Antyk

Antyk

Epoki literackie w tabeli

Geneza epoki

Grecja i Rzym odgrywały przed wielu wiekami rolę dwóch europejskich mocarstw. Tworzyły one cywilizację, która stała się później podstawą rozwoju całego kontynentu. Polska jako państwo jeszcze wówczas nie istniała, nie istniała więc też literatura polska. Jakkolwiek podobnie jak inne narody europejskie kultura i literatura polska korzysta później z dorobku twórczego świata antyku. Świadomość tego faktu pozwala nam zaliczać się kulturowo do Europy, która obecnie przeistacza się w wielką rodzinę. Jest to rodzina wyrosła na tradycjach moralnych znanych już w antyku. Starożytna Grecja dała Europie zamiłowanie do nauki, motoru wszelkiego postępu, Rzym natomiast po wielu przemianach stał się kolebką chrześcijaństwa europejskiego, które przez liczne stulecia powstawało na Bliskim Wschodzie.

Sama nazwa: Europa to imię mitologicznej księżniczki fenickiej, z którą Zeus (najwyższy z bogów greckich) miał trzech synów. Powstająca po upadku państwa zachodniorzymskiego (V w. n.e.) literatura tworzona w językach narodowych kontynentu wzoruje się na dorobku literackim antyku. Również i współcześnie z niego korzysta. Wydaje się więc, iż mówienie o literaturze polskiej bez poznania źródła, z którego przez lata czerpała wzorce, nie byłoby pełnym i prawdziwym jej obrazem.

Ramy czasowe

Nazwa epoki jest określeniem późniejszym, wywodzi się z języka łacińskiego (ante- przed) i oznacza stosunek twórczości nowożytnej do przeszłej stanowiącej wzorzec.

Antyk to epoka trwająca od XIX wieku p.n.e. do 476 roku naszej ery.

Stąd wywodzi się kierunek zwany klasycyzmem nawiązujący w epokach późniejszych do antycznej tradycji świata grecko-rzymskiego; oznacza twórczość naśladującą wzory starożytne, tj. doskonałe (z łac. classicus- pierwszorzędny), dlatego w stosunku do antyku używa się nazwy klasycyzm lub ogólnie starożytność.

Podłoże filozoficzne antyku (sposób widzenia świata przez ludzi) jest problemem złożonym. Można je podzielić na dwa nurty ideowe i kulturowe, które w wiekach późniejszych będą wywierać wpływ na kształt duchowy Europy, codzienne ludzkie życie i charakter literatury europejskiej. Pierwszy z owych nurtów związany jest z bogactwem cywilizacji stworzonej przez starożytnych Greków i Rzymian. Drugi natomiast jest spuścizną ideową wywodzącą się z historii Izraela, pierwszego narodu chrześcijańskiego, którego religia została przyjęta najpierw przez Rzym, później przez całą Europę.

Antyk mityczny

(dotyczy Grecji i Rzymu) U samego początku ideologii starożytnej Grecji i Rzymu znajduje się mitologia, to jest system wierzeń i mitów.

Mity były nazywaniem rzeczywistości przez ludzi pierwotnych; były to baśnie wymyślone na użytek własny; tłumaczyły kosmogonię, czyli historię powstania świata, bogów, praw rządzących przyrodą.

W mitach czytamy, iż świat wyłonił się z Chaosu, choć nikt naprawdę nie wiedział, czym ów Chaos był. Z niego wyłoniła się pierwsza para bogów Uranos i Gaja (niebo i ziemia).
Od tego czasu rozpoczęło się powstawanie świata i całej rodziny bogów. Syn Uranosa Kronos po walce z ojcem zasiadł na tronie boskim. Jego z kolei pokonał Zeus, syn, którego wcześniej matka uratowała przed śmiercią z rąk ojca. Kronos bowiem obawiał się o tron i wszystkie swoje dzieci połykał. Gdy Zeus pokonał Kronosa, stał się bogiem wszystkich bogów i ludzi, a swoją siedzibę miał na Olimpie , pasmo gór w Grecji zwanej w antyku także Helladą.

Mity były przekazywane ustnie, dopóki nie wymyślono pisma i nie zaczęto ich spisywać. Dzięki temu wiemy, że starożytni wierzyli, iż ktoś, jakaś istota wyższa ponad człowiekiem musiała rządzić światem przyrody i ludzkim, tworzyć go i nad nim panować, ponieważ człowiek wydawał się do tego za słaby. Rolę tę przypisywali wielu bogom, wyznawali wielobóstwo, czyli politeizm. Każdy z bogów miał pieczę nad jedną lub kilkoma określonymi dziedzinami ludzkiego życia, a byli wśród nich na przykład: bóg podziemia, bóg mórz i oceanów, bóg płodności czy bóg miłości. Było ich wielu i zostali wykreowani przez ludzi, którzy w owych bogów wierzyli i wcale swojej religii nie nazywali mitami lub baśniami. Starożytni wyznawali wiarę w życie wieczne po śmierci, a warunkiem owego życia był pochówek zgodny z ustalonymi obrzędami. Dlatego tak ważną rolę w mitach ma fakt godnego chowania zmarłych (“Iliada”, “Antygona”), bez niego bowiem nie można było cieszyć się życiem pozagrobowym w Hadesie.

Filozofia klasyczna

Wierzenia powyższe obowiązywały do czasów Talesa z Miletu, VII w. p.n.e., zwanego ojcem filozofii, który stwierdził, iż świat nie wyłonił się z Chaosu – bytu abstrakcyjnego, lecz z wody. W swoich dociekaniach posługiwał się obserwacją przyrody i nauką, nie zaś dogmatycznymi wręcz wierzeniami (prawd mitycznych do tej pory nikt nie podważał, były obowiązującą cechą mentalności człowieka stawiającego świątynie swoim bogom).

Od Talesa rozpoczyna się istnienie filozofii (z gr. umiłowanie myślenia), a swój rozkwit przeżyła pomiędzy VI i IV wiekiem p.n.e. za sprawą Sokratesa, Platona, Arystotelesa, Pitagorasa, Epikura i innych. Stworzyli oni własne systemy filozoficzne oparte na naukach ścisłych, fizyce, etyce, logice i matematyce, bez mitów i religii. Dołączyli potem do nich filozofowie starożytnego Rzymu z Seneką, Lukrecjuszem, Cyceronem oraz Orygenesem, Augustynem jako filozofami chrześcijańskimi.

Filozofia jest matką nauk, a zajmuje się dociekaniem prawd dla człowieka najistotniejszych: szuka odpowiedzi na pytania o uniwersalia- na przykład: jaki jest sens bytu ludzkiego, czym jest życie, prawda, dobro, zło, bóg itp. Ponieważ zawsze w swej wędrówce po ziemi człowiek wraca do tego typu pytań, filozofia odbierana jest jako jedna z najważniejszych dziedzin nauki. Od początku swego istnienia ma ogromny wpływ na kształtowanie świadomości człowieka, od jej badań naukowych zależą wszelkie prądy umysłowe, a więc postawa człowieka wobec świata zewnętrznego i wewnętrznego, także tak zwana mentalność ludzka.

Mitów greckich już dzisiaj nikt nie opowiada i nikt w nie wierzy. Świat przedstawiony przez mitologię grecką nosi miano pogańskiego. Antyk natomiast dzięki pojawieniu się filozofii pojmowany jest jako świątynia nauki i wiedzy ścisłej, to znaczy wiedzy wyrosłej z rozumu i doświadczeń, badań naukowych z pominięciem sfery pragnień ludzkiej wyobraźni i religii.

Do dorobku antyku klasycznego będzie nawiązywał min. renesans czy oświecenie.

Antyk chrześcijański

(dotyczy Bliskiego Wschodu i Rzymu). Epoka antyku to czas narodzin chrześcijaństwa europejskiego. Opiera się ono na zasadzie kultu i wiary w jednego Boga. Wiarę w istnienie jednego Boga nazywa się monoteizmem (w odniesieniu do religiimonoteistycznych rzeczownik Bóg piszemy wielką literą, przymiotniki typu boski, boskiego małą).

Wiedza o Bogu imieniem Jahwe została zawarta w Biblii, dziele napisanym przez proroków i ewangelistów żydowskich. Składa się ono z dwóch części: Starego i Nowego Testamentu. Nazwa Biblia pochodzi od greckiego słowa biblion – zwój papirusu, książka, pismo, a w liczbie mnogiej wyraz biblia oznacza księgi. Są to księgi uznawane przez chrześcijan za świętei natchnione przez Boga.

Testament- przymierze mówi o tym, iż w zamian za przestrzeganie przykazań boskich ludzie mogą liczyć na miłość i opiekę Boga. Jest to Bóg- stwórca wszechświata.

W pierwszej Księdze Biblii pt. Genesis (Rodzaju) znajduje się opis stworzenia świata przez Boga. W kolejnych księgach są opisane losy pierwszych ludzi i historia narodu wybranego – Izraela. Ewangelie Nowego Testamentu dotyczą życia Jezusa Chrystusa, syna Boga, mesjasza i odkupiciela. Biblia jest skarbnicą wiedzy o świecie chrześcijańskim powstającym w starożytności, jest także dzisiaj najbardziej znanym dziełem literackim świata, z którego czerpią natchnienie kolejne już generacje twórców literackich. Prawdy w niej zawarte wyparły wierzenia starożytnych Greków i Rzymian, zmieniły ewolucyjnie charakter Europy.

Poetyka Arystotelesa

Literatura starożytna pozostawiła po sobie mnogość gatunków literackich i arcydzieł; pierwszy zarys teorii literatury w“Poetyce” Arystotelesa, gdzie wszystkie dzieła nazywane są ogólnym mianem poezji. Nie ma tam podziału na klasyczne już dzisiaj (wzorcowe) trzy rodzaje literackie: epikę, lirykę i dramat. Dwa najważniejsze przesłania Arystotelesowej teorii literackiej związane są z pojęciami mimesis i katharsis.

Mimetyzm zakłada, iż literatura naśladuje rzeczywistość, jest jej odbiciem, natomiast katharsis to inaczej emocjonalne oczyszczenie polegające na tym, iż czytelnik lub widz przeżywa dzieło. Rozumiemy to w ten sposób, iż jeżeli czytamy książkę lub oglądamy sztukę w teatrze, powinniśmy coś odczuwać (radość,
gniew, strach itp.).

W wypadku braku takiego odczuwania czy wczuwania się w literackie lub sceniczne dzianie się po prostu dzieło, zdaniem Arystotelesa, jest złe, ponieważ wypowiedź artystyczna powinna być nastawiona na wywołanie odpowiednich ludzkich emocji.

W antyku narodził się teatr grecki wyrosły z kultu Dionizosa, a także tragedia i komedia. Dionizos był bogiem płodności i wina. Ku jego czci urządzano święta, które dzisiaj śmiało można by nazwać festynami lub karnawałem. Przy okazji zabaw organizowano tzw. pieśni koźle (trage odos- przebranie śpiewaków). Z czasem przed publicznością występowały chóry osób, potem spośród nich wyłonił się przewodnik chóru, który nie tylko śpiewał, ale też prowadził dialog z chórem. Powolny rozwój tej działalności artystycznej doprowadził do powstania klasycznej tragedii (zob. w słowniczku terminów literackich niżej). Na scenie pojawiali się kolejno dodatkowi aktorzy, aż rolę chóru i śpiewu zepchnięto na dalszy plan.

Podsumowanie

Oblicze starożytnego człowieka, jak widać, jest różnorodne. Mówimy tu bowiem o bardzo rozległym przedziale czasowym i geograficznym. Dwa tysiące lat z okładem (!). Człowiek przez ten okres z istoty prymitywnej przekształcił się duchowo i cywilizacyjnie. Z jaskiniowca przemienił się w lokatora pałaców, dworów, domów z cegły; ze zwykłego zjadacza chleba przemienił się w człowieka wierzącego, myślącego racjonalnie i zainteresowanego własnym rozwojem, także postępem we wszelkich dziedzinach działalności.

Starożytna Grecja i Rzym to cywilizacje, które przeszły do historii. Wiedzę o nich zawdzięczamy przede wszystkim literaturze, także pięknej, słowu zapisanemu na kartkach papieru, możemy też podziwiać pomniki kultury starożytnej w Grecji, we Włoszech i wszędzie tam, dokąd dotarły wówczas rzymskie legiony. W każdym języku narodowym Europy można odnaleźć wyrazy lub zwroty wywodzące się z greki lub łaciny mającej rzymskie pochodzenie.

Galeria zabytków

Agrigento

Akropol

Akropol Propylee

Ateny Erechtejon

Ateny Propyleje

Epidaur

Nike z Samotraki

Olimpia

Grupa Laokona

Partenon

Rzym Koloseum

Koń trojański – film Troy

Lądowanie Greków na plażach Troi

Myron Dyskobol

Wenus z Milo

Twórcy literatury

Grecy
Trzej tragicy greccy:

Ajschylos- twórca tragedii antycznej, wprowadził na scenę drugiego aktora, “Orestea”, autor 90 utworów.
Sofokles- wprowadził na scenę trzeciego aktora, “Antygona”, autor 120 utworów.
Eurypides- trzeci wielki tragik, “Medea”, autor 80 dramatów.
Większość dzieł wymienionych wyżej twórców nie przetrwało do dzisiaj.

Anakreont- twórca lekkiego, wesołego wiersza o tematyce miłosnej lub biesiadnej
Arystofanes- komediopisarz.
Homer- najwybitniejszy poeta grecki, twórca “Iliady” i quot;Odysei”.
Teokryt- twórca sielanek.
Safona- najwybitniejsza poetka.
Kallimach- mistrz drobnych form poetyckich, autor pierwszej historii literatury.
Tyrtajos- twórca elegii wojennych.

Rzymianie
Horacy- największy poeta liryczny, “Pieśni”, “Satyry”.
Owidiusz- twórca elegii, “Przemiany”.
Wergiliusz- pisał sielanki, “Bukoliki”, “Eneida” to epopeja
wzorowana na “Iliadzie” Homera.
Terencjusz- komediopisarz, cytat z jego utworu: “Jestem człowiekiem i nic co ludzkie, nie jest mi obce” stał się w XVI wieku hasłem renesansu europejskiego.

Galeria postaci

Ajschylos

Eurypides

Heraklit

Homer

Platon

Pitagoras

Safona

Sofokles

Sokrates

Wergiliusz

Teoria literatury:

Słownik terminów literackich

anakreontyk- zob. wyżej Anakreont.
dytyramb- pieśń pochwalna na cześć kogoś o charakterze wzniosłym lub tragicznym.
elegia- utwór liryczny o nastroju smutnym wyrażający żal po czyjejś śmierci.
epigramat- krótki utwór liryczny z puentą.
epopeja- epos, dłuższy utwór epicki, zwykle wierszowany, nacechowany patosem i powagą, mówiący o ważnych wydarzeniach dla danej jednostki lub grupy ludzi.
hymn- pieśń pochwalna, dzisiaj religijna lub patriotyczna.
komedia- odmiana dramatu o tematyce lekkiej i zabawnej, w antyku była przeciwieństwem tragedii.
pean- pieśń pochwalna.
pieśń- utwór odznaczający się dźwięcznością, melodyjnością, układem stroficznym, dawniej przeznaczony do śpiewania.
poetyka- część teorii literatury, teoria dzieła literackiego zajmująca się badaniem środków artystycznych, językowych, kompozycyjnych, rodzajami i gatunkami literackimi.
porównanie- zestawienie pojęć na podstawie jakiegoś podobieństwa przy użyciu łączących je wyrazów: jak, jakby, podobnie itp.
porównanie homeryckie- porównanie bardzo rozwinięte.
przypowieść- parabola, opowieść o charakterze pouczającym, przekazuje myśl moralną poprzez przykład zaczerpnięty z życia lub wymyślony, służy tłumaczeniu prawd biblijnych.
psalm- pieśń religijna.
psałterz- zbiór psalmów, jedna z ksiąg Starego Testamentu.
tragedia- antyczna odmiana dramatu, (z gr. tragos- kozioł, ode-pieśń, dosłownie pieśń koźla, powstała pod wpływem świątDionizosa, aktorzy byli przebrani w koźle skóry), charakteryzuje się budową: prolog (wstępna pieśń chóru), stassimony ( pieśni chóru pomiędzy epejsodionami).
epejsodiony (epizody, dziś akty, do 5 ep.), eksodus (pieśń chóru kończąca dzieło) oraz zachowanie trzech jedności miejsca, czasu i akcji (akcja dzieła rozgrywa się w tym samym miejscu, nie przekracza 24 godz. i jest jednowątkowa). Podejmuje temat tragedii losu człowieka w świecie kreowanym przez bogów. Sprawami mniej poważnymi zajmowała się komediaobliczona na wywołanie śmiechu u widza.
tren- utwór o charakterze żałobnym.

Antygona

EPOKA

Antyk

BIOGRAFIA AUTORA

Sofokles w Wikipedii

GENEZA DZIEŁA

“Antygona” to tragedia antyczna – dramat powstały w 442 roku p.n.e. Sofokles wykorzystał mit o rodzie Labdakidów. Wywodził się z niego Lajos i Edyp, królowie Teb (zob. niżej na mapie). Gdy się urodził, przepowiedziano, iż zabije on ojca i ożeni się z własną matką. Dlatego jego ojciec król Lajos nakazał przebić mu pięty i porzucić w górach. Tam jednak został uratowany przez pasterzy i zaniesiony do Koryntu, gdzie adoptowała go para królewska. Gdy był młodzieńcem, usłyszał wyrocznię o zabójstwie ojca. Postanowił uciec z Koryntu, aby przepowiednia nie mogła się spełnił. Idąc drogą, wziął udział w bójce z nieznanymi ludźmi, z których kilku zabił, a jeden zdołał uciec. Następnie pokonał Sfinksa i w nagrodę ożenił się z wdową po królu Lajosie Jokastą.

Edyp i Antygona

Miał z nią czworo dzieci: Polinejkesa, Eteoklesa, Antygonę i Ismenę. W pewnym momencie, gdy rządził Tebami, bogowie zesłali na miasto zarazy i klęski. Wyszło na jaw, że są one rezultatem postępowania Edypa, który faktycznie wówczas na drodze z Koryntu do Teb zabił Lajosa, swojego ojca i poślubił własną matkę Jokastę. Zrozpaczony Edyp wyłupił sobie oczy i poszedł na tułaczkę. towarzyszyła mu odważna córka Antygona, która wróciła do Teb po jego śmierci.

BUDOWA UTWORU

„Antygona” składa się z prologu (wstęp), parodosu (pieśń chóru), pięciu stasimonów i pięciu epejsodionów, a także exodusu (pieśń kończąca dzieło).

CZAS I MIEJSCE AKCJI

Czas akcji nie przekracza 24 godzin. Akcja rozgrywa się przed pałacem królewskim w Tebach.

Starożytna Grecja: Teby (Thebes), Korynt (Corinth), Sparta, Ateny (Athens). Czas 435 rok p.n.e., czyli V wiek p.n.e.

BOHATEROWIE

Kreon, Antygona, Ismena, Hajmon, Tejrezjasz, Kasandra, Strażnik.

Antygona – Opera (Wrocław)

Antygona w Nowym Jorku – to tytuł dzieła współczesnego wykorzystującego mit antyczny autorstwa pisarza Aleksandra Głowackiego w teatrze w Łodzi

PROLOG

Jest tu krótki wstęp i wyjaśnienie miejsca i akcji dzieła. Dowiadujemy się, iż oglądamy dwór królewski w Tebach. Rządzi tutaj Kreon. Antygona i Ismena, siostry i zarazem córki Edypa rozmawiają ze sobą. Antygona żali się na los Labdakidów, rodu, z którego pochodzą. Po śmierci Edypa rządy w mieście-państwie mieli przejąć braci Polinejkes i Eteokles. Umówili się, iż będą rządzić każdy po roku. Gdy czas przyszedł na Polinejkesa (Polinika), Eteokles nie chciał ustąpić mu tronu. Dlatego Polinejkes wraz z wojskami swego teścia atakuje Teby. Giną obaj bracia, a Kreon decyduje, że zwłoki Eteoklesa mają zostać pochowane zgodnie z rytuałem religijnym. Natomiast Polinejkesa traktuje jak zdrajcę i zakazuje pochówku jego zwłok. To oznacza, iż Polinejkes nie będzie mógł cieszyć się życiem wiecznym. Taką religię wówczas wyznawano, a jedna z jej zasad mówiła, iż kto nie zostanie pochowany, ten nie dostąpi szczęścia życia po śmierci. Antygona nie mogła się pogodzić z tą niesprawiedliwością. Namawiała Ismenę, aby razem pochowały brata mimo zakazu króla. Ismena jednak bała się, była ogólnie lękliwa i nie zgodziła się na wspólne działanie.

PARADOS

Chór krótko powtarza to, o czym była mowa w prologu. Chwali bohaterską walkę mieszkańców Teb podczas niedawnego najazdu Polinejkesa oraz męstwo Eteoklesa. Wprowadza na sceną Kreona, króla Teb.

EPEISODION I

Odbywa się wystąpienie Kreona. Mówi on, właściwie przysięga, że przejmuje władzę w Tebach jako prawowity władca i jego rządy będą sprawiedliwe. Ma zamiar być nieugięty dla wszystkich, którzy łamią prawo. Sprawy państwowe dla niego będą najważniejsze i ma nadzieję, iż zdoła odwrócić zły los od miasta. Pierwszym jego rozkazem było ukaranie zdrajcy Polinejkesa zakazem chowania jego zwłok.

W którymś momencie w sali pojawia się strażnik z informacją, iż ktoś przysypał zwłoki Polinejkesa ziemią, dokładnie garścią. Zgodnie z wierzeniami Greków czynność ta zupełnie wystarczyła jako symbol pochówku i duch zmarłego mógł odejść na wieczny spoczynek. Wniosek z tego faktu był taki, że ktoś śmiał złamać zakaz Kreona. Głos zabrał wówczas Przewodnik chóru. Próbuje on ustalić fakty. Wypowiada opinię, iż pochówek Polinejkesa to sprawa bogów. Jego zdaniem bogowie z pewnością życzyliby sobie, aby każdy człowiek mógł być pochowany. Kreon nie zgadza się z taką interpretacją woli bogów i wpada w złość. Jest podejrzliwy i skłonny uznać Przewodnika oraz Strażnika za spiskowców. Nakazuje rozpoczęcie śledztwa i znalezienie winnych, w przeciwnym razie może to się skończyć źle, torturami i śmiercią dla strażników. Im nakazał pilnowanie zwłok Polinejkesa i oni za to bezprawie odpowiedzą.

STASIMON I

Chór śpiewa pean na temat mądrości i potęgi ludzkiej. Przodownik ogłasza przybycie Antygony. Podpowiada widzom, iż to Antygona przysypała zwłoki brata, ale zrobiła to z miłości.

EPEISODION II

Strażnik przybywa z Antygoną do Kreona i oznajmia mu, iż dziewczyna jest winna pochówku Polinejkesa i złamania zakazu króla. W rozmowie z wujem Antygona twierdzi, iż zrobiła to, co nakazuje jej wiara i religia. Kreon nie ma prawa jej zdaniem łamać prawa boskiego, a mówi ono o potrzebie pochówku zmarłego, o obowiązku bliskich wobec zmarłego.

Chór zabierając głos, śpiewa o dobrych cechach prawowitej księżniczki Ten.

Ze słów dziewczyny dowiadujemy się prawdy o rządach Kreona. Antygona zarzuca mu tyranię, czyli okrutne i samowolne rządzenie państwem oparte na przemocy i terrorze. Nie okazuje mu szacunku i mówi pogardliwie. Król jest zaskoczony, bowiem wydawało mu się, iż całe społeczeństwo zaakceptowało jego zakaz związany ze zwłokami Polinejkesa. Gdy pojawia się Ismena, Kreon zarzuca im obu spisek, lecz Antygona znając prawdę, zaprzecza jakoby Ismena złamała zakaz króla wraz z nią. Ismena pod presją wuja przyznała się do współdziałania z Antygoną, lecz siostra odrzuciła jej pomoc czy też solidarność siostrzaną. Jest w stosunku do niej bardzo krytyczna. Mimo wszystko Ismena wstawia się za Antygoną, zwraca też uwagę na fakt, iż jej siostra jest narzeczoną Hajmona, syna Kreona. Król jednak jest nieczuły na słowa Ismeny i nie ma zamiaru ustępować Antygonie.

STASIMON II

Chór śpiewa lub też mówi o ludzkim losie. Przestrzega widzów, aby nie wyprzedzali myśli boskich, bo to bogowie podejmują wszelkie decyzje. Zsyłają szczęście, ale też i klęski. Następnie chór zapowiada scenę z Kreonem i Hajmonem.

EPEISODION III

W rozmowie Kreona z Hajmonem poznajemy oblicze króla. Uważa on, iż Antygona postąpiła źle i powinna spotkać ją kara śmierci. Wyraża nadzieję na jednomyślność i zrozumienie syna. Hajmon uznaje jego prawa do rządzenia w taki sposób, jak to czyni, lecz zwraca uwagę na odczucia ludzi żyjących w Tebach. Podziwiają oni Antygonę za ów heroiczny czyn, bo jest to dowód jej wiary i miłości do brata. Kreon nie chce słuchać argumentów Hajmona i wszczyna kłótnię, podnosi głos, ponieważ sam nie potrafi znaleźć logicznych wyjaśnień podważających opinię księcia. W końcu i Hajmon podobnie jak wcześniej Antygona zarzuca ojcu tyranię. Ostrzega jednocześnie, iż jeśli Antygona zginie, to on zginie wraz z nią, popełniając samobójstwo. Kreon lekceważy jego słowa a jego złość staje się chorobliwa i impulsywna. Pragnie natychmiast na oczach syna wydać wyrok na Antygonę. Każe ją przyprowadzić i wpada na pomysł, by zmienić formę wykonania wyroku śmierci. Ze strachu przed bogami, którzy źle patrzyli na zabójstwa w rodzinie, nakazuje zamurować dziewczynę żywcem w grocie zamiast ukamienowania. Chce też zostawić jej przy tym trochę jedzenia, aby przez jakiś czas mogła tam żyć w grocie.

STASIMON III

Chór przedstawia miłość Antygony i Hajmona. Mówi o wielkości ich uczucia. Następnie chór informuje widzów o prowadzeniu Antygony przez strażników do groty. Ma w niej umrzeć.

EPEISODION IV

Jest tu pieśń pożegnalna. Widzimy w niej prowadzoną na śmierć Antygonę. Dziewczyna modli się do bogów i prosi o wyrozumiałość mieszkańców Teb. Żałuje, że odchodzi bez skosztowania małżeńskiego życia, ale nie miała na to wpływu. W tym czasie Kreon jest zupełnie pozbawiony uczuć i zależy mu na zakończeniu egzekucji, pogania strażników.

STASIMON IV

Likurg, Danae, synowie Fineusa to imiona pojawiające się w przemowie chóru. Ludzie ci zginęli w podobny sposób do Antygony. Widzimy wchodzącego na scenę mędrca i wróżbitę, niewidomego Tejrezjasza.

EPEISODION V

Tejrezjasz ostrzega Kreona przed reakcją bogów. Śmierć Antygony może pociągnąć za sobą śmierć Hajmona oraz niełaskę dla Teb. Kreon będzie za to osobiście odpowiedzialny. Król jednak ignoruje przestrogi wróżbity. Jest w stanie nawet oskarżyć go przekupstwo, ale gdy dochodzi do kłótni, prosi o radę starszyznę. Ci zaś proszą o łaskę dla córki Edypa i o pogrzeb dla Polinejkesa. Kreon przytomniej i opuszcza go złość. Zgadza się odwołać wyrok na Antygonie.

STASIMON V

Chór prosi – modli się do Bakchusa (Dionizosa – swojego patrona) o pomoc.

EXODOS

Kreon dowiaduje się od Posłańca, iż po zamknięciu Antygony w grocie Hajmon – syn Kreona popełnił z rozpaczy samobójstwo. Posłaniec ze szczegółami opowiada, był przy tym, gdy Hajmon przyszedł pod grotę. Zwalono głazy i zobaczył Antygonę, która popełniła samobójstwo, wieszając się. Do groty przyszedł także Kreon. Oburzony śmiercią ukochanej Hajmon porwał miecz i zamachnął się na swojego ojca, ale tamten uchylił się, uciekł. Wówczas to Hajmon odebrał sobie życie, wbijając miecz w bok. Matka Hajmona Eurydyka słuchała tych relacji z wielkim żalem w sercu. Ona również popełniła samobójstwo, przebijając się mieczem. Umierając, przeklinała męża. Kreon jest zrozpaczony a chór śpiewa pochwałę mądrości, krytykę pychy. To właśnie pycha zgubiła Kreona, zginęli przez to jego syn Hajmon i żona Eurydyka.

INTERPRETACJA

Głównym wątkiem w utworze jest problem ambicji i pychy rządzących. Król Teb Kreon tak bardzo zasmakował w rządzeniu, zakochał się w swojej pozycji społecznej, że zapomniał o całym świecie: religii i bogach, rodzinie i skromności, a także o pojmowaniu sprawiedliwości. Jego siostrzeńcy Eteokles i Polinejkes nie potrafili dojść do porozumienia i z tego powodu wybuchła wojna. Pochłonęła ona obu braci, ale sprawiedliwość była po stronie Polinejkesa. Kreon tego nie rozumiał i nie uszanował praw religijnych. Mówiły one, że każdy człowiek ma prawo do godnego pochówku i chowanie zmarłych jest obowiązkiem żyjącej rodziny. W przeciwnym razie Polinejkes nie mógł liczyć na życie wieczne. Antygona jest bardzo odważną dziewczyną i zakaz Kreona postanawia zignorować, ponieważ jest to prawo bezduszne i niesprawiedliwe, pomijające prawo boskie. Była odważna zasypując zwłoki brata garścią ziemi, przyznała się do tego, przyjęła karę i potem w grocie dokonała samobójstwa, bo nie chciała umierać w mękach, dusząc się bez powietrza lub z głodu czy pragnienia. Wierzyła, że czyni dobrze i jest przykładem idealistki. To taki człowiek właśnie, dla którego ważniejsze są zasady i ideały, gotowi są dla nich poświęcić nawet życie. Z pewnością jest w związku z tym postacią pozytywną. Z kolei Kreon dopiero po fakcie śmierci Antygony, syna Hajmona i żony Eurydyki dostrzega, jaki wiele stracił. To może być przestroga dla innych ludzi, aby nie kierowali się w życiu wyłącznie ambicjami, żądzą dominacji i ustalania zasad czy praw postępowania. Z jednej strony miał rację, że Polinejkes postąpił źle, ale zapomniał o tym, iż jako wuj mógł wpłynąć także wcześniej na Eteoklesa, aby ten ustąpił bratu tron. Najwyraźniej kłótnia i bratobójcza wojna były mu na rękę, gdyż zagarnął po nich władzę, mimo iż żyły dwie siostry poległych królewiczy. Ogromną odwagę, miłość i przywiązanie wykazali Hajmon i Eurydyka. Śmierć ukochanych uznali za swoją klęskę i nie chcieli żyć po śmiertelnym rozstaniu. Samobójstwo to nie jest dobre rozwiązanie, wszak nie było tak wielką karą dla Kreona, jaką był jego zakaz pochówku zdrajcy Teb, skazanie tym samym Polinejkesa na wieczne potępienie, a także śmierć w grocie Antygona, na jaką skazał dziewczynę. Kreonowi należała się całkiem inna równie okrutna kara. Był bardzo zaślepiony swoim stanowiskiem i władzą.

CHARAKTERYSTYKA POSTACI

“Antygona” Sofoklesa to tragedia antyczna ukazująca mocną sylwetkę kobiecą i króla tyrana. Tytułowa bohaterką jest córka krola Teb Edypa. Po jego śmierci i śmierci bratów, prawowitych następców tronu, władzę w Tebach przejął Kreon. Zakazał on pochówku zwłok Polinejkesa, oskarżając go o zdradę. Antygona przeciwstawiła się temu, ponieważ dla niej prawa boskie, religijne znaczyły więcej. Pochowanie zwłok brata należało do obowiązków rodziny, ale też było warunkiem życia po śmierci zmarłego. Siostrzana miłość doprowadziła bohaterkę do śmierci. Zdawała sobie sprawę z tego, co ją czeka a mimo wszystko poświęciła się dla brata. Była odważna, wspaniałomyślna i bezkompromisowa, wierzyła w zasady, jakie jej wpojono i szanowała prawa boskie. Potrafiła też powiedzieć prawdę w oczy wujowi, że jest tyranem. Jej postępowanie zasługuje na podziw. Z kolei Kreon jest przykładem króla i człowieka bezwzględnie dążącego do uzyskjania pełni władzy. Po śmierci siostrzeńców mógł przejąć włądzę w Tebach i postępowanie Antygony było mu na rękę. Była taka chwila, w której oskarżył o współudział w pochówku Antygonę wraz z Ismeną. Gdyby obie zginęły, nie musiałby się martwić o sukceję po Edypie, ale Antygona nie przyjęła ofiary Ismeny i powiedziała całą prawdę. Samobójcza śmierć Hajmona i Eurydyki, syna i żony, zaskoczyła Kreona, ale nie zmieniła. Był zatwardziałym i zapatrzonym w siebie egoistą.

Król Edyp

wydruk Streszczenie: Całość | Plan/Mini

EPOKA

Antyk

BIOGRAFIA

Sofokles to jeden z trzech wielkich tragików greckich. Żył w latach 496-406 p.n.e., pisał tragedie. Pochodził z zamożnej rodziny i był bardzo dobrze wykształcony. Grał na cytrze i brał udział w przedstawieniach jako przewodnik chóru. W swoich sztukach wprowadził na scenę trzeciego aktora. Mówi się, iż napisał około 120 sztuk, ale do współczesnych czasów zachowało się tylko siedem. Sofoklesa znamy przede wszystkim z lektur: „Elektra”, „Antygona” i „Król Edyp”.

GENEZA DZIEŁA

Dzieło powstało na potrzeby teatru antycznego około 430 roku p.n.e., dla którego pracował Sofokles.

BUDOWA UTWORU

„Król Edyp” ma budowę klasyczną i składa się z 4 epeisodionów, prologu, stasimonów i exodusu. Zachowana jest zasadatrzech jedności, miejsca, czasu i akcji.

CZAS I MIEJSCE AKCJI

Starożytna Grecja: Teby

Akcja rozgrywa się na placu królewskim w Tebach.

BOHATEROWIE

Edyp - król Teb, Jokasta - żona Edypa (zarazem matka), Kreon - szwagier Edypa, Chór Teban, Tyrezjasz - wróżbita; Kapłan, Posłaniec z Koryntu, Sługa Lajosa, Posłaniec domowy.

Prolog

Edyp pyta Kapłana, jaki jest powód zebrania się ludzi i wznoszonych modłów. Kapłan modli się do bogów władających krainą, skarżąc się na „klęski i krwawą pożogę, żniwo śmierci” [wers 24], jakie zbiera w Tebach. Prosi Edypa, aby ten ratował ludność swego królestwa [41], by zebrał radę starszych, prosił bogów o pomoc, bo niedługo nie będzie w mieście-państwie kim rządzić, poddani wymrą. Edyp przyznaje, iż wie o chorobie dręczącej Teby, ale on cierpi bardziej, bo za siebie i za poddanych. Nie może spać [65], w nocy budzą go głosy, błąka się i płacze, ale nie wie, jak zaradzić klęskom. Wysłał swojego szwagra, Kreona do wyroczni Apollona do Delf i czeka na jego powrót. Kapłan oznajmia, że właśnie przybył Kreon. Kreon zna już przepowiednię, pyta, czy ma mówić przy wszystkich, czy na osobności. Na forum. Zatem [95] Febus (Apollo) rozkazał zniszczyć zakałę, która gnębi ziemię tebańską poprzez śmierć zabójcy Laiosa [103], wcześniejszego króla Teb. Wyszedł on swego czasu na pielgrzymkę, ale z niej nie powrócił, zginął wraz ze służbą towarzyszącą mu. Edyp pyta, dlaczego nikt nie dochodził prawdy o jego śmierci? Kreon odpowiada, że akurat wtedy pojawił się Sfinks będący większym zagrożeniem i problemem, dlatego zapomniano pomścić Laiosa. Edyp pragnie teraz to naprawić i pomścić Laiosa [136].

Parodos

Chór śpiewa o tragicznej sytuacji Teb dotkniętych złem [168]: „Naród wśród mordu upada/ I myśli zabrakło już mieczy/ Ku obronie i odsieczy”, matki mrą w połogach, ronią dzieci, wielu ludzi umiera i odchodzi do Hadesu. Chór wzywa Apolla, aby pomógł Tebom.

Epeisodion I

Edyp- Chór- Tyrezjasz.
Edyp zwraca się do tłumów prosząc, aby jeśli kto zna morderców Laiosa, niech powie ich imiona. Rzuca klątwę- nakaz na lud, aby przed mordercą Laiosa zamknął drzwi [241], by nikt go nie wpuścił do swego domu, ma on zaznać nędzy i pogardy. Klątwy te dotyczą także ludzi pomagających złoczyńcy. Chór mówi, że tylko Apollo może wyjawić mordercę. Wchodzi Tyrezjasz, a Edyp prosi ślepca wróżbitę o wyjaśnienie zagadki śmierci Laiosa, gdyż jego pomszczenie jest warunkiem zniesienia klątwy bogów wobec Teb [305]. Tyrezjasz zna prawdę i nie jest to wiedza wdzięczna dla niego, ale mimo to przybył do Edypa, aby powiedzieć prawdę. Edyp dopytuje się, dlaczego Tyrezjasz nie chce wyjawić prawdy? Chór prosi wróżbitę o ujawnienie prawdy. Edyp oskarża ślepca mówiąc, iż życzy on Tebom źle. Ponieważ Tyrezjasz nie chce nadal mówić, Edyp oskarża go [347] o podżeganie i współudział w zamordowaniu Laiosa. Po tych słowach Tyrezjasz wyjawia prawdę, że to właśnie Edyp pokalał Teby zbrodnią [350]. Wybucha kłótnia, ślepiec wskazuje mordercę Laiosa, a jest nim Edyp [362]. Oburzony Edyp zaczyna podejrzewać, że Tyrezjasz nie wypowiada przepowiedni Apolla, ale spiskuje z Kreonem przeciwko Edypowi [378]. Zdaniem Edypa Tyrezjasz liczy na przychylność Kreona dążącego do obalenia go. Na zakończenie kłótni Tyrezjasz ostrzega, iż niebawem [450] nazwisko zabójcy Laiosa wyjdzie na jaw, okaże się, iż urodził się w Tebach, z bogacza stanie się żebrakiem, pójdzie na tułaczkę z kosturem w ręku; wyjdzie także na jaw, iż jest nie tylko zabójcą własnego ojca, ale też że ożenił się z własną matką i miał z nią dzieci.

Stasimon I

Chór śpiewa o podejrzeniach i potencjalnym zabójcy Laiosa. Pyta, czy możliwe jest, żeby syn Polybusa (władca Koryntu przygarnął i wychował Edypa) mógł zabić Laiosa? Na Edypa nie można nic złego powiedzieć, gdyż uratował on Teby przed Sfinksem. Wszystko w rękach Zeusa i Apollona.

Epeisodion II

Kreon- Chór- Edyp- Jokasta.
Kreon żali się zebranemu ludowi z powodu podejrzeń o zdradę ze strony Edypa. Chór łagodzi sytuację stwierdzeniem, iż Edyp był bardzo rozgniewany i rzucał oskarżenia pod wpływem emocji. Kreon nie miał nic wspólnego z przepowiedniami Tyrezjasza. Zauważa go Edyp i od razu oskarża Kreona o współdziałanie ze ślepcem [535] w celu pozbawienia go tronu. Kreon chce się bronić, ale Edyp nie daje mu dojść do słowa, zarzuca go pytaniami i podejrzeniami, między innymi, iż wysłuchanie Tyrezjasza to pomysł Kreona, że w czasie zabójstwa Laiosa i po nim Kreon nie podjął działań zmierzających do złapania mordercy, i gdyby nie spotkanie z Kreonem Tyrezjasz nie nazwałby Edypa mordercą Laiosa. Kreon broni się, że sprawę trzeba zbadać, Edyp zgadza się, ale jest też pewny, iż jemu- Edypowi nikt nie udowodni, iż jest zabójcą Laiosa. Kreon ujawnia, iż nie chce obalenia Edypa, ponieważ jest trzecim po nim i Jokaście najważniejszym człowiekiem w państwie. Sytuacja ta jest dla niego wygodna, bo nie niesie ze sobą odpowiedzialności, musiałby być głupi, aby chcieć z tego rezygnować [594]. Edyp jednak nie wierzy. Kreon pyta, jaką karę mu gotuje król, czy chce go wygnać [622]? Nie, Edyp chce jego śmierci i nie ufa w niewinność szwagra. Wchodzi na to Jokasta i stara się uspokoić męża i brata, który skarży się jej na postępowanie Edypa. Chór żąda od Edypa, aby przyjął usprawiedliwienia Kreona, który powołał się na bogów, że mówi prawdę. Edyp uznaje to żądanie za potwierdzenie jakoby zabójcą Laiosa jest on- Edyp. Zgadza się nie zabijać Kreona, wygania go[644].
Jokasta od Edypa próbuje dowiedzieć się, jaki jest powód jego zdenerwowania. Podejrzewał Kreona o zdradę i spiskowanie z Tyrezjaszem. Jokasta wyjaśnia, że Apollo przepowiedział Laiosowi śmierć z ręki własnego syna a przepowiednia nie spełniła się. Próbuje uspokoić męża. Edyp pyta czy prawdą jest, iż Laiosa zabito na rozstaju trzech dróg? [732] „Focydą zwie się kraj ów, a dwie drogi/ Z Delf i Daulidy zbiegają się w jedną.” Zabójstwo stało się na krótko przed objęciem władzy w Tebach przez Edypa. Edyp dopytuje się, jak wyglądał Laios, Jokasta opowiada [741] „Smagły był, włosów bielałą już wełna,/ Od twej postawy niewiele się różnił.” Edyp podejrzewa, że zabił Laiosa, gorszą rzeczą jest klątwa, którą wydał sam na siebie nieco wcześniej. Pyta o ilość świty Laiosa, kiedy został zabity. Jokasta mówi o pięciu, a jeden ze służby ocalał. Kiedy ów ocalały powrócił do Teb i ujrzał Edypa na tronie, poprosił ją o wysłanie go do służby pasterskiej na wieś. Edyp prosi, aby posłać po niego. Edyp zwierza się Jokaście [770] swoje życie, jak to urodził się w Koryncie Polybosa i Merope na dworze; pewnego razu jednak podczas uczty jeden z biesiadników powiedział, że Edyp jest podrzutkiem; wówczas Edyp udał się do wyroczni w Delfach, która ujawniła mu prawdę o ojcobójstwie i ożenku z własną matką; sądząc, iż chodzi o Polybosa i Merope, Edyp chciał uniknąć losu i nie wrócił już do Koryntu; kiedy zbliżył się do rozdroża, napotkał nieznajomego jadącego wozem i ze służbą; niemal najechali na niego wozem [803]; Edyp uderzył woźnicę, a starzec na wozie uderzył go ościeniem, Edyp oddał mu mocny cios i tamten upadł, potem Edyp walczył jeszcze z innymi ze służby. Po tym wyznaniu Chór czeka na zeznania świadka. Edyp ma nadzieję, że owym zabitym przez niego nie był Laios, powołuje się na Jokastę, która słyszała, iż sprawców było kilku. Wierzy ona, że przecież i tak przepowiednia Apolla się nie sprawdzi, bo Laios miał zginąć z ręki własnego syna.

Stasimon II

Chór śpiewa o prawach i wyrokach boskich, których nikt nie może łamać bezkarnie. Każdy, kto zmieni lub obrazi trony bóstw, zginie, a bogowie zemszczą się okrutnie.

Epeisodion III

Jokasta- Posłaniec z Koryntu- Chór- Edyp
Jokasta modli się do Apollona o pomoc dla siebie i swojej rodziny. Chór przedstawia Posłańcowi dom Labdakidów. Posłaniec przynosi dobrą wieść dla Edypa. Mianowicie lud Koryntu po śmierci Polybosa chce za króla wybrać Edypa. Wchodzi na to Edyp i Jokasta oznajmia mu wolę Koryntu. Edyp boi się wyruszyć do Koryntu z powodu przepowiedni, chociaż zmarł Polybos, na śmierć tę Edyp nie miał wpływu, to jednak żyje nadal matka Meropa, a przepowiednia mówiła, że Edyp będzie żył z własną matką. Z tego powodu Edyp nie może udać się do Koryntu. Posłaniec oświadcza Edypowi, iż nie ma się o co lękać, bowiem para małżeńska Koryntu nie była jego prawdziwymi rodzicami [1016]. To ów posłaniec za młodu będąc pasterzem otrzymał Edypa od innego pasterza, świadczą o tym przebite stopy króla. Oddał go potem na dwór w Koryncie, gdzie wychowano go na królewicza.
Jokasta prosi Edypa, aby pozostawił już sprawy swego rodowodu, ale Edyp nie potrafi. Jokasta wybiega z sali z płaczem. Chór to zauważa. Edyp postanawia do końca poznać prawdę.

Stasimon III

Chór śpiewa o matce Edypa zastanawiając się, czy nie była córką Apollona lub Dionizosa.

Epeisodion IV

Edyp- Chór- Posłaniec- Sługa
Chór przedstawia Edypowi sługę Laiosa. Starzec pod wpływem Posłańca znanego z młodości rozpoznaje w Edypie dziecko przekazane przez Jokastę na stracenie, uratowane przez Posłańca i zaniesione do Koryntu. Edyp domyślił się już całej prawdy, jest załamany [1181].

Stasimon IV

Chór śpiewa o złudności ludzkiego szczęścia. Los człowieka jest pełen przykrych niespodzianek i nie można nazwać go szczęśliwym. Przykładem tego jest życie Edypa, który był szczęśliwym mężem, kochankiem i ojcem, ale niestety żył w grzechu i teraz prawda została wyświetlona.

Exodos

Posłaniec- Chór- Edyp
Posłaniec mówi o domostwie Edypa, w którym mieszka grzech. Chór o tym wie. Z ust Posłańca dowiadują się o śmierci Jokasty, Chór użala się nad nią. Bardzo cierpiała targała się za włosy [1240] wzywając Laiosa. Na to Edyp w wielkim żalu wysadził z zawiasów drzwi i ruszył na pomoc żonie. Ale było za późno, powiesiła się na własnej chuście. Edyp z wyciem rozwiązywał ją. Dwie złote spinki z szat Jokasty zabrał i wbił w swoje oczy, które do tej pory nie widziały [1270]. Edyp pokazał się zakrwawiony ludowi. Odchodzi narzekając na tego, kto uratował mu życie, które nie było życiem, a on stał się zakałą swego domu i kraju. Narzeka również na Korynt, gdzie ustrojono go w królewskie szaty. Wchodzi Kreon. Edyp prosi Kreona, aby wyrzucił go z Teb, Kreon chce najpierw poznać głos wyroczni. Wchodzą dzieci Antygona i Ismena. Edyp narzeka na los nędzny, jaki czeka jego dzieci. Odchodzi na tułaczkę.

INTERPRETACJA

„Król Edyp” to dzieło o człowieku uwikłanym w boskie igraszki. To bogowie przepowiedzieli jego rodzicom, iż zabije on własnego ojca i ożeni się z matką. W zasadzie Edyp nie miał wpływu na swój, był on nieunikniony i zapisany gdzieś w górze przez bogów. Był człowiekiem uczciwym, bo gdy tylko dowiedział się o przepowiedni, uciekła z Koryntu, gdzie był wychowywany na księcia. Idąc drogą przypadkowo zabija króla Teb Laiosa i nie wie, że to jego ojciec. Następnie ratuje Teby przed potworem Sfinksem, którego zagadkę odgaduje i nieświadomie pobiera się z Jokastą, niejako w nagrodę za ratunek. Ma z nią czworo dzieci Antygonę, Ismenę, Polinejkesa i Eteoklesa. Jest człowiekiem, który nie waha się dokonać na sobie wyroku wg klątwy, jaką rzuca na sprawcę nieszczęść Teb. Nie wiedział jeszcze wtedy, przed rzucaniem klątw, iż to ona sam będzie ich ofiarą. Wykuwa sobie oczy spinkami nieszczęsnej i niewinnej Jokasty, a następnie udaje się na wygnanie. Dowodzi to jego odwagi i patriotyzmu, bowiem najbardziej zależy mu na dobrym losie Teb.

CHARAKTERYSTYKA POSTACI

Edyp- król Teb, bogobojny, religijny, nieświadomy swego losu, pracowity, dobry dla poddanych, kochający mąż i ojciec, odważny, bezkompromisowy, uległy wobec losu.
Jokasta- żona Edypa (zarazem matka)- wierna i dobra żona, kochająca matka, religijna, odważna, zdolna do największych poświęceń dla honoru i dobra kraju.
Kreon- szwagier Edypa- wyrachowany, przebiegły, żądny poznania prawdy, niewzruszony, bezlitosny.
Tyrezjasz- wróżbita, niewinny, przepowiada rzeczy, które widzi, ale nie są one miłe dla ludzi.


Wyszukiwarka