Wojna polsko-bolszewicka

Przyczyny wojny polsko-bolszewickiej

Wojna polsko-bolszewicka była konfliktem pomiędzy odtworzoną w 1918 roku Rzeczpospolitą a powstałą w 1917 roku na skutek Rewolucji Październikowej Rosją Radziecką. Dla obydwu młodych państw konflikt ten miał fundamentalne znaczenie dla określenia własnego miejsca na mapie Europy.

Dla odrodzonej Polski stawką wojny było zachowanie kruchej jeszcze niepodległości, określenie ostatecznej granicy wschodniej, określenie ustroju państwa ale też utworzenie korzystnej sytuacji międzynarodowej w Europie Środkowej - najbliższym sąsiedztwie Polski. Dla Rosji Radzieckiej wojna z Polską była konsekwencją ideologii komunistycznej - marksistowsko-leninowskiej, która zakładała światową rewolucję proletariatu i powszechne wprowadzenie systemu komunistycznego. Młoda Rosja Radziecka nadal była ogarnięta wewnętrznym konfliktem zbrojnym pomiędzy frakcją czerwonych - opowiadających się za ideologią marksizmu-leninizmu oraz białych, nadal lojalnych wobec Rosji sprzed Rewolucji Październikowej.

Bezpośrednią przyczyną konfliktu było zakończenie I Wojny Światowej i stopniowe wycofywanie się z Europy Środkowej wojsk niemieckich po zawarciu 11 listopada 1918 roku pokoju w Compiegne. W Europie Środkowej, pomiędzy Warszawą a Moskwą, powstała tym samym polityczna pustka. Najbardziej doniosłym wydarzeniem wojny polsko-bolszewickiej była Bitwa Warszawska w 1920 roku, rozstrzygnięta w sierpniu 1920 roku, co ugruntowało polską wygraną. Wojna została ostatecznie zakończona podpisaniem Traktatu w Rydze w 1921 roku.

Polityczny kontekst wojny polsko-bolszewickiej

Wojna polsko-bolszewicka przebiegała w niekorzystnym dla Polski otoczeniu politycznym. W ramach samej odtworzonej niepodległości Polski ścierały się przeciwstawne postawy różnie określające rolę Polski w Europie. Wedle ugrupowania zgromadzonego wokół Naczelnika Państwa - Józefa Piłsudskiego, głównie o rodowodzie z Polskiej Partii Socjalistycznej PPS, w Europie Środkowej, na obszarze zajmowanym przed I Wojną Światową przez wielkie mocarstwa - Niemcy, Austro-Węgry i Rosję, powinna powstać federacja państw, w której to Polska powinna odgrywać wiodącą rolę. Idei tej sprzyjał fakt, że podczas I Wojny Światowej na terenie Ukrainy powstały aż dwa zalążki państwowości - Ukraińska Republika Ludowa z Symonem Petlurą na czele i Zachodnio-Ukraińska Republika Ludowa, obejmująca dawne tereny Galicji Wschodniej. W Europie Środkowej powstawały państwa narodowe, zgodnie z postanowieniami Traktatu Wersalskiego. Na obszarze nadbałtyckim kształtowały się niezależne Litwa, Łotwa i Estonia. Dla Polski państwa położone na wschód od jej granic - w ramach federacji, byłyby też buforem odgradzającym od Rosji.

Przeciwna koncepcji federacji była zasadniczo Narodowa Demokracja, promująca ideę inkorporacji ziem dawniej należącej do I Rzeczpospolitej. Według endecji, Polska w ramach federacji byłaby zbyt osłabiona i musiałaby liczyć na sojusz z Niemcami, a to groziłoby rewizją granicy zachodniej II Rzeczpospolitej. Endecja uważała także, że rewolucja bolszewicka w Rosji jest zjawiskiem przejściowym a odtworzenie wschodnich ziem Rzeczpospolitej w granicach sprzed rozbiorów przyczyni się do polonizacji tamtejszej ludności i do wzrostu potencjału państwa.

Przebieg wojny polsko-bolszewickiej, choć początkowo pomyślny dla Polski, przyczynił się jednak do konieczności ogólnej mobilizacji niezależnie od politycznych postaw w warunkach bezpośredniego zagrożenia dla Warszawy ze strony Armii Czerwonej. Na arenie międzynarodowej dominowały wyrazy sympatii dla Rosji Radzieckiej. Komintern i partie komunistyczne Europy Zachodniej liczyły na zwycięstwo światowej rewolucji proletariatu.

W Niemczech podjęto nieudaną próbę przeprowadzenia rewolucji komunistycznej, w której udział brali też działacze dawniej związani z SDKPiL, na przykład Róża Luksemburg. Państwa ententy odnosiły się do wojny polsko-bolszewickiej sceptycznie, a brytyjski premier David Lloyd George forsował, by polski premier Władysław Grabski przyjął za wschodnią granicę Rzeczpospolitej linię Curzona, wytyczoną jako linia demarkacyjna polsko - radziecka w 1919 roku. Kwestią sporną był tez los dawnej Galicji oraz udział w wojnie dwóch efemerycznych państw ukraińskich - Ukraińskiej Republiki Ludowej i Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej. Przez pewien czas byli to jedyni sojusznicy Polski w wojnie polsko-bolszewickiej.

Wojna polsko-bolszewicka miała też bardziej dalekosiężny wpływ na kształt granic II Rzeczpospolitej. To w okresie Bitwy Warszawskiej 1920 r. rozstrzygały się przewidziane traktami plebiscyty dotyczące przynależności państwowej Śląska, Mazur i Warmii. Udział w wojnie zdecydowanie osłabił pozycję Polski jeśli chodzi o kształtowanie granic zachodnich.

Przebieg wojny polsko-bolszewickiej i Bitwa Warszawska 1920 r.

Wojna polsko-bolszewicka rozpoczęła się w lutym 1919 roku na terenie Białorusi. Działania zbrojne miały charakter manewrowy, a nie pozycyjny, co było charakterystyczną cechą I Wojny Światowej. Znaczne siły Armii Czerwonej musiały być wyłączone z działań przeciwko Wojsku Polskiemu, a za sprawą nadal trwającej wojnie domowej w Rosji przeciwko Białym, nie akceptującym zmian dokonanych na skutek Rewolucji Październikowej. Warto zauważyć też, że obydwie armie: Wojsko Polskie i Armia Czerwona, było tworami młodymi i dopiero organizowanymi. Polacy podczas I wojny Światowej zaangażowani byli w działania wojsk państw zaborczych, w Rosji na skutek Rewolucji Październikowej faktycznie powołano do życia zupełnie nową armię, lojalną wobec nowej władzy, w opozycji do sił zbrojnych Białych, sprzeciwiających się ideologii komunistycznej.

Wielkie znaczenie dla działań zbrojnych w wojnie polsko-bolszewickiej miał rozwój myśli strategiczno - taktycznej i działania wywiadowcze. Znacznym przełomem było złamanie radzieckich szyfrów przez polski kontrwywiad pod wodzą porucznika Jana Kowalewskiego. Umożliwiło to poznawanie na bieżąco planów Armii Czerwonej i przyczyniło się do stosowania skuteczniejszej taktyki. Choć Bitwa Warszawska w 1920 roku ukazywana jest często w polskiej kulturze jako Cud nad Wisłą, także za sprawą przypadającego dnia 15 sierpnia, kluczowej daty dla wojny, święta religijnego, w rzeczywistości sukces Polski w wojnie polsko-bolszewickiej był wypadkową sprawności i umiejętności polskiego dowództwa, żołnierzy i decydentów, ale też wyrazem słabości strony przeciwnej.

Wojna polsko-bolszewicka składała się zasadniczo z dwóch kampanii prowadzonych przez Wojsko Polskie najpierw w 1919, a następnie w 1920 roku. Trudnością wojny w 1920 roku była między innymi konieczność poruszania się w skomplikowanym układzie, jaki zapanował w Europie Środkowej pomiędzy najważniejszymi graczami. Potencjalnymi sojusznikami Polski przeciwko bolszewikom byli Biali - Rosjanie nadal walczący z Armią Czerwoną nie akceptujący przewrotu komunistycznego, lub Ukraińcy tworzący Ukraińską Republikę Ludową. Ostatecznie sojusznikami zostali Ukraińcy jako kluczowy partner dla rozwiązania federacyjnego. Biali zaś nie byli gotowi na uznanie jakiejkolwiek polskiej granicy, która wykraczałaby poza linię trzeciego rozbioru. Aby uniknąć skutecznego rozgromienia Białych w wojnie domowej w Rosji Wojsko Polskie pod wodzą Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego ruszyło wiosną 1920 roku z ofensywą na Kijów. Rosja Radziecka odpowiedziała zaś kontratakiem pod dowództwemMichaiła Tuchaczewskiego, a następnie uderzyła armią konną Siemiona Budionnego. Michaił Tuchaczewski podjął się ataku Warszawy wzorując się na taktyce Iwana Paskiewicza z roku 1831. Jednak bitwa na przedpolach Warszawy oraz polskie kontruderzenie z nad Wieprza przyczyniły się do przełomu w wojnie - dnia 15 sierpnia 1920 roku podjęta została skuteczna kontrofensywa polska. Wydarzenie to przeszło do historii jako Bitwa Warszawska 1920 r.

Traktat Ryski i znaczenie wojny polsko-bolszewickiej

Ostateczny kształt wschodnich granic II Rzeczpospolitej wyznaczyły wydarzenia, które miały miejsce już po Bitwie Warszawskiej 1920 r. Jesienią tego roku wojska radzieckie zostały ostatecznie pokonane i zmuszone do odwrotu podczas Bitwy Niemeńskiej. W październiku 1920 roku Wojsko Polskie zajęło Mińsk. 12 października przedstawiciele sejmu i rządu Rzeczpospolitej zawarli zawieszenie broni z przedstawicielami rządu Rosji Radzieckiej podczas spotkania w stolicy Łotwy - Rydze. W tym samym mieście 18 marca 1921 roku podpisany został Traktat Ryski, formalnie kończący wojnę polsko-bolszewicką. Stronami tej umowy międzynarodowej były Polska, Rosyjska Republika Radziecka oraz Ukraińska Republika Radziecka. Traktat, którego najważniejszym postanowieniem było wyznaczenie wschodniej granicy Polski w zasadzie wzdłuż linii drugiego rozbioru, co było też zgodne z obszarem opanowanym przez Wojsko Polskie w 1919 roku, stanowił o przewadze endeckiego pojmowania polityki regionalnej Polski. Poprzez uznanie Ukraińskiej Republiki Radzieckiej i zignorowanie Ukraińskiej Republiki Ludowej, postawa polskiej delegacji w Rydze w 1921 toku świadczyła o ostatecznym zamknięciu idei utworzenia w Europie Środkowej federacji państw skupionych wokół Polski. Przeważyła, wbrew opinii Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, promowana przez Narodową Demokrację Romana Dmowskiego koncepcja podziału "międzymorza bałtycko - czarnomorskiego", to jest Białorusi i Ukrainy, pomiędzy Rosję Radziecką i Polskę, co, zdaniem endecji, miało wpłynąć na ugruntowanie pozycji Polski w regionie.

Traktat Ryski postanawiał także o konieczności wypłacenia Polsce rekompensaty za wkład Polski w tworzenie rosyjskiej gospodarki podczas zaborów, a także nakazywał dokonanie zwrotu Polsce zagrabionych w czasach zaborów dzieł sztuki.

Osobnym zagadnieniem bezpośrednio wynikającym z wojny polsko-bolszewickiej jest sprawa Wilna i bunt Żeligowskiego. Jesienią 1920 roku, po przegranej Bitwie Warszawskiej 1920 r. wycofujące się wojska rosyjskie postanowiły przekazać Wilno władzom litewskim licząc na skłócenie nowo powstałych Polski i Litwy oraz na osłabienie omawianej wyżej, a wtedy jeszcze nie przesądzonej idei federacyjnej. Zamieszkałe w większości przez ludność polskojęzyczną Wilno wydawało się być naturalnym centralnym ośrodkiem politycznym dla państwa litewskiego. Jednakże 7 października 1920 roku pozorując bunt przeciwko Naczelnikowi Państwa Józefowi Piłsudskiemu, a faktycznie działając na jego ciche polecenie, generał Lucjan Żeligowski zajął miasto i doprowadził do powstania samozwańczej Litwy Środkowej, która ostatecznie w 1922 roku została wcielona do II Rzeczpospolitej. Ostatecznie stolicą Litwy zostało Kowno. Wydarzenie to przyczyniło się do lodowatych stosunków pomiędzy Litwą a Polską w całym dwudziestoleciu międzywojennym - obydwa państwa były de facto w stanie zimnej wojny. Najbliższym sojusznikiem Polski wśród państw bałtyckich stała się Łotwa.

W okresie komunistycznym wojna-polsko bolszewicka była tematem niepodejmowanym, jako, że jedną ze stron była Rosja Radziecka - poprzedniczka "bratniego" ZSRR. Okazywana była jako błąd Polaków, którzy nie dopuścili do światowej rewolucji proletariatu. Bohaterami czasów PRL były takie postaci, jak Julian Marchlewski, tworzący zalążki Polskiej Republiki Radzieckiej na tyłach rosyjskiej armii w okresie jej zwycięstw. Historiografia radziecka, dla odróżnienia Polski czasów komunistycznych z Polską okresu wojny 1920 roku używała terminu "Polska jaśniepańska".

Wojna polsko-bolszewicka przypieczętowała odrodzenie państwowości polskiej. Bitwa Warszawska 1920 r. jako punkt zwrotny wojny stanowiła jeden z najjaśniejszych punktów w historii polskiej wojskowości. Współcześnie dzień rocznicy Bitwy Warszawskiej 1920 r. obchodzony jest jako święto państwowe - Wojska Polskiego.