Platon - jeden z pierwszych socjologów,stosował swą idealistyczną metodę do analizy życia społecznego, praw jego rozwoju oraz praw i warunków jego stabilności

-społeczeństwo jako organizm : metafora społeczeństwa jako organizmu- całość złożona z części, które wypełniają odmienne funkcje i są z tego powodu niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania, żadna nie może zostać usunięta lub zmieniona bez szkody dla całości, żadna nie może się usamodzielnić, nie narażając na szwank organizmu; państwo najpodobniejsze do jednego człowieka to utopia Platona; państwa rzeczywiste są zawsze mniej lub bardziej „chore”

-ujednostkowienie społeczeństwa: indywidualizacja stanowi zagrożenie ładu społecznego; zaproponował liczne środki uniformizacji obywateli w zakresie zachowania publicznego, myśli czy uczuć; wg niego każda sfera życia społecznego jest funkcjonalna w stosunku do całego organizmu; drobiazgowa kontrola nad wszystkimi sferami życia jednostek pozbawia je prawa do ekstrawagancji, będących potencjalnym zagrożeniem dla ustalonych zasad ładu społecznego.

- podział pracy: do czego się ktoś urodził, do tego trzeba go przydzielić; wyodrębnienie stanów (kast): mędrcy, wojownicy, lud; opozycja do demokracji; żaden człowiek nie jest samowystarczalny, współżycie ludu w społeczeństwie zakłada specjalizację i wymianę usług.

- rozmiar państwa- optymalna liczba ludności 5040, niebezpieczny nadmierny rozrost państwa, związek między rozmiarami państwa i jego organizacją, świadectwo zamknięcia wyobraźni Platona w granicach greckiej polis.

- geograficzne położenie państwa- wywiera silny wpływ na jego stan i moralność

Arystoteles - stanowisko antyindywidualistyczne i polemiczne w stosunku do sofistów, tak, jak Platon w centrum uwagi umieszcza społeczną całość, patron krytyków indywidualizmu,wszyscy obywatele należą do państwa, bo każdy z nich jest jego częścią

-aspekty funkcjonowania państwa: samowystarczalność- ogół potrzeb, których zaspokajanie jest koniecznym warunkiem życia szczęśliwego i pełnego rozwinięcia ludzkich możliwości; - wspólnota moralna- wspólnota państwowa ma na celu nie współżycie lecz piękne uczynki, wspólne dążenie do cnoty; - różnorodność i komplementarność części- państwo składa się z osób różnorodnych, z nierównych części

-obraz struktury społecznej: konglomerat rodzin, system klas ekonomicznych, układ grup statusowych, zespół „stanów”

Stoicyzm - stworzenie uniwersalnej antropologii, pojęcie człowieka jako członka rodzaju ludzkiego, istoty obdarzonej wrodzonym popędem społecznym, ale też nie będącej z natury zwierzęciem politycznym, pojęcie społeczności powszechnej, kosmopolis, wszyscy ludzie niezależnie od swego pochodzenie i kultury oraz aktualnej pozycji w strukturach władzy i bogactwa, ludzie są równi

- Marek Cyceron- idea prawa naturalnego, problematyka prawa pozytywnego, pierwszy prawnik, państwo jest tworem prawa i należy je rozważać w kategoriach prawniczej kompetencji i uprawnień, a nie dobra moralnego czy socjologicznego faktu, przypisywał człowiekowi wrodzony pęd do życia zbiorowego, w państwie niezbędne są prawo i władza, lud to wielka gromada zespolona przez uznanie tego samego prawa i przez pożytek wynikający ze wspólnego bytowania, państwo to oparty na przepisach prawa związek obywateli; wszechświat jest poddany rządom Boga

-Seneka- wspólnota ludzka to społeczeństwo, a nie państwo, jej więzy były moralne i religijne, a nie prawne i polityczne, państwo to zło konieczne, wspólnota ludzka nie potrzebuje żadnego rządu i żadnych praw, gdyż nie zakradło się jeszcze do niej zepsucie, cechujące ludzi współczesnych, naturalna konieczność to współdziałanie ludzi, a nie państwo

Św. Tomasz - filozof scholastyczny, teolog, członek zakonu dominikanów. Był jednym z najwybitniejszych myślicieli w dziejach chrześcijaństwa. Święty Kościoła katolickiego, jeden z doktorów Kościoła, który nauczając przekazywał owoce swej kontemplacji.

-Prawo naturalne i prawo ludzkie- Św. Tomasz wprowadzil w swej filozofii ideę jednolitego systemu praw rządzących swiatem.Prawo naturalne bedące odzwierciedleniem prawa wieczystego w swiecie i rozumie ludzkim oraz prawo ludzkie stanowiace tylko odpowiednia do okoliczności konkretyzację prawa naturalnego i obowiązujące o tyle o ile jest z nim zgodne.

-państwo i społeczeństwo - istotą średniowiecznego ładu była hierarchia, w której ramach każdy człowiek dawał i otrzymywał to, czego wymagało od niego funkcjonalne miejsce w społeczeństwie; ośrodkiem średniowiecznego schematu rzeczy były wspólnotowość i przynależność; całość porządku społecznego była pojmowana jako wspólnota wspólnot, a obowiązkiem należącej do którejś wspólnoty jednostki było jej służyć; społeczeństwo to wielki łańcuch istnień, zaczynający się na dole od najprostszego organizmu, kończący się zaś na Bogu na samym szczycie; każde ogniwo uważano za ważną część tej boskiej całości. przystosowuje tradycyjną ideę społeczeństwa jako organizmu do potrzeb społeczeństwa stanowego, w którym każda jednostka ma przypisane sobie miejsce, raz na zawsze określone prawa i obowiązki; społeczeństwo składa się z ludzi modlących się, wojujących i pracujących

-pojęcie dobra wspólnego - Dobro wspólne jest tym ludzkim dobrem, które jest wspólne osobom przynależącym do tej samej rzeczywistości społecznej¹¹. Ono nie jest tylko sumą dóbr jednostek, ale dobrem nowym, o nowej jakości, które wypływa z faktu, że ludzie żyją w społeczności, zharmonizowani i kierowani przez prawo¹². Jak twierdzi ś w. Tomasz, dobro wspólne i dobro jednostki różnią się między sobą nie tylko w znaczeniu ilościowym, ale przede wszystkim w znaczeniu jakościowym, ponieważ to pierwsze jest celem społeczności i jest wspólne dla wszystkich jej członków¹³.

Utopie renesansowe - Thomas More, Francis Bacon, Tomas Campanelli- zagubione na dalekich oceanach wyspy szczęśliwe, obraz świata zamkniętego i stabilnego.

Platon jako pierwszy miał wizje panstwa utopijnego,nie rzadzi takim państwem pieniadz,człowiek zyje zgodnie z natura.Wyspy szczescia- miejsce nieokreślone miejscowo,panuje tam tolerancja i wolność religijna,wszyscy uprawiaja role,czas pracy to 6 godzin,ludzie ubrani sa tak samo, jedyne roznice w ubiorze to takie aby rozróżnić kobiety od mężczyzn,po obiedzie poświęcają godzine na zabawe.Utopia jest państwem praworządnym,ustroje podobne do komunizmu.

Niccolo Machiavelli - - uosabia najpełniej cech kultury renesansowej

- makiawelizm- określa postawę ludzi bezwzględnych i przewrotnych, którzy kierują się w życiu amoralną zasadą „cel uświęca środki”

- jego twórczość cechuje dwoistość: amoralna, przyrodnicza wręcz analiza zachowań ludzkich, prowadząca do formułowania amoralnych dyrektyw socjologicznych i bardzo ostra krytyka współczesności w imię wzorów starożytnej cnoty

- miał swój ideał moralny, wg niego człowiek, który rządziłby się zasadami dobra, przepadłby w środowisku ludzi rządzących się innymi zasadami

- los nie rządzi światem tak bardzo, aby wolna wola nie miała swego udziału we wszystkim, co się dzieje, ale jeśli działania ludzkie mają prowadzić do zamierzonego skutku, muszą być dostosowane do okoliczności, w jakich zachodzą i do cech ludzi, na których są skierowane

- okoliczności są powtarzalne, a cechy ludzkie stałe, dlatego łatwo odkryć reguły działania skutecznego

- nie istnieje społeczeństwo nawet w tym ograniczonym z punktu widzenia socjologa sensie, w jakim istniało państwo dla Platona, Arystotelesa czy Tomasza z Akwinu; podmioty polityczne podejmują decyzje, wybuchają konflikty między grupami, książęta toczą pojedynki ze sobą, ale brak refleksji o sieci stosunków społecznych w obrębie grup, zrozumienia więzów lojalności, wyczucia ciągłości trwania zbiorowości w czasie

- wizja społeczeństwa ujednostkowionego do tego stopnia, że jedyną więzią między ludźmi okazuje się ich podleganie jednej i tej samej władzy państwowej; w polu widzenia Machiavellego niemal wyłącznie władca i poddane jego działaniom jednostki ludzkie

- państwo to nie wspólnota naturalna, jest to kreacja władcy, który był dostatecznie silny i rozumny, by narzucić innym swoją wolę, państwo to dzieło sztuki

- wynalazca swoistej socjologii absolutystycznej, państwo to przymus, nie mogłoby się utrzymać bez stałej woli, która je odtwarza z zewnątrz, państwo bez władcy to ciało bez głowy; lud to zgromadzenie ludzi, które rozpadłoby się, gdyby wszechpotężna władza rządowa nie czuwała, aby w porę przeszkodzić w działaniu; ludzie pozostawieni swoim skłonnościom byliby jedynie tłumem bez zasad i ładu.

Hobbes a Locke : stworzyli teorię społeczeństwa opracowując teorię prawa, teoria ta zachowała świecką orientację myśli renesansowej, jej indywidualizm i fascynacje problemami władzy i suwerenności, jednocześnie przeciwstawiła się temu dziedzictwu wyprowadzając ład społeczny nie tyle z siły, ile z zasad prawa naturalnego wcześniejszego od jakiejkolwiek władzy i czyjejkolwiek woli, wg teoretyków prawa naturalnego pewien rodzaj prawa poprzedza powstanie władzy i obowiązuje niezależnie od niej

- nauka społeczna zrodziła się z pojęcia prawa naturalnego

Dwa zasadnicze typy koncepcji stanu naturalnego :

1. Hobbes- uznanie stanu naturalnego za stan bez jakichkolwiek więzi między jednostkami; człowiek jako istota z natury aspołeczna, interesy jednostek sprzeczne, walka o przetrwanie walką z innymi ludźmi, stan naturalny to stan wojny, tylko silna władza gwarantuje bezpieczeństwo życia i własności, obowiązywanie nakazów i zakazów prawa naturalnego

2. Locke- nie wykluczał istnienia w owym hipotetycznym stanie dość rozwiniętych stosunków społecznych, przesuwając granice między nim a stanem w pełni społecznym do punktu powstania politycznych gwarancji stosunków społecznych spontanicznie ukształtowanych dużo wcześniej na podstawie zasad prawa naturalnego; człowiek jako istota społeczna, interesy jednostek zbieżne, walka o przetrwanie to walka z przyrodą, inną istotę postrzega się jako pomoc, korzyść przy współpracy, stan naturalny to stan pokoju, dobrej woli, wzajemnej pomocy i zachowania, lecz też stan pełen niebezpieczeństw wynikających zwłaszcza stąd, że każdy człowiek sam sobie wymierzał sprawiedliwość, był to stan bezprawia

- powołanie do życia społeczeństwa obywatelskiego jest stworzeniem gwarancji, których już istniejące zrzeszenie zaczęło potrzebować wobec zagrażających mu sił odśrodkowych

- w doktrynie Hobbesa akt stworzenia władzy politycznej okazuje się nieodwołalny, gdyż wszelki bunt przeciwko niej byłby zerwaniem wszelkich stosunków społecznych i powrotem do stanu wojny wszystkich przeciwko wszystkim

- wg Locke’a władza zostaje powołana przez już istniejącą zbiorowość do wykonania określonych zadań, z którymi ona sama przestaje sobie radzić; jeżeli władza nie wywiązuje się z powierzonych jej zadań lub uzurpuje sobie z nimi niezgodne, zagrażające w ten sposób życiu i mieniu obywateli, staje się nie tylko zbędna, ale i szkodliwa; w takiej sytuacji owa zbiorowość ma prawo się buntować i powołać inny rząd; Hobbes daje teoretyczne uprawomocnienie absolutyzmu, podczas gdy Locke robi pierwszy krok w stronę uprawomocnienia demokracji; nie był to tylko spór o formę ustroju politycznego, lecz również o to, czy społeczna całość posiada byt niezależny od władzy politycznej

Jean Jacques Rousseau :

Człowiek natury i człowiek człowiek: W myśli społecznej Rousseau najistotniejsza jest opozycja między "człowiekiem natury" a "człowiekiem człowieka" (człowiekiem cywilizacji). Człowiek natury jest dobry, wolny, niezależny, równy innym, szczęśliwy. Natomiast człowiek człowieka przymioty te utracił, zyskując czcze pozory, którymi jest to, co ludzie cywilizacji cenią najbardziej.W opozycji tej chodzi jednocześnie o kategorie teoretyczne, wzory osobowe, narzędzia osądu moralnego itp.

W człowieku należy oddzielić kulturę i naturę. Rousseau interesowała jedność gatunku ludzkiego, którego nie można poznać na podstawie obserwacji poszczególnego społeczeństwa. Szukał faktów wspólnych wszystkim ludziom- jako ludziom, nie zaś członkom danego społeczeństwa.

Koncepcja umowy społecznej : Koncepcja UMOWY SPOŁECZENEJ krytykowanemu społeczeństwu przeciwstawia SPOŁECZEŃSTWO DOBRE. Jego członkowie nie podlegają jedni drugim, ale zarazem wszyscy poddani są panowaniu PRAWA, które jest ich własnym tworem. Czyli jest to opozycja społeczeństwa opartego na prawie i społeczeństwa opartego na samowoli.

R. chodziło więc nie o to, by rozwiązać społeczeństwo, ale o to, by odtworzyć w nim naturalną równość i niezależność jednostek. Prawo zaś musi być wytworem WOLI POWSZECHNEJ, która jest wyrazem takich potrzeb członków społeczeństwa, które są nieodróżnialne od potrzeb tego społeczeństwa jako całości. Prawo to powstaje z umowy społecznej i w jej rezultacie powstaje demokratyczne SPOŁECZEŃSTWO-ORGANIZM, w który części są nieodłączne od całości, a wole poszczególnych jednostek roztapiają się w woli powszechnej.

Ideologie jako teorie społeczne :

Konserwatyzm

Konserwatyzm wyrósł z krytyki oświecenia i rewolucji. Jest on ideologią epoki, w której społe­czeństwo przekształca się z tradycyjnego w nowoczesne. Takiemu konserwaty­zmowi poświęcił swą pracę Mannheim. Konserwatyzm nie był formacją jednolitą i być nią nie mógł. Miał za zadanie bronić konkretne społeczeństwa przed inwazją uniwersalistycznych wzorów politycznego racjonali­zmu i rewolucji. Konserwatyści byli, jak mało kto, świadomi istnienia i nieuchronności głębo­kich różnic między społeczeństwami. Poza tym w walkę z rewolucją francuską były włączone różne osoby, odwołujące się do rozmaitych tradycji czy argumen­tów. Najciekawsi byli ci, którzy bronili zasady ciągłości życia społecznego, nie dają­cego się nigdy zorganizować od nowa. Konserwatysta nie przeczy koniecznie konieczności społecz­nych zmian, lecz zabiega o to, by zmiany nie naruszyły podstaw ładu społecznego. U konserwatystów występuje przeciwstawienie dwóch rodzajów społeczności, jedna utrzymuje się dzięki więzi bezpośredniej między ludźmi, dzięki uczuciu, druga zaś za pod­stawę ma interesy, kontakty jednostek. Jest to społeczeń­stwo burżuazyjne. Według Burke'a społeczeństwo to współudział we wszelkiej nauce, we wszelkiej sztuce, w każdej cnocie i wszelkiej doskonałości. Stosunki społeczne są tylko wtedy trwałe, gdy ludzie nie znają ich natury. Doniosłą rolę w integrowaniu społeczeństwa wyznaczyli kon­serwatyści religii.

Konserwatyzm był próbą znalezienia praktycznych środków zapobiegania rewolucji (tam, gdzie była) do restauracji starego porządku, bądź instauracji jego zasad po rewolucji. Politycy szukali w nim podstaw swej antyrewolucyjności. Idee tego poglądu często zmieniały swój sens, broniąc kapitalizmu przed zagrożeniem socjalistycznym. Zawarte w nim były ważne problemy socjologiczne, któ­rych nie można było tak sobie odrzucić, dlatego nawiązy­wali do niego: Saint-Simon, Comte, Le Play, Durkheim. Najbardziej wpływowe okazały się idee związane z krytyką utopizmu, abstrakcjonizmu, atomizmu w filozofii społecznej, podkre­ślenie roli czynników irracjonalnych w życiu społecznym i ujęcie go jako organizmu, rozu­mienie więzi społecznej, roli małych grup, religii.

Liberalizm

Liberalizm zaczął się kształtować co najmniej od XVIIIw., by swoje apogeum osią­gnąć w XIXw. Spełniał on rolę politycznego oręża burżuazji, ale również był ideologią mo­dernizacji społeczeństw zachodnich. Jego atrakcyj­ność polegała na tym, iż głosił on poszano­wanie ludzkiej godności i praw jednostki, likwida­cję dziedzicznych przywilejów, znie­sienie wszelkich form samowoli i zniewolenia, uzależ­nienie pozycji społecznej jednostki od jej oso­bistych za­sług, ograniczenie uprawnień rządu, swo­bodę sumienia, tolerancję itd. Bardzo ważną cechą liberalizmu jest umieszczenie w centrum uwagi jednostki ludz­kiej. Myśliciele liberalni starali się zrozumieć społeczeństwo, pań­stwo i gospodarkę jako sumę działań indywidual­nych. Punktem wyjścia liberalizmu było wy­obraże­nie suwerennego indywiduum obdarzonego z natury pewnymi uprawnieniami. Naj­ważniej­szym zadaniem or­ganizacji politycznej i społecznej staje się zapewnienie jednostce optymal­nych warunków korzystania z owych uprawnień. W liberalnej myśli społecznej wol­ność jest wartością na­czelną (stąd nazwa kierunku): jest ona godna pożądania jako taka, nie zaś dla­tego, że umożli­wia lub ułatwia osiąganie jakichś innych dóbr. Liberałowie mówią o wolności od, nie o wol­ności do, nie przesądzając na ogół, jak wolność powinna być przez jednostki wykorzystana.

Utopijny socjalizm i komunizm

Socjalizm i komunizm były ideami sięgającymi z jednej strony do filozofii klasycznej, to jest Platona, a z drugiej próbowały rozwiązać problemy nowej epoki i wyzwanie, jakie sta­wiał czas. Wielkimi prekursorami tych systemów myślowych byli: Cole, Hodgskin, Thomp­son, Bray, Saint-Simon, Owen, Fo­urier, czy np. ks. H. F. R. de Lammenais. Zdaniem Cole'a socjalizm przejawił się w trzech podstawowych punktach: 1) przy­znanie decydującego znaczenia kwestii socjalnej, 2) wprowadzenie nowego ładu społecznego i gospodarczego opartego na współpracy, nie współzawodnictwie i walce konkurencji, 3) skupienie uwagi na wychowaniu, sposobie zorganizowania, produkcji i podziału dóbr.

O wiele bardziej radykalną formą był komunizm - miał on za cel stworzenie wspól­noty, gdzie nie ma własności prywatnej i pieniądza. Komunizm i socjalizm w samej swej istocie nie krytykował rewolucji, zarzucał jej jedynie mało społeczny i konstruktywny walor. Komuniści i socjaliści uważali, że rewolucja przygo­towała tylko grunt pod nowy system, ale nie spełniał podstawowych swoich założeń, czyli równości, braterstwa, wolności, czyli pore­wolucyjny czas jest skazany na kryzys i rekonstruk­cje społeczną, która doprowadzi do ideału, który przedstawi się z zasadami rozumu i sprawie­dliwości - niestety ten czas musi pociągnąć za sobą ofiary. Komuniści i socjaliści pokazali w sposób metodologicz­nie poprawny i ścisły swoje założenia i plany, wyjaśnili pojęcie wspólnoty i zrzeszenia, za­uważyli i naświetlali problem społeczno-ekonomiczny, stworzyli bezklasowe społeczeństwo. Były to, jak na ówczesne czasy, rozwiązania nowatorskie i pionierskie. Sam socjalizm i komu­nizm, jako idea pozaspo­łeczna, jest bardzo dobrze opracowany, niestety niemożliwy do wprowadzenia jako model społeczeństwa.

Nacjonalizm

Trudno jest o jednolitą formułę nacjonalizmu. Jak się wydaje, na nacjonalizm składają się następujące przeświadczenia: 1) ludzkość dzieli się przede wszystkim na narody mające własną historię i potrzeby, które można zaspokoić tylko za pomocą środków dostosowanych do jego swoistego charakteru, 2) naród jest wspólnotą bezwzględnie najważniejszą; trzeba zawsze wybierać solidarność z narodem, albowiem poza rodziną jest to wspólnota najbardziej naturalna, 3) naród jest wspólnotą przyrodzoną, do której się wchodzi przez sam fakt swego przyjścia na świat; obowiązki jednostki wobec niego nie mogą zostać przez nikogo uchylone, 4) naród jest wspólnotą organiczną, jedną i niepodzielną, a podziały wewnątrz niej są niena­turalne i niepożądane, 5) naród jest jedyną w swoim rodzaju indywidualnością, dlatego należy wystrzegać się przyjmowania obcych wzorów, 6) tak pojęty naród stanowi jedyne źródło prawowitej władzy politycznej, której głównym zadaniem jest obrona jego interesów i inte­gralności. Nacjonalizm był nieodłączny od przekonania, że to stan społeczny przesądza o cha­rakterze państwa, a nie odwrotnie. Nacjonalizm był ważną przeciwwagą dla liberalizmu i so­cjalizmu, które pozostały wierne oświeceniowemu uniwersalizmowi.

O oryginalności nacjonalizmu zadecydowało to, że odwoływał się do zbiorowych emocji, a nie do racji czy interesów. Zakładał też jakąś formę zrównania członków narodu. Postulat państwa narodowego można było uważać za swego rodzaju parafrazę idei suweren­ności ludu.

Nacjonalizm miał głębokie źródła społeczne. Zwraca się też tu uwagę na jego związek z nowoczesnością w obliczu kryzysu tradycyjnych wierzeń i stosunków. Nowoczesnego na­cjonalizmu nie należy mylić ani z dającą się przypisać do natury ludzkiej wrogością do ob­cych, ani z odwiecznym poczuciem odrębności etnicznej, choć zjawiska te są zapewne jego podłożem i pomagają wytłumaczyć jego niezwykłą atrakcyjność. Myślenie w kategoriach narodowych zaczęło się już w XVIIIw., upowszechniło się jednak dopiero w następstwie re­wolucji francuskiej.

Nacjonalizm w mniejszym niż inne ideologie stopniu może być uważany za źródło in­spiracji pierwszych socjologów - ich interesowały nade wszystko podobieństwa, a nie różnice miedzy społeczeństwami. Pozytywizm przyczynił się niewątpliwie do pobudzenia studiów filologicznych, etnograficznych, archeologicznych i historycznych, które dostarczały świa­dectw starożytności poszczególnych narodów i dokumentowały ich odrębność kulturową oraz wkład do cywilizacji ogólnoludzkiej.