ROZWÓJ SPOŁECZNY
Sytuacje społeczne – można je określić, jako takie, w których bezpośrednio lub pośrednio występują ludzie.
Specyficzna cecha syt. społ. jest to, że ich elementy – uczestniczące w nich osoby – z reguły wzajemnie na siebie wpływają.
W pierwszych tygodniach życia nie w pełni (jeśli w ogóle) dostrzega specyficzny charakter bodźców społecznych. Nie wiąże ich obecności z własnym zachowaniem, nie naśladuje widzianych zachowań, nie nawiązuje kontaktów. Postęp następuje jednak bardzo szybko. Już 3 – miesięczne dziecko wyraźnie angażuje się w interakcje społeczne, a zwłaszcza z matką. W drugim półroczu 1.r.ż. wykonuje czynności naśladownicze, a pod koniec niemowlęctwa potrafi już traktować mimikę bliskich osób dorosłych jako źródło informacji zwrotnych na temat własnego zachowania. Od wieku poniemowlęcego zaczyna opanowywać funkcje społeczne przedmiotów. Wraz z rozwojem myślenia wyobrażeniowego, a potem pojęciowego, na dziecko zaczynają wpływać nie tylko aktualnie działające bodźce społeczne, lecz także wcześniej obserwowane. Oddziałują one na jego podglądy, myślenie, postawy,. Emocje.
O początkach rozwoju społecznego można mówić w chwili, gdy dziecko zaczyna odróżniać ludzi od rzeczy i inaczej się względem nich zachowywać.
Socjalizacja – pojęcie rozumiane, jako przystosowanie się do wymagań społecznych.
ROZWÓJ PERCEPCJI SPOŁECZNEJ JAKO PODSTWA RÓŻNICOWANIA SIĘ ZACHOWAŃ SPOŁECZNYCH:
Od kiedy dziecko zaczyna odróżniać bodźce społeczne od niespołecznych?
Następuje to w stosunkowo wczesnym okresie wieku niemowlęcego. Kilkutygodniowe niemowlę inaczej zachowuje się w kontaktach z przedmiotami niż w kontaktach z ludźmi (częściej się uśmiechają).
Uśmiech społeczny – ok. 3. miesiąca życia, jako reakcja na kontakt z drugą osobą
„reakcja ożywienia” lub „reakcja witania” – uśmiech społeczny połączony z ruchami kończyn i całego ciała oraz wokalizacją (gruchanie)
Płacz reakcją na oddalenie się matki lub innego opiekuna
Za pośrednictwem jakiego mechanizmu dochodzi do uchwycenia przez dziecko specyfiki bodźców społecznych?
Początkowo sądzono, że dzieje się tak tylko dlatego, że obecność dorosłego kojarzy się dziecku z zaspokajaniem potrzeb fizjologicznych, zwłaszcza z redukcją głodu, dzięki temu staje się on warunkowym bodźcem emocjonalnym. Z czasem zaczęto brać pod uwagę, że inni ludzie też są źródłem bodźców poznawczych, a uspołecznienie dziecka dokonuje się właśnie w toku jego percepcyjnych kontaktów z otoczeniem. Ważną role spełnia tez kontakt dotykowy z osobą zajmująca się dzieckiem (Harlow).
Fakt zaspokajania przez dorosłych potrzeb fizjologicznych niemowlęcia z pewnością jest nieobojętny dla rozwoju społecznego, ale ważnym, czy też najważniejszym, jego czynnikiem są też dotykowe, wzrokowe i słuchowe kontakty dziecka z otoczeniem.
Inny człowiek jest dla dziecka aktywnym źródłem sprzężeń zwrotnych, adekwatnie reaguje na jego zachowanie, odwzajemnia próby kontaktu, poddaje się oddziaływaniom i jednocześnie sam oddziałuje.
Istnieje pogląd o istnieniu wrodzonych zdolności dziecka do komunikowania się z otoczeniem społecznym.
Pierwsze różnicowania, jakie dziecko potrafi dokonać:
Odmienność reagowania na osoby znane i obce:
druga połowa 1 r.ż. – nieznane twarze wywołują rezerwę, lęk lub wzmożone zainteresowanie, zanika uśmiech społeczny
w ciągu kilkunastu kolejnych lat życia stale wzrasta stopień różnicowania i bogacą się jego formy
w pierwszych latach życia dziecko zwraca się do każdego z podobny sposób (np. jest ze wszystkimi na „ty( oraz ma względem nich podobne oczekiwania
w wieku przedszkolnym zaczyna odnosić się do obcych osób z dystansem, uczy się zawierania znajomości, potrafi zachowywać różną wielkość dystansu
Wiek:
początkowo ta kategoria nie występuje, nie różnicuje wieku dorosłych, inne dzieci budzą w nim raczej zainteresowanie poznawcze aniżeli reakcje społeczne (nastawienie orientacyjno – badawcze, poddawane są podobnym czynnościom manipulacyjnym, jak przedmioty fizyczne)
rówieśnicy jako „mniej wartościowe” bodźce społeczne w porównaniu z dorosłymi – dlatego małe dzieci wyraźnie preferują kontakty z dorosłymi
w miarę rozwoju rówieśnicy staja się dla siebie coraz bardziej atrakcyjnymi partnerami.
Interakcje społeczne nabierają specyfiki i jedne z nich SA podejmowane częściej czy wyłącznie wobec rówieśników, a inne – wobec dorosłych.
Od okresu przedszkolnego dziecko zaczyna dostrzegać i klasyfikować wiek ludzi precyzyjniej, w ślad za czym idą specyficzne formy zachowań.
Dorośli spostrzegani są jako autorytety
Płeć:
Umiejętność różnicowania osób ze względu na płeć na już dziecko na początku wieku przedszkolnego, początkowo jednak zwraca uwagę na różnice wyglądu zewnętrznego. Dopiero później dostrzega różnice dotyczące rodzaju wykonywanych czynności. W końcowym okresie wieku przedszkolnego zwraca uwagę na zróżnicowanie oczekiwań społecznych adresowanych do osób odmiennych płci oraz ich możliwości i osiągnięć w różnych dziedzinach działania.
Stałość swej płci i stałość tożsamości, ok. 3 – 4 r.ż.
Od wieku przedszkolnego zaczyna preferować kontakty z rówieśnikami tej samej płci, w młodszym wieku szkolnym może się to przerodzić we wzajemny antagonizm chłopców i dziewcząt.
Indywidualne właściwości dostrzegane w ludziach:
Zwiększanie się głębokości opisu innych ludzi, wzrastanie integracji tego opisu oraz jego postepująca obiektywizacja.
Początkowo spostrzeżenia dotyczące ludzi mają charakter całkowicie powierzchowny. Z czasem dziecko potrafi coraz bardziej wykraczać poza obserwowalne aspekty zachowania się innej osoby, wnioskując na ich podstawie o tym, czego nie widzi bezpośrednio. Do obrazu ludzi włacza tez przyczyny ich zachowań – najpierw sytuacyjnych (w aktualnych stanach wewnętrznych), a potem dyspozycyjnych (we względnie stałych cechach psychicznych).
Decentracja interpersonalna:
Jest ona przejawem w sferze kontaktów społecznych ogólnej zdolności poznawczej, polegającej na jednoczesnym uwzględnianiu wielu rożnych aspektów tego samego zjawiska czy obiektu. Powstanie tej zdolności wiąże się z odwracalnością myślenia. Przed jej osiągnięciem poznanie jest subiektywne (egocentryzm poznawczy).
Dostrzeganie wewnętrznych przyczyn działania ludzi zauważa się ok. 8 – 10 lat (gdy kształtowana odwracalność).
Jeszcze później człowiek może, interpretując zachowanie innych, sięgnąć do odleglejszych jego przyczyn.
Pod koniec okresu dorastania prowadzi to do powstawania specyficznych zainteresowań psychologicznych.
Ze zwiększeniem się głębokości opisu wzrastają możliwości dostosowywania się dziecka do innych i oddziaływanie na nich.
Z dostrzeganiem stałych cech innych ludzi idzie w parze ukształtowanie się stałych wzorców interakcji z nimi i powstanie trwałych preferencji odnośnie partnerów interakcji
Preferencje te początkowo mają charakter globalny, potem, w zależności od indywidualnych cech partnerów, dziecko wchodzi w różnego rodzaju interakcje
Wreszcie znajomość genezy cech innych ludzi pozwala na oddziaływanie o charakterze wychowawczym.
Wzrastanie stopnia integracji spostrzeżeń dotyczących innych ludzi.
Pojęcie osoby – dzięki powtarzalności dostrzeganych zachowań ludzkich, dziecko zaczyna uświadamiać sobie stałość źródła odbieranych bodźców społecznych
Posiadane obrazy ludzi wzbogacają się ilościowo i jakościowo o nowe i coraz „głębsze” cechy. Początkowo jednak mają charter zbiorów, których elementy nie są zorganizowane – dziecko nie dostrzega związków między poszczególnymi cechami, widzi je „obok siebie”, koncentrując uwagę ma jednych lub drugich zależności od sytuacji.
W wyniku integracji informacji o innych ludziach kształtuje się ogólniejsza wiedza społeczna (wiedza psychologiczna). Składają się na nią informacje na temat człowieka „w ogóle”, SA to poglądy dotyczące tego, jacy są ludzie i co ich charakteryzuje
Wiedza taka nie jest zawsze trafna i często opiera się na nieprawidłowych lub zbyt kategorycznych uogólnieniach
Obiektywizacja:
Początkowo tylko te właściwości zachowania się ludzi lub ich cech, które są dla niego bezpośrednio ważne, mają znaczenie subiektywne. Przedmiotem percepcji są kontakty innej osoby ze spostrzegającym i jego stosunek emocjonalny do niej.
Dziecko starsze zwraca uwagę na te cechy, które ujawniają się poza sferą wzajemnych kontaktów. Wiąże się to ze zdolnością do przyjmowania innych niż własny punkt widzenia.
Zmniejsza się liczba sądów wartościujących podawanych przy charakteryzowaniu ludzi, a zwiększa się liczba sądów opisowych ( znaczna różnica między 7 – 8 lat a początkiem dorastania)
Wiek dorastania – tendencja oceniająca, jako przejaw krytycyzmu młodzieńczego i wartościowania moralnego
Możliwości stymulowania rozwoju percepcji społecznej:
Stwarzanie możliwości na liczne i różnorodne kontakty społeczne
Organizowanie doświadczeń dziecka, pozwalające mu na samodzielne korygowanie tego, co wie o ludziach
Wyznaczniki zdolności do decentracji interpersonalnej:
Okazywanie dziecku aprobaty uczucia
Nieograniczanie samodzielności i inicjatywy
Powstrzymywanie się od stosowania ostrych kar i nadmiernego rygoryzmu
Unikanie autorytarnego przekazywania nakazów zakazów czy reguł postępowania
Niewłaściwe jest stawianie dzieciom, wymagań, powołując się jedynie na ogólnikowe zasady lub własny autorytet i władzę
Zwracanie uwagi dziecku na doznawane przez ludzi w różnych sytuacjach stany psychiczne i ich przejawy
Test Podejmowania Ról – zadaniem dziecka jest opisanie jakiejś wyobrażeniowej sytuacji społecznej kolejno z punktu widzenia poszczególnych jej uczestników. O zdolności do decentracji świadczy umiejętność ukazania kilku różnych, ale spójnych, niesprzecznych ze sobą wersji tego samego zdarzenia, uwzględniających odmienność ról społecznych zaangażowanych w nie osób.
ROZWÓJ KONTATÓW SPOŁECZNYCH
Za główna przyczynę rozwoju społecznego, a zarazem podstawowy jej kierunek, trzeba uznać wzrastanie aktywności społecznej, czyli stopnia czynnego uczestnictwa w sytuacjach społecznych.
Najwcześniejsze kontakty polegają na obserwowaniu zachowania innych ludzi i wyrażaniu emocji, potem dziecko stara się zwrócić również na siebie uwagę innych.
Dziecko reaguje najpierw wobec dorosłych, a dopiero potem w stosunku do innych dzieci. Pod koniec 1.r.ż dzieci starają się wzajemnie ściągnąć na siebie uwagę gaworzeniem lub podają sobie zabawki.
Kontakty:
Odbieranie i przekazywanie informacji
Dostosowywanie własnych czynności do czynności wykonywanych przez innych.
Najbardziej charakterystyczną formą jest naśladowanie obserwowanych czynności, najpierw dorosłych, a później też rówieśników
Rozwija się współdziałanie:
Najpierw obserwowanie innych
Zabawy samotne, naśladowanie
Zabawy równoległe („obok siebie” – każde bawi się po swojemu, ale w grupie – wiek poniemowlęcy i początki przedszkolnego)
Zabawy asocjacyjne
Współpraca
Etapy współdziałania:
Niezróżnicowanie czynności, składających się na jeden cel – nadal każdy robi „to samo”, choć czynności te składają się na jakiś cel
Wykonywanie jednorodnych czynności na zmianę
Jakościowe zróżnicowanie czynności poszczególnych osób, podział zadań (wyraźnie ujawniają się w drugiej połowie wieku przedszkolnego w zabawach tematycznych)
W wieku szkolnym – rozwinięte współdziałanie
Wiek dorastania – współpraca trwała, wynikająca z przyjętych zasad społecznego podziału ról i wykonywanych obowiązków
Organizowanie działania innych osób i kierowanie nim
Działanie na rzecz innych ludzi, tzw. zachowania prospołeczne (czynności, których celem jest dobro innych osób):
Pomaganie młodszym czy słabszym dzieciom, pocieszanie kogoś, dzielenie się posiadanymi przedmiotami, naśladowanie opiekuńczych reakcji rodziców, zachowania altruistyczne dla zdobycia aprobaty rodziców (wiek przedszkolny – empatia)
Powinność moralna – w miarę przyswajania przez dziecko norm moralnych kształtuje się dążenie do zgodności z nimi
Uniezależnienie się zachowań społecznych od zewnętrznch czynników motywujących i przechodzenie ich pod kontrolę wewnętrzną
Zmniejsza się, a czasem zanika rola dorosłego jako inicjatora kontaktów społecznych dziecka
Wzrost trwałości i stałości zachowań społecznych
Wiek przedszkolny – czas zabaw od kilku do kilkudziesięciu minut
Wiek szkolny – kilka godzin
Podejmowanie stałych form współdziałania
Nawiązywanie względnie trwałych związków koleżeńskich i przyjaźni
Dążność do zdobycia określonej pozycji w grupie
Ok. 9 – 10 lat – świadomość własnej pozycji w grupie
Techniki socjometryczne – polegają na zbieraniu od każdego członka jakiejś grupy informacji o pozostałych
Zasady oddziaływań wychowawczych:
Pobudzanie dzieci do wzajemnych kontaktów
Ingerowanie w przebieg tych kontaktów, zróżnicowany w zależności od wieku dziecka (w najwcześniejszym okresie – dorosły przy zabawie; wiek przedszkolny – nie wymaga stałej obecności, inspiracja; wiek szkolny – ingerencja bardzo dyskretna, stymulowanie zadaniami zespołowymi)
ROZWÓJ SPOŁECZNY JAKO PROCES SOCJALIZACJI
Proces przystosowywanie się dziecka do wymagań środowiska. Można tu wyróżnić dwa podstawowe etapy rozwojowe:
Stopniowo uczy się przystosowywać do otrzymywanych zakazów i nakazów
Kształtuje się zdolność do przestrzegania norm społecznych
Zmiany rozwojowe, jakim podlega umiejętność dostosowywania się do wymagań:
Zwiększa się odroczenie czasowe, z jakim dziecko jest w stanie wykonać polecenia
Początkowo może to zrobić tylko bezpośrednio po otrzymaniu nakazu czy zakazu, potem staje się zdolne do przechowania go w przechowania go w pamięci i wykonania dopiero po jakimś czasie
Respektowanie poleceń nie tylko udzielanych indywidualnie, lecz także kierowanych do grupy, w jakiej się znajdują
Zdolność generalizowania otrzymanych poleceń i przenoszenie ich na inne, podobne sytuacje, czy czynności
W miarę, jak nakazy czy zakazy nabierają dla dziecka cech stałości, powszechności i ogólności, przyswaja sobie ono pewne reguły postępowania
Zaczyna włączać reguły do swej działalności zabawowej
Stosunek dziecka do norm moralnych (4 stadia):
Anomii moralnej:
Wiek niemowlęcy i znaczna część wieku poniemowlęcego
Dziecko nie zna jeszcze norm moralnych
Heteronomii moralnej:
Wiek przedszkolny i część młodszego wieku szkolnego (do ok. 9 lat)
Dziecko traktuje normy jako narzucone z zewnątrz, a konieczność ich przestrzegania traktuje z uwagi na zewnętrzne wzmocnienia
Faza egocentryzmu (do 5.r.ż) – uzasadnieniem moralnego postępowania jest cheć unikania kar lub otrzymywania nagród
Faza konformizmu (do 5 do 9 lat) – dążenie do uzyskania aprobaty dorosłych
Przy ocenie moralnej bierze pod uwagę zgodność czy nie zgodność z nakazami autorytetu, nie uwzględniając okoliczności czynów, ani intencji
Realizm moralny – tym naganne jest zachowanie, im większą powoduje szkodę materialną, nawet jeśli u jego podstaw leżą dobre intencje lub miało charakter przypadkowy
Socjonomii moralnej:
Młodszy wiek szkolny, ok. 9 – 13 lat
Zaczyna się liczyć zdanie rówieśników, a ich opinie stają się źródłem kar i nagród zmuszających do zgodności z normami
Konwencjonalizm moralny – dążenie do zgodności z ogólnie uznawanymi normami postępowania jako zasadami przyjmowanymi przez cieszące się autorytetem osoby czy grupy
Autonomii moralnej
Wiek dorastania, ok. 13. r.ż
Internalizacja norm – uniezależnienie wartości norm od zewnętrznych kar i nagród
Pryncypializm moralny (13 – 15 lat) – normy muszą być zawsze i wszędzie przestrzegane, niezależnie od okoliczności. W miarę jak dziecko zaczyna poznawać sens norm, dostrzegać społeczne rację ich przestrzegania, ustępuje relatywizmowi moralnemu, oznaczającemu zrozumienie, że przy ocenie złożonych sytuacji społecznych trzeba uwzględniać różne Punty widzenia i różne racje.
Wraz ze zmianami w rozwoju moralnym dziecka zmienia się charakter jego aktywności, która stanowi odpowiedź na kierowane wobec niego wymagania: bardziej niż wykonywaniem poleceń staja się one podejmowaniem zadań:
Motywacja emocjonalna – zadanie wykonywane dla uzyskania akceptacje ze strony osób znaczących (dziecko posłuszne)
Motywacja normatywna – zadanie „trzeba” wykonać i wywiązanie się tego obowiązku sprawia mu satysfakcję (dziecko obowiązkowe)
Motywacja racjonalna – związana z moralnością autonomiczną, wynika ze zrozumienie i zaakceptowania sensu wykonywanego zadania (dziecko odpowiedzialne)
Nabywane przez dziecko wzorce postępowania z czasem ulegają integracji, czego przejawem jest wchodzenie dziecka w role społeczne. To osiagnięcie kształci się u dziecka, które przyswaja sobie przepisy i wzorce odnoszące się do pełnionych przez nie ról.
Czynniki stymulujące socjalizację:
Zewnętrzne wzmocnienia – dostarczają dziecku informacji o wymaganiach społecznych i motywują do ich spełniania
Wzorce zachowań – ułatwia dostosowanie się do nakazów i zakazów, przyspiesza internalizację norm, stanowi zasadniczy czynnik uczenia się roli, szczególnie istotne są wzorce dostarczane przez tzw. osoby znaczące.