http://www.stosunkimiedzynarodowe.pl/2008/11/16/251/

Początkowo stosunki polsko-czechosłowackie nie należały do najłatwiejszych. Obie strony wykazywały wzajemne zrozumienie i życzliwość, jednak progres w pogłębianiu współpracy hamowały narosłe problemy i zaszłości historyczne. Na przestrzeni lat powstały liczne uprzedzenia i urazy związane z historycznym sąsiedztwem1.

O początkach współpracy w ramach Grupy Wyszehradzkiej pisze Ewa Śmigielska

Pierwszym krokiem ku polepszeniu obustronnych stosunków było potępienie przez polski parlament  w sierpniu 1989 roku zbrojnej ingerencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 roku. Odpowiedzią czechosłowackiej strony było udzielenie Polsce pełnego poparcia w jej dążeniach do udziału w konferencji “2+4″ dotyczącej zjednoczenia Niemiec oraz uznanie polsko-niemieckiej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej za ostateczną. Ukłonem w stronę Polski było również poparcie jej dążeń do porozumienia w sprawie wycofania z jej terytorium wojsk radzieckich2.

Początek 1990 roku to okres wzmożonych polsko-czeskich kontaktów politycznych. W styczniu do Polski przyjechali minister spraw zagranicznych Czechosłowacji Jiří Dienstbier oraz prezydent Václav Havel. Pragę natomiast odwiedził polski premier Tadeusz Mazowiecki. Efektem tych spotkań była idea współpracy wielostronnej, którą zaproponował prezydent Havel przed połączonymi izbami Sejmu i Senatu. Nawoływał on do koordynacji polityki zagranicznej mającej przywrócić Czechosłowacji, Polsce oraz Węgrom europejski wymiar. Według Havla szanse tych krajów tkwiły w połączeniu ich sił i wspólnym dążeniu do polepszenia ich sytuacji gospodarczej3.

17. marca 1990 roku Solidarność Polsko-Czechosłowacka zainicjowała spotkanie prezydenta Václava Havla z przewodniczącym Solidarności Lechem Wałęsą, które odbyło się w schronisku na Przełęczy Okraj4.  Spotkanie prezydentów, premierów i ministrów spraw zagranicznych Czechosłowacji, Polski i Węgier, zwane “szczytem środkowym” odbyło się 9. kwietnia 1990 roku w Bratysławie. Prezydent Havel przedstawił program do dyskusji, który obejmował sprawy dotyczące bezpieczeństwa Europy, takie jak koordynacja działań w staraniach o wejście do Rady Europy i Wspólnot Europejskich oraz przyjęcia stanowiska w odniesieniu do przyszłości Układu Warszawskiego i RWPG. W trakcie prowadzenia rozmów ujawniły się liczne problemy dwustronne dotyczące Polski i Czechosłowacji. Wśród nich wyróżniono m.in. rozwój współpracy w dziedzinie ekologii, polityki i bezpieczeństwa, handlu, gospodarki oraz ruchu osobowego. Istotny był również wysuwane przez Polskę żądania przywrócenia należnego miejsca mniejszości polskiej w Czechosłowacji. Spotkanie w Bratysławie znacznie ochłodziło stosunki polsko-czechosłowackie. Zaostrzono przepisy paszportowo-celne, wzmogła się antypolska propaganda skierowana przeciw turystom, ograniczyła się nawet częstotliwość spotkań byłych działaczy opozycyjnych5.

Jedną z podstawowych przyczyn rozbieżności w stosunkach polsko-czechosłowackich były rozbieżne aspiracje polityki zagranicznej obu państw. Czechosłowacji zależało na jak najszybszej integracji ze strukturami zachodnioeuropejskimi poprzez współpracę bilateralną z Niemcami i Austrią. Polska miała taki sam cel, ale do osiągnięcia go wybrała inną drogę. Ze względu na położenie geopolityczne i sytuację ekonomiczną Polska nie mogła oprzeć się na jednym z sąsiadów. Pragnęła ona integracji ze strukturami europejskimi poprzez wzmocnienie swojej pozycji i integracji w ugrupowaniach regionalnych6.

Początkiem poprawy stosunków polsko-czechosłowackich było spotkanie na Wyszehradzie prezydentów, premierów i ministrów spraw zagranicznych Polski, Czechosłowacji i Węgier, które trwało od 12. do 15. lutego 1991 roku i doprowadziło do formalnego powstania Trójkąta Wyszehradzkiego, którego główne cele to przywrócenie pełnej niezależności państwowej, likwidacja wszelkich przejawów systemu totalitarnego, budowa nowoczesnego państwa prawa, wprowadzenie gospodarki rynkowej, włączenie się w europejski system polityczno-gospodarczy i zachodni system bezpieczeństwa, oraz realizacja ideału społeczeństwa obywatelskiego. Podjęto również decyzje o rozwiązaniu Układu Warszawskiego i RWPG oraz przyjęcia Polski do grupy Pentagonale. Spotkanie to jednak nie doprowadziło do powstania organizacji międzynarodowej, wykluczono również zawiązanie na jego podstawie sojuszu polityczno-wojskowego7.

Zamysł utworzenia Grupy Wyszehradzkiej pojawił się już w latach osiemdziesątych, podczas nielegalnych spotkań przedstawicieli środowisk opozycyjnych Polski, Czechosłowacji i Węgier. Ustalono wówczas, iż w nowej rzeczywistości politycznej - w sytuacji pojawienia się nowego układu sił w Europie, jedynie ścisła współpraca tych państw pomoże im umocnić ich  pozycje na arenie międzynarodowej. Współpraca ta nie była bynajmniej wymierzona przeciwko krajom Zachodu i nie stanowiła alternatywy dla współpracy z nimi. Był to zespół przedsięwzięć wspierających  integrację8.
 Do idei tej wrócono po tzw. “jesieni ludów” w 1989 roku. 4. kwietnia 1990 roku, podczas spotkania prezydentów Polski, Czechosłowacji i Węgier, omówiono koncepcję rozwoju współpracy wielostronnej oraz wzmocnienia współpracy politycznej, gospodarczej i społecznej. Rozmowy te jednak nie przyniosły spodziewanych rezultatów. Między poszczególnymi państwami pojawiły się istotne różnice zdań dotyczące charakteru i zakresy przyszłej współpracy9.

Do spotkania na szczycie doszło w dniach 12.-15. lutego 1991 roku w węgierskim Wyszehradzie. Odbyło się ono już w zupełnie nowej sytuacji politycznej, zarówno wewnętrznej w państwach członkowskich, jak i międzynarodowej. Państwa te przekonały się, że współpraca z Polską ułatwi demontaż Układu Warszawskiego i RWPG. 15. lutego prezydenci: Lech Wałęsa, Václav Havel i Jozsef Antall podpisali deklarację, dając tym samym początek współpracy nazywanej odtąd Trójkątem Wyszehradzkim. Deklaracja ta potwierdza wolę zaciśniania współpracy politycznej, gospodarczej, obronnej i społecznej oraz koordynowania jej z instytucjami europejskimi. Ustanowiono także instytucję konsultacji ambasadorów państw Trójkąta w państwach trzecich10.

Ważnym posunięciem okazała się decyzja o utworzeniu strefy wolnego handlu. Zapadła ona w dniach 27.-28. maja 1991 roku w Warszawie podczas spotkania konsultacyjnego wiceministrów spraw zagranicznych państw Trójkąta Wyszehradzkiego. Współpraca państw Trójkąta, pomimo początkowo odrębnych koncepcji dotyczących przyszłości Układu Warszawskiego oraz Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, w znacznym stopniu przyczyniła się do rozwiązania obu organizacji. 28. czerwca 1991 roku był ostatnim dniem istnienia RWPG. Układ Warszawski rozwiązano 30. czerwca tegoż roku11.
Kolejny szczyt odbył się w dniach 5.-6. października 1991 roku w Krakowie. Opracowano wówczas Oświadczenie ministrów spraw zagranicznych, w którym zaakcentowano potrzebę włączenia Trójkąta do ścisłej współpracy z NATO. 30. listopada 1991 roku w Warszawie doszło do spotkania ministrów handlu zagranicznego państw członkowskich. Podjęto decyzję o utworzeniu strefy wolnego handlu między partnerami w obrębie Trójkąta Wyszehradzkiego12.

         Rok 1992 przebiegł pod znakiem kontaktów ze Wspólnotą Europejską. 5. maja w Pradze, podczas narady ministrów spraw zagranicznych Trójkąta, analizowano stosunki tej grupy z EWG. Kolejne obrady szczytu miały miejsce 6. maja. W dalszym ciągu dyskutowano wówczas o możliwościach współpracy ze Wspólnotą. Opublikowano również komunikat ilustrujący dążenia państw Trójkąta do pogłębiania współpracy z instytucjami integracyjnymi Europy Zachodniej. Jednak poszczególne państwa Trójkąta członkostwo w EWG widziały odmiennie. Różnice te miały swe podłoże w rozbieżnościach polityczno-gospodarczych państw oraz w postawach polityków. Za przykład może tu posłużyć postawa premier Czech - Václav Klausa, który podczas wizyty w Budapeszcie w 1992 roku sceptycznie wyrażał się o celowości współpracy wielostronnej13.

Największym wymiernym sukcesem Grupy Wyszehradzkiej było podpisane 21. grudnia 1992 roku w Krakowie porozumienie o utworzeniu strefy wolnego handlu (CEFTA) między państwami członkowskimi14.
1. stycznia 1993 roku nazwę Trójkąt Wyszehradzki zastąpiono nazwą Grupa Wyszehradzka. Było to związane z podziałem Czechosłowacji na Czechy i Słowację i, co się z tym wiąże, utratą trójstronnego charakteru współpracy. Od tego czasu nastąpił okres osłabionej współpracy, zwłaszcza politycznej. Po rozpadzie Czechy zaczęły okazywać niechętny stosunek do wspólnych przedsięwzięć oraz ograniczyły je głównie do współpracy gospodarczej. W styczniu 1994 roku rząd Republiki Czeskiej opublikował oświadczenie o ograniczeniu współpracy w Grupie Wyszehradzkiej15.

Ministrowie spraw zagranicznych Grupy przeprowadzili 8. marca 1993 roku w Brukseli konsultacje z przedstawicielami Wspólnot Europejskich, podczas których dyskutowano kwestie ekonomiczne i polityczne oraz problem ratyfikacji układu o stowarzyszeniu. Kwestie związane z nielegalną imigracją do krajów Grupy były dyskutowane 16. marca 1993 roku w Pradze podczas kolejnego spotkania ministrów spraw wewnętrznych krajów stowarzyszonych. Natomiast 12. stycznia 1994 roku w Pradze odbyło się spotkanie szefów państw oraz ministrów spraw zagranicznych państw Grupy z prezydentem USA Billem Clintonem. Prowadzone zostały także rozmowy ministrów z sekretarzem stanu USA Warrenem Christopherem na temat bezpieczeństwa16.

Następne spotkanie szefów rządu państw Grupy miało miejsce 25. listopada 1994 roku w Poznaniu i było poświęcone problemom ekonomicznym i działaniu CEFTA.
W kolejnych latach pogłębiał się regres Grupy Wyszehradzkiej. Było to związane z rozpadem Czechosłowacji oraz z dążeniami poszczególnych państw członkowskich do członkostwa w NATO i UE. Przyczyniła się do tego również sytuacja polityczna na Słowacji (autorytarne rządy premiera Vladimira Mecziara, przejawiający się w jego programie nacjonalizm, dyskryminacja mniejszości węgierskiej). Odbywające się w tym czasie spotkania Grupy miały charakter wyłącznie funkcjonalny17.

Spotkanie ministrów rolnictwa Grupy odbyło się w dniach 23.-24. stycznia 1995 roku w Warszawie z udziałem przedstawiciela Słowenii. Natomiast 30. i 31. maja tegoż roku w Budapeszcie miało miejsce spotkanie ministrów obrony Grupy pod hasłem przystąpienia do NATO. Resorty obrony Grupy Wyszehradzkiej wykazywały największą efektywność w ramach członkostwa. Odbyły się liczne spotkania, wymieniano doświadczenia w dziedzinie prac sztabowych, organizowano szkolenia. Dyskutowano również o perspektywie przyszłego członkostwa w NATO. Po rozpadzie Czechosłowacji Republika Czeska sceptycznie oceniała możliwość współpracy wojskowej. Pozytywne stanowisko wyrażał natomiast rzecznik Ministerstwa Obrony Węgier oraz polski minister obrony Janusz Onyszkiewicz.

10. i 11. sierpnia 1995 roku w Warszawie  miało miejsce spotkanie ministrów resortów gospodarczych, na którym postanowiono rozszerzyć współpracę Grupy o inne państwa. Kontynuacją tego spotkania było kolejne, odbywające się 10. i 11. września tegoż roku w Brnie. Przyjęto wówczas deklarację o liberalizacji handlu między państwami Grupy oraz ustalono strategię dalszego rozszerzenia CEFTA18.

To właśnie CEFTA oraz intencje  Polski, Czech i Węgier wstąpienia do NATO były głównymi tematami spotkań w obrębie Grupy. W roku 1996 roku nie odbyło się żadne spotkanie Grupy a w ciągu następnych lat głównym ich hasłem było członkostwo w NATO. Podczas spotkania premierów Polski, Czech i Węgier odbywającego się 22. sierpnia 1997 roku w Krakowie, przyjęto deklarację regulującą zasady współpracy w trakcie procesu akcesyjnego do NATO. Wstąpienie do Sojuszu zdominowało współpracę w obrębie Grupy. Do września 1998 roku w ramach Grupy nie dyskutowano o niczym innym19.

W październiku 1998 roku w obrębie Grupiy Wyszehradzkiej nastąpił przełom. Premierzy Polski, Czech i Węgier wyszli z inicjatywą ożywienia współpracy. W spotkaniu nie uczestniczył przedstawiciel Słowacji, ponieważ nie powołano tam jeszcze nowego rządu po wyborach parlamentarnych. Premierzy pozostałych państw członkowskich, pragnąc odnowić współpracę, nawiązali do Deklaracji Wyszehradzkiej z 1991 roku.

Mikuláš Dziurinda został powołany premierem Słowacji w listopadzie 1998 roku. Zadeklarował on chęć przystąpienia do Grupy, co zostało pozytywnie przyjęte przez pozostałych członków. W maju tegoż roku odbyło się spotkanie wszystkich czterech państw członkowskich, podczas którego zaakceptowano Treść współpracy wyszehradzkiej. Dokument ten składa się z dziewięciu części dotyczących polityki zagranicznej i wewnętrznej, edukacji, kultury, społeczeństwa, młodzieży i sportu, nauki i techniki, ochrony środowiska oraz infrastruktury. Jest to najważniejszy dokument Grupy od czasu podpisania Deklaracji w 1991 roku.

Najobszerniejszą część dokumentu stanowi rozdział poświęcony współpracy kulturalnej. Zawiera on najwięcej konkretnych propozycji. Zostały w nim przewidziane festiwale transgraniczne, wspólne wystawy młodych twórców, obozy twórcze oraz objęcie patronatem dziennikarzy opisujących tematy środkowoeuropejskie. Zadeklarowano również przygotowywanie listy krajowych wydarzeń kulturalnych dostępnych dla artystów z innych krajów członkowskich. Zapowiedziano współpracę w dziedzinie kształcenia dyplomatów i urzędników służby cywilnej oraz utworzenie Akademii Dyplomatycznej. Ufundowano Nagrodę Wyszehradzką dla osób lub instytucji wnoszących wkład we współpracę w obrębie Grupy oraz stypendia i nagrody w konkursach o tematyce środkowoeuropejskiej. Położono nacisk na działania na rzecz przestrzegania praw człowieka, współpracę z organizacjami pozarządowymi oraz w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego. Utworzono internetowe strony Grupy Wyszehradzkiej, na łamach których możemy przeczytać o licznych projektach Grupy. Podjęto także decyzję o powołaniu funduszu wspierającego działania na polu oświaty. Patronatem objęto imprezy sportowe zbliżające ku sobie młodzież ze wszystkich krajów Grupy 20.

Podczas owego spotkania ustalono również, że prezydentura w Grupie Wyszehradzkiej będzie jednoroczna i rotacyjna, zgodnie z alfabetem. Każdą kadencję zwieńczy i podsumuje spotkanie premierów. Podczas trwania prezydentury przewidziane są liczne spotkania nieformalne oraz cokwartalne spotkania ambasadorów państw Grupy.
Kolejne spotkanie premierów odbyło się w słowackiej Javorzynie w dniach 15.-16. października 1999. Podczas jego trwania powołano Fundusz Wyszehradzki. Fundusz w wysokości 1 miliona euro pochodzi z równych składek państw Grupy a jego przeznaczeniem jest wsparcie twórczości kulturalnej oraz działalności oświatowej rozwijającej ideę wyszehradzką.

3 listopada 1999 roku w Bratysławie miało miejsce pierwsze posiedzenie wysokich przedstawicieli rządów państw Grupy w całości poświęcone procesom integracji europejskiej. Miesiąc później, w przededniu posiedzenia Rady Europejskiej w Helsinkach, odbyło się spotkanie szefów państw wyszehradzkich. Przyjęto wówczas tzw. Deklarację tatrzańską, w której potwierdzono wolę rozwijania ścisłej współpracy regionalnej w harmonii z procesami integracji europejskiej21.

Na początku roku 2002 doszło do kolejnego kryzysu wewnątrz Grupy Wyszeheadzkiej. Był on spowodowany wypowiedzią premiera Węgier Victora Orbana dotyczącą konieczności unieważnienia przez Czechy i Słowację dekretów Beneša. W reakcji na to, oba te kraje odwołały swój udział w spotkaniu premierów zaplanowanym na marzec 2002 roku. Solidaryzując się z sąsiadami, swoją obecność na spotkaniu odwołała również Polska. Nie odbyło się również spotkanie ministrów kultury. Napiętą sytuację zakończyły dopiero wybory na Węgrzech i w Czechach22.

Zygmunt Skórzyński, podczas Konwersatorium Kraje Grupy Wyszehradzkiej przed wejściem do Unii Europejskiej- Razem czy osobno? Tak oto przedstawił znaczenie Grupy Wyszehradzkiej: “Grupa sprawdziła się jako fenomen polityczny Europy Środkowej. Pomimo różnych zawirowań okazała się o wiele bardziej trwała i skuteczna niż inne formy współpracy w tym regionie, np. Inicjatywa Środkowoeuropejska. Nie można przeceniać jej roli, ale można zgodzić się, ze stwierdzeniem, że jest to instrument polityczny, który w kształtowaniu polityki państw Europy Środkowej odgrywał i nadal odgrywa istotną rolę”23.

2003 rok przyniósł przezwyciężenie skutków kryzysu współpracy, jednak stanowisko niektórych partnerów co do przyszłości Grupy Wyszehradzkiej nadal nie było jasne. Jednak wobec problemów związanych z członkostwem w UE, Grupa zmobilizowała się by bronić swych interesów 24.
Po zakończeniu negocjacji i podpisaniu Traktatu Akcesyjnego przedstawiciele państw Grupy spotkali się 24. i 25. czerwca na Słowacji. Przyznali oni wówczas, że członkostwo w UE i NATO jest realizacją planów postawionych Grupie w 1991 roku, nie jest to jednak koniec ich współpracy.
Stosunki polsko-czeskie w latach dziewięćdziesiątych cechowały się bliską współpracą. Państwa te obierały czasami różne drogi, ale łączył je jeden cel - integracja w strukturach europejskich i euroatlantyckich, który udało im się wspólnie osiągnąć.