastymi i mieszanymi. Ogólna zawartość próchnicy mieści się w granicach 2-5%. Pod tym poziomem znajduje się strefa wymywania o charakterystycznym płowej barwie.
Czarnoziemy – gleby związane z klimatem kontynentalnym umiarkowanie ciepłym i suchym. Powstaje z lessów oraz z utworów lessopodobnych. Gleby te odznaczają się miąższym poziomem pH mieści się w granicach 5,5-7,0. Przy współudziale korzeni roślinności stepowej, organizmów żywych oraz obecności wapnia czarnoziemy odznaczają się korzystną struktura gruzełkową.
Czerwonoziemy i żółtoziemy – powstają pod wilgotnymi lasami subtropikalnymi w strefie klimatu subtropikalnego. Ich poziom próchniczny jest słabo wykształcony i osiąga miąższość do 6 cm. Zabarwienie żółte lub czerwone jest wynikiem glinu i żelaza. Czerwonoziemy rozwijają się na produktach wietrzenia andezytów i bazaltów, natomiast żółtoziemy na zwietrzelinach łupków.
Gleby cynamonowe – tworzą się na wapieniach oraz łupkach zawierających węglan wapnia, na obszarach z suchym latem oraz z wilgotną i ciepła zimą. Poziom próchniczny tych gleb przyjmuje barwę cynamonową, a jego miąższość wynosi od 40-45 cm. Gleby cynamonowe odznaczają się dużą żyznością.
Czerwone gleby ferralitowe – tworzą się w pasie tropikalnym w warunkach klimatu cieplego i sale wilgotnego. Szatę roślinną tych gleb stanowią wilgotne lasy tropikalne odznaczające się różnorodnością składu gatunkowego. Czerwona barwa związana jest z odwodnieniem tlenków żelaza. W Czerwonych glebach ferralitowych powstają konkrecje żelaziste, które w czasie wysychania twardnieją, uniemożliwiając uprawy rolnicze.
Przykładowe typy gleb śródstrefowych:
Gleby bagienne - tworzą się w miejscach silnie uwilgoconych z ograniczonym dostępem tlenu. Niedostatek tlenu hamuje rozkład resztek organicznych i prowadzi do powstania torfu.
Mady – wytworzone na osadach rzecznych w wyniku procesu akumulacji. Mady w dolinach rzek nizinnych są glebami żyznymi, wykorzystywanymi rolniczo. W górnym biegi rzeki odadzaja się mady bardziej gruboziarniste, w środkowym mady zbudowane głównie z utworów pyłowych, a w dolnym mady mające skład drobnoziarnisty.
Czarne ziemie – tworzą się na utworach zasobowych w minerały ilaste i wapń przy udziale roślinności łąkowo-zaroślowej lub darniowo-leśnej. Płytko zalegające wody gruntowe sprzyjają powstawaniu i akumulacji próchnicy (nawet powyżej 40 cm). Czarne ziemie mają strukture gruzełkową oraz odczyn obojętny lub zasadowy. Występują w obniżeniach terenu, w których kiedyś znajdowało się jezioro lub starorzecze.
Rędziny – powstają na podłożu węglowym, charakterystyczną cechą tych gleb jest obecnośc w poziomie próchniczym odłamków skały macierzystej.
Sołonczaki – powstają pod wpływem podsiąkającej słonej wody gruntowej. Występują gównie w warunkach klimatu pustynnego. Podsiąkająca woda powoduje gromadzenie się soli przy powierzchni gleby. Sole tworzą na powierzchni tzw. Wykwity solne.
Przykładowe typy gleb astrefowych:
Lito sole – gleby płytkie, wytworzone na masywnym niewapiennym podłożu skalnym. Poziom próchniczny sięga 10 cm i zawiera dużo odłamków skalnych. Litosole występują gównie na silnie erodowanych stokach gór.
Regosole – gleby słabo wykształcone, tworzące się ze skał luźnych. Występują głównie na terenach pojeziernych, gdzie erozja odsłania gliny zwałowe.
Rankery – gleby słabo wykształcone wytworzone ze skał kwarcowo-krzemianowych, odczyn tych gleb jest kwaśny.
Ze względu na sposób powstania oraz stopień rozwoju wyróżnia się następujące gleby: litogeniczne, autogeniczne, semihydrogeniczne, hydrogeniczne, napływowe, słone i antropogeniczne.
Litogeniczne – gleby w początkowym stadium rozwoju, słabo wykształcone. Charakteryzują się niską zawartością próchnicy oraz tworzą się na powierzchniach podlegających szybkim zmianom wskutek denudacji lub akumulacji. Do gleb fitogenicznych zaliczamy gleby węglanowe (rędziny, pararędziny) oraz gleby bezwęglanowe (lito sole, regosole).
Autogeniczne – gleby dobrze wykształcone, w których nie zachodzą procesy glejowe . W ich powstaniu znaczną role odgrywają warunki klimatyczne i rodzaj formacji roślinnej. Do gleb autogenicznych zaliczamy np.: czarnoziemy, gleby brunatne, płowe lub bielice.
Semihydrogeniczne – gleby częściowo poddajne procesowi oglejenia, np.: gleby glejowo-bielicowe lub czarne ziemie.
Hydrogeniczne – gleby powstają pod wpływem wód gruntowych znajdujących się na całym profilu glebowym. Tworzą się w warunkach utrudnionego dostępu tlenu, np.: torfowe lub murszowe.
Napływowe – gleby powstające na osadach rzecznych lub morskich, wykazują warstwową budowę. Miąższość poszczególnych poziomów uzależniona jest od wieku gleby i jej położenia, np.: mady rzeczne.
Słone – powstają pod wpływem podsiąkającej słonej wody gruntowej. Występują w klimatach suchych i półsuchych, np.: sołonczaki, sołońce.
Antropogeniczne – gleby utworzone w wyniku działalności ludzkiej, np.: hortisole (gleby ogródkowe).
Bibliografia:
ENCYKLOPEDIA GEOGRAFIA
Wydawnictwo, ,,GREG” Kraków 2006