11. Arabowie i islam

Arabia przed Mahometem

Większość terytorium Półwyspu Arabskiego to pustynie; na początku średniowiecza istniały cztery strefy osadnicze dobrze zaopatrzone w wodę: nad Zatoką Perską, na południu półwyspu, na pograniczu Syrii i Mezopotamii, kraina Al-Hidżaz, czyli tereny wokół Mekki i Jasrib; tam gdzie się dało ludność osiedlała się na stałe, na terenach suchych żyły ludy koczownicze;

Najbardziej rozwinięte było południowo-zachodnie wybrzeże; kraina ta eksportowała mirrę i kadzidło; bogaciła się na handlu tranzytowym, bo leżała na szlakach handlowych z Indii i Afryki do Morza Śródziemnego; klimat monsunowy pozwalał na bujny rozwój rolnictwa; pomyślność tej krainy zakończyły najazdy etiopskie i perskie w IV-VI wieku;

Na skutek wojen bizantyńsko-perskich na znaczeniu zyskała Al-Hidżaz, gdzie zaczęły przecinać się szlaki handlowe z Syrii na wschód; najbogatszym miastem kupieckim była Mekka, która narzuciła swoją zwierzchność innym miastom regionu i kontrolowała całość handlu;

Arabowie żyli w plemionach, które były połączone wspólnym przodkiem; każde plemię składało się z rodów, na czele których stali szajchowie;

Ich religia była politeistyczna; cześć oddawano zwłaszcza bóstwom astralnym; kultem otaczano także duchy, które zamieszkiwały kamienie; wielkie znaczenie miały pielgrzymki do sanktuariów; wśród nich najważniejsza była Mekka, gdzie czczono Czarny Kamień, Al-Kaba; w miejscu tym czczono bogów wszystkich plemion, z czego wynikało ponadregionalne znaczenie Mekki;

Powstanie islamu i państwa muzułmańskiego

Około 570 roku przyszedł na świat Mahomet; należał on do plemienia Kurajsz, które wtedy rządziło Mekką, do rodu Haszymidów; jako sierota wychowywał się u stryja; później zawarł małżeństwo ze starszą od siebie wdową; ona także udzielała mu wsparcia, gdy zaczynał głosić swoją naukę; od 610 roku zaczął doznawać objawień;

Mahomet głosił, że wszyscy ludzie staną przed Sądem Ostatecznym Boga stworzyciela wszystkich rzeczy; człowiek ma obowiązek poddać się woli bożej, czego wyrazem jest modlitwa pięć razy w ciągu dnia;

Mahomet chciał aby Arabowie powrócili do religii Abrahama, którą kiedyś wyznawali; w głoszeniu swojej religii wykorzystał on tęsknotę ludności arabskiej do monoteizmu; chrześcijaństwu zarzucał, że przez kult Trójcy Świętej odeszli od monoteizmu, judaizm zaś był przesadnie zrytualizowany;

Muzułmanin podczas modlitwy ma być skierowany w stronę Mekki; siebie Mahomet uważał za proroka;

Treść objawień została później zebrana w Koranie; prorok powtarzał słowa powiedziane mu przez Boga, nie ubierał je we własne zdania; dlatego muzułmanie uważają, że Koran jest jedynym śladem działania Boga na ziemi;

Mahomet znalazł w Mekce garstkę swoich wyznawców; większość jednak odnosiła się do niego wrogo; na Mahometa i jego ród posypały się szykany; chcąc uniknąć prześladowań, w 622 roku uciekł z Mekki do Jasrib, które zostało przemianowane na Medynę, czyli miasto proroka; Hidżra, czyli ucieczka z Mekki do Medyny to początek ery muzułmańskiej;

Prawie wszyscy mieszkańcy przeszli na islam; na czele organizacji politycznej stanął Mahomet; tak powstało pierwsze państwo muzułmańskie; problemem, który od razu się pojawił były relacje z Żydami; pozwolono im wyznawać swoją religię, ale musieli oddawać połowę swoich plonów muzułmanom;

Przybysze z Mekki znaleźli się w trudnej sytuacji ekonomicznej; byli oni kupcami, a życie w Medynie opierało się na rolnictwie i rzemiośle; zaczęli oni łupić karawany kupieckie; należały one do politeistów, toteż walce z nimi nadano znaczenie religijne; tak powstała święta wojna, dżihad;

Napady te uderzały w interesy Mekki, dlatego wybuchła wojna Mekki z Medyną; przewagę w niej zdobyło miasto proroka; w 630 roku mieszkańcy Mekki uznali zwierzchnictwo Mahometa;

Od tego czasu stolicą polityczną była Medyna, ale centrum religijnym stała się Mekka; Mahomet uznał, że Abraham zbudował sanktuarium Al-Kaba i tam przebywa Bóg;

Przełom religijny jaki nastąpił spowodował wzmocnienie jedności arabskiej; przynależność plemienna straciła na znaczeniu, bo wszyscy muzułmanie są równi; mieszkańcy Półwyspu byli dumni, że Bóg po arabsku przekazał swoje objawienie; przedmiotem objawienia oprócz kwestii religijnych były także zasady życia społecznego i politycznego; każdy człowiek miał obowiązek służyć Bogu, kiedy połączyło się to z postulatem świętej wojny, powstał bodziec, który skierował państwo arabskie na zewnętrzną ekspansję;

Powstanie kalifatu i ekspansja arabska

Po śmierci Mahometa ustanowiono godność kalifa, czyli następcy wysłannika Bożego; czterema pierwszymi byli: Abu Bakr (632-634), Umar (634-644), Usman (644-656), Ali (656-661); urząd ten obsadzano elekcyjnie, lecz zostawali nimi dawni towarzysze Mahometa; pewną rolę odgrywały także związki rodzinne; Ali był mężem Fatimy, córki Proroka;

W 661 roku do władzy doszedł Mu’awija, z rodu Ummajadów; zapoczątkował on pierwszą dynastię w państwie arabskim;

Podczas panowania Abu Bakra rozpoczęła się ekspansja terytorialna; Arabowie pokonali imperium Sasanidów, Bizancjum utraciło kilka swoich prowincji; w 638 roku zdobyto Syrię i Palestynę; na początku lat czterdziestych Egipt i Mezopotamię; później podbito Iran, Afrykę oraz Hiszpanię; wskutek tego powstało olbrzymie imperium;

Przyczyną sukcesu Arabów była ich motywacja religijna oraz chęć zysku; ich sztuka wojenna opierała się na szybkich marszach manewrach; znaczenie miał też fakt, że pokonane mocarstwa przeżywały wewnętrzne trudności;

Na skutek podbojów punkt ciężkości państwa przeniósł się na północ; kalif Mu’awija przeniósł stolicę państwa z Medyny do Damaszku; w odległych prowincjach rządy w imieniu kalifa sprawowali gubernatorzy, emirowie; na zajętych terenach pozostawili miejscowy system podatkowy; na nowych terenach ludność muzułmańska była bardzo uprzywilejowana; niemuzułmanie ponosili większe świadczenia na rzecz państwa; wskutek tego podbita ludność zaczęła przechodzić na islam, ale to nie dawało im równouprawnienia z arabami; konwertyta miał obowiązek stać się klientem jednego z rodów arabskich; nie zmniejszano także ich świadczeń podatkowych; ich niezadowolenie zaczęło osłabiać państwo Ummajadów;

W procesie tym bardzo ważną rolę odgrywały konflikty między plemionami arabskimi oraz spory ideowe i religijne; charydżyci nie chcieli zgodzić się na zasadę dziedziczenia tronu, którą propagowali Ummajadzi; byli oni także bardzo rygorystyczni moralnie, nie odnosili się pobłażliwie do występków dynastii panującej;

Szyci najpierw byli zwolennikami kalifa Alego; po jego śmierci domagali się by na tron wstąpił, któryś z jego potomków; uważali, że został on wyznaczony do władzy przez samego Boga a słowa poświadczające ten fakt z Koranu usunął kalif Usman; szyici wyznawali zasadę imanatu, wierzyli, że imam jako potomek Alego posiada większą wiedzę niż inni ludzie, bo idą do niego pouczenia z niebios;

Charydżyci i szyici często występowali przeciwko władzy Ummajadów;

Kalifowie Abd al-Malik (685-705) i Al-Walid (705-715) jeszcze radzili sobie z problemami, ale ich następcy utracili kontrolę nad przebiegiem wypadków; w 747 roku wybuchła rewolta w Iranie, która zakończyła rządy Ummajadów; za buntem stała intryga Abbasydów, z rodu Haszymidów; nie mogli oni pogodzić się z faktem, że władzę mają Ummajadzi; jako blisko spokrewnieni z Mahometem uważali, iż mają większe prawa do tronu; buntownicy zawładnęli Iranem i Irakiem; kalifem ogłosili Abu al-Abbasa; w 750 roku pokonał on w bitwie kalifa Marwana II, który poległ uciekając;