Metody aktywne i ich zastosowanie w procesie edukacyjnym

Głównym celem współczesnej edukacji jest kształcenie osobowości ucznia, a w tym jego pozytywnego stosunku do nauki, rozbudzanie ciekawości świata, rozwijanie indywidualnych zdolności poznawczych oraz umiejętności uczestniczenia w życiu społecznym. Osiągnięciu tych celów służą właściwe metody nauczania, w tym nowatorski sposób organizowania zajęć lekcyjnych, jakim są metody aktywizujące, czyli metody zwiększające czynny udział uczniów w zajęciach dydaktycznych. Rola nauczyciela ogranicza się do pomagania uczącym się w osiąganiu celów edukacyjnych poprzez stwarzanie warunków i sytuacji pobudzających uczniów do aktywności, kierowanie ich działalnością poznawczą oraz czuwanie nad jej wykorzystaniem. Poprzez swoją atrakcyjność metody aktywizujące mają motywować dzieci do twórczego wysiłku i intensywnego działania, dążenia do wiedzy i nabywania umiejętności. Aktywność uczniów jest ważna w procesie zdobywania wiedzy. Bierne przyswajanie wiadomości utrudnia uczniom ich zrozumienie i wykorzystanie w praktyce, a wiedza przekazywana w postaci gotowej jest powierzchowna, nietrwała i nieoperatywna. Aktywność twórcza i samodzielne dochodzenie do celu sprzyja pogłębianiu zdobytej wiedzy, jej operatywności i trwałości.

Czym zatem jest aktywizacja?

Aktywizacja jest to metoda nauczania polegająca na wyrabianiu w uczniu aktywnego stosunku do nauki, wdrażaniu go do samodzielnej pracy. W procesie edukacji jest to ogół poczynań nauczyciela i uczniów zapewniający im czynny udział w realizacji zadań. Podczas tej aktywności uczniowie uczą się lepiej i więcej w sposób przyjemny i trwały.

Każdy nauczyciel zmierza do tego, by prowadzone przez niego nauczanie przynosiło wysokie efekty. Powinien zatem stosować różne metody pracy z dziećmi, ze szczególnym uwzględnieniem metod aktywizujących, które stymulują myślenie ucząc przez przeżywanie, lepiej wpływają na percepcję przekazywanych treści.

Opierając się na podziale wyodrębnionym przez Jadwigę Krzyżewską wyróżnia się aktywizujące metody nauczania takie jak:
1. metody integracyjne,
2. metody tworzenia i definiowania pojęć,
3. metody hierarchizacji,
4. metody twórczego rozwiązywania problemów,
5. metody pracy we współpracy,
6. metody diagnostyczne,
7. metody dyskusyjne,
8. metody rozwijające twórcze myślenie,
9. metody grupowego podejmowania decyzji,
10. metody planowania,
11. metody przyspieszonego uczenia,
12. metody ewaluacyjne.

Metody integracyjne odprężają i relaksują, wprowadzają w dobry nastrój i życzliwą atmosferę. Zapewniają bezpieczeństwo w grupie, gwarantują poczucie tożsamości z grupą, uczą efektywnej komunikacji, pomagają uporządkować problemy, uczą twórczego myślenia i współpracy.

Metody definiowania pojęć uczą analizować, definiować oraz negocjować i przyjmować różne stanowiska. Do tego typu metod zaliczyć można: "Kulę śniegową", "Burzę mózgów", "Mapę pojęciową".

Metody hierarchizacji uczą analizowania, klasyfikowania i porządkowania w relacjach wyższości - niższości. Do nich zaliczamy min. "Piramidę priorytetów".

Metody twórczego rozwiązywania problemów uczą dzieci dyskutowania, krytycznego i twórczego myślenia, uczą łączyć wiedzę z doświadczeniem oraz rozwiązywać problemy. Do tej grupy zaliczamy: "Metodę 635", "Rybi szkielet", "Metoda trójkąta", "Sześć myślących kapeluszy", "Dywanik pomysłów" i inne.

Metody pracy we współpracy preferują samodzielne zdobywanie wiedzy przez ucznia. Uczą współpracy, akceptacji różnic indywidualnych, sprawnej komunikacji i negocjowania oraz pracy w grupie i z grupą. Sukces grupy uzależniony jest od sukcesów indywidualnych. W tak stworzonych warunkach nie ma rywalizacji, lecz istnieje wzajemna pomoc. Każdy ma szansę na mówienie, argumentowanie i dyskutowanie. W tej grupie metod występuje "Układanka", "Puzzle", "Zabawa w hasło".

Metody diagnostyczne polegają na zbieraniu informacji o przebiegu i wynikach określonego stanu rzeczy poprzez wnioskowanie, sprawdzanie, ocenianie oraz wyjaśnianie przyczyn tego stanu. Do technik diagnostycznych zalicza się technika "Obcy przybysz", "Procedura U", "Metaplan".

Metody dyskusyjne uczą dyskutować i słuchać innych oraz negocjować i przyjmować różne punkty widzenia. Zaliczyć do nich można "Debatę - za i przeciw"
i "Akwarium".

Metody rozwijające twórcze myślenie uczą myśleć twórczo oraz odkrywać swoje predyspozycje i zdolności.

Metody grupowego podejmowania decyzji preferują efektywne uczestnictwo w dyskusji, odpowiedzialność za swoje i grupowe decyzje oraz uczą podejmowania decyzji na podstawie poznanych faktów. W tej grupie wymienić można takie metody jak "Pustynia", "Drzewo decyzyjne", "Sześć par butów", "Technika grupy nominalnej".

Metody planowania pozwalają fantazjować i marzyć oraz planować i urzeczywistniać marzenia. Są to między innymi metody "Gwiazda pytań", "Projekt", "Planowanie z przyszłości".

Gry dydaktyczne uczą przestrzegania ustalonych reguł, dają możliwość odczuwania radości z wygranej, kształcą umiejętność przegrywania.

Metody przyspieszonego uczenia się pozwalają na szybkie, bezstresowe i trwałe przyswajanie wiedzy.

Metody ewaluacyjne pozwalają dokonać oceny siebie i innych, uczą przyjmować krytykę oraz pochwałę.

Wśród wielu metod aktywizujących niektóre zasługują na szczególną uwagę, dlatego chciałabym bliżej je przedstawić.

METODA PROJEKTÓW

Jest to współczesna metoda praktyczna. Cechy tej metody to: samodzielne planowanie przez uczniów, przeprowadzanie i ocenianie swego działania, zerwanie z zasadą dominacji nauczyciela, uczenie się poprzez rozwiązywanie problemów, zdobywanie wiedzy z jednoczesnym jej wykorzystaniem w praktyce. Metoda projektów przebiega w pięciu fazach:
1. Zainicjowanie projektu - uczestnikami tej fazy może być nauczyciel, rodzice lub inne osoby. Najpierw wysuwa się propozycję zrealizowania jakiegoś przedsięwzięcia np. założenie akwarium, wystawienie sztuki teatralnej itp. Cechą charakterystyczną tej fazy jest to, że tworzy się w niej sytuację otwartą na wiele możliwości. Nauczyciel może wykorzystać wiele technik np.: zorganizowanie konkursu na najciekawszy projekt, burze mózgów.....
2. Rozważenie propozycji projektów - w tej fazie uzgadnia się sprawy formalne - formę dyskusji, jej reguły. Potem następuje właściwa dyskusja. Rozważa się wszystkie za i przeciw. Ta faza składa się z dwóch etapów, pełniących trzy funkcje: komunikacyjną, rzeczową i motywacyjną. Dyskusja kończy się wybraniem jednej inicjatywy i naszkicowaniem sposobu jej realizacji.
3. Wspólne opracowanie planu projektu - uczestnicy ustalają szczegółowo co jest do zrobienia, jakie środki, materiały i narzędzia będą potrzebne, kto i za co będzie odpowiedzialny, ile czasu przeznaczają na realizację projektu, na czyją pomoc mogą liczyć, jak będą rozstrzygać ewentualne konflikty itp.
4. Wykonanie projektu - uczestnicy wykonują wcześniej opracowany plan działania. Tu można wykorzystać różne formy pracy np.: indywidualną, parami, zbiorowa, zespołowa. Ze względu na czas przeznaczony na wykonanie projektu wyróżniamy: projekt mały (kilka godzin), średni (kilka dni), duży (miesiąc lub nawet rok).
5. Ukończenie projektu - istnieją trzy sposoby ukończenia pracy nad projektem:
a). powstał zamierzony projekt,
b).mimo formalnego zakończenia projektu, działalność może być kontynuowana,
c). mimo że projektu nie zrealizowano, osiągnięte wyniki porównuje się z zamierzonymi.

We wszystkich fazach realizacji metody projektów mogą wystąpić świadome przerwy w pracy.

Wyróżnić można kilka rodzajów działań w realizacji metody projektów:
1. Organizacja wypraw jako forma poszukiwań, badań, przeżywania przygód. Odchodzenie od wycieczek klasowych na koszt wypraw zawierających elementy przygody oraz dążenia do osiągnięcia określonego celu np.: plenery artystyczne, zajęcia w muzeach, zajęcia poszukiwawcze...
2. Projektowanie i budowanie wystawy jako forma prezentacji efektów działań projektowych, gdzie dzieci wspólnie opracowują plan wystawy, dzielą się zadaniami i prezentują swe dokonania.
3. Tworzenie muzeum jako zbioru problemowego, formy odpowiedzi na wcześniej przygotowane pytania lub zagadnienia.
4. Projekty badawcze, techniczne pozwalające dzieciom na samodzielne poszukiwanie rozwiązań, np.: w jaki sposób wykonać album mojej miejscowości z uwzględnieniem zabytków? Jak zrobić drzewo genealogiczne? itp.
5. Projekty artystyczne wernisaże, formy teatralne, które samodzielnie przygotowują dzieci wchodząc w rolę aktorów, formy muzyczne i inne działania realizujące sformułowane przez dzieci cele.
6. Projekt literacki tworzenie książek, drukowanie oraz zakładanie własnego księgozbioru.

Metoda projektów daje szczególne możliwości do działań długofalowych. Swoim zasięgiem może objąć zespół nauczycieli lub uczniów danej społeczności szkolnej. Pracując tą metodą rozwijamy u ucznia umiejętność współpracy w grupie, obserwowania rzeczywistości i ustosunkowywania się do niej, wdrażania zdobytej wiedzy do praktycznego działania, samooceny i samodzielność. Szczególne zalety tej metody polegają na rozwijaniu umiejętności pracy grupowej, podejmowaniu różnych ról, komunikowaniu się w trakcie wykonywania projektu, korzystania z różnych źródeł informacji, planowaniu działań i prezentacji wytworów.

TWÓRCZE ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW

Wszyscy ludzie mają pewien potencjał twórczy wyrażający się w każdej dziedzinie życia. Nauczyciel powinien pomagać uczniom w rozpoznawaniu ich potencjału twórczego i stylu wyrażania twórczości oraz w pełnym urzeczywistnianiu ich możliwości. W metodzie twórczego rozwiązywania problemów ważne jest, aby wiedzieć z której z pięciu zasad twórczego myślenia skorzystać. Oto zasady twórczego myślenia:
1. zasada wartościowania z perspektywy czasowej (odroczonej oceny)
2. zasada wielości - im więcej skojarzeń, tym lepiej
3. zasada wolnych skojarzeń
4. zasada kombinacji pomysłów
5. zasada stosowania analogii i metafor

Jedną z technik twórczego rozwiązywania problemów, w której wykorzystuje się zasadę wielości skojarzeń jest "technika 635" . Polega ona na tym, że 6 osób wypisuje na formularzach po 3 pomysły rozwiązania danego problemu 5 razy podaje się formularz zgodnie z ruchami wskazówek zegara z wypisanymi pomysłami rozwiązań. Na koniec pracy sekretarz grupy odczytuje propozycje, które podlegają ewaluacji, czyli analizie, interpretacji i ocenie. Na koniec formułuje się wnioski i wysuwa refleksje.

BURZA MÓZGÓW

Jest metodą grupowego rozwiązywania problemów. Opracowana została przez A. Osborna. Metoda ta ma charakter sesji, podczas której uczestniczące w niej osoby zgłaszają wszystkie nasuwające się pomysły rozwiązania problemu (zgodnie z zasadą wolności skojarzeń), powstrzymując się od wartościowania i oceniania (stosowana jest tu zasada odroczonej oceny). Metoda ta pobudza i ułatwia proces twórczego myślenia. Jest ona niesłychanie żywiołowa, głośna i spontaniczna, dlatego nauczyciel podejmujący ją musi posiadać cechy organizatorskie, doskonałą podzielność uwagi i wielki takt pedagogiczny.

DRAMA

Jest to metoda bazująca na zachowaniach szczególnie bliskich dzieciom: zabawie, grach, umiejętności życia fikcją, improwizacji słownej, muzycznej, plastycznej i ruchowej. Drama to sposób pracy z uczniem, którego podstawą jest fikcja, wyobrażona sytuacja, która powstaje gdy kilka osób we wspólnej przestrzeni i czasie przedstawia coś, co nie jest w danym czasie obecne, używając jako środków wyrazu swoich ciał, głosów i gestów. Metoda ta aktywizuje całą osobowość ucznia, rozwija myślenie i działanie. W dramie nie ma potrzeby wykorzystywania rekwizytów, tekstów wyuczonych na pamięć, ponieważ drama to przeżywanie. Wymaga ona jednak od nauczyciela dużo więcej czasu na przygotowanie lekcji, ponieważ to on kieruje zagadnieniem, dobiera ćwiczenia, treści i formę dramy. Każdy element lekcji musi być przemyślany, a efekt końcowy przewidziany. Drama doskonale sprawdza się na płaszczyźnie wychowawczej, ponieważ rozładowuje napięcie psychiczne, kompleksy i zahamowania, rozbudza wiarę we własne możliwości, uczy samooceny.

Rozróżniamy następujące metody dramowe:
1. gry dramowe: do nich zaliczamy tzw. żywe odrazy, rzeźby (jeden uczeń jest rzeźbiarzem, a pozostali materiałem rzeźbiarskim), "stop klatka", pantomima, zabawy głosowe,
2. wejście w rolę: uczniowie na podstawie posiadanych wiadomości wcielają się w rolę wybranej przez siebie postaci rzeczywistej lub fikcyjnej,
3. wywiad: polega na wypowiedziach uczniów, którzy mówią kim są w danej chwili i co czują, uzasadniając, dlaczego przyjęli taką rolę, wyraz twarzy, czy pozę. Wywiad przeprowadza dziennikarz, w rolę którego wciela się uczeń lub nauczyciel,
4. inscenizacja improwizowana: dopuszcza wykorzystanie rekwizytów, które są przygotowane przez nauczyciela, a nie przez ucznia (by uniknąć przydziału ról i tekstów). Uczniowie na bieżąco wchodzą w role w czasie lekcji.

Realizując lekcje metodą dramy należy pamiętać, że zarówno nauczyciela jak i uczniów obowiązuje szacunek, tolerancja i prawda. Dramy nie powinno się oceniać, w żadnym wypadku nie może to być ocena negatywna.

EKSPRESJA ARTYSTYCZNA

Poprzez twórczość artystyczną dzieci wyrażają swoje uczucia, wyobrażenia i przekazują wiedzę. Ekspresja artystyczna stwarza równocześnie sprzyjające warunki dla rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka, doskonali jego procesy poznawcze oraz wpływa na ćwiczenie jego zmysłów i motoryki. Wzbogaca również osobowość dziecka i daje niepowtarzalną okazję do doświadczania radości, tworzenia oraz cieszenia się efektem swojej pracy.
Wyniki takie można osiągnąć poprzez następujące formy pracy:
1. działalność plastyczną,
2. ekspresjÄ™ ruchowÄ…,
3. twórczość literacką,
4. ekspresjÄ™ muzycznÄ…,
5. inne formy będące połączeniem dwu lub kilku wcześniej wymienionych.

W proponowanych zajęciach twórczych stosuje się różnorodne sposoby pobudzania wyobraźni i wrażliwości dzieci. Skorzystać można z tekstów literackich, utworów muzycznych, dzieł plastycznych. Można także odwołać się do obserwacji otaczającej nas rzeczywistości, ćwicząc u dzieci spostrzegawczość, koncentrację uwagi i zaspokoić naturalną ciekawość świata. Nauczyciel powinien zaznajomić uczniów z bogactwem środków wyrazu i technik, zaproponować korzystanie z różnych materiałów, narzędzi, instrumentów. Podczas zajęć panować powinna swobodna i bezpieczna atmosfera, aby dzieci mogły rozmawiać i wymieniać swoje poglądy, dzielić się doświadczeniem i samodzielnie decydować o tym, kiedy praca jest skończona. Zajęcia w grupach stwarzają możliwość samodzielnego organizowania swojej pracy, doskonalą umiejętność komunikowania się z innymi, wzajemnego inspirowania się i wspierania. Powstaje szansa stworzenia wspólnego dzieła, z którego wszyscy cieszą się i z nim identyfikują. Po każdych takich zajęciach wytwory dzieci należy wyeksponować. Zamiast oceniania dobrze jest omówić prace, zinterpretować, bądź wybrać najpiękniejszą.

GRY DYDAKTYCZNE

Gry dydaktyczne ułatwiają powtórzenia, utrwalenia i lepsze zapamiętywanie zapamiętywanie informacji. Podnoszą również atrakcyjność zajęć, ponieważ mogą być przez uczniów traktowane jak zabawa z określonymi regułami. Najprostsze gry dydaktyczne to loteryjki, zgadywanki, testy, gry w skojarzenia. Mogą być one konstruowanie przez samych uczniów, stanowiąc okazję do zdobywania wiedzy.
Stosowanie gier dydaktycznych przynosi następujące korzyści:
1. uczenie siÄ™ w trakcie zabawy,
2. przyswajanie wiedzy w atrakcyjnej formie,
3. lepsze utrwalanie wiedzy.

Aby gra dydaktyczna spełniła założone cele, musi być prawidłowo skonstruowana. Konstruowanie gry składa się z następujących etapów:
1. ustalenie celów dydaktycznych gry,
2. określenie użytkownika gry,
3. ustalenie parametrów gry,
4. dostosowanie struktury gry do warunków w których będzie się ona odbywać,
5. opracowanie scenariusza gry,
6. opracowanie reguł gry,
7. wstępna weryfikacja gry,
8. opracowanie instrukcji gry i szkicu jej omówienia po zakończeniu,
9. próbne rozegranie gry,
10. korekta reguł,
11. rozegranie po korekcie.

Nauczyciel organizując proces nauczania - uczenia się powinien zwrócić szczególną uwagę na możliwość zaspakajania potrzeby poznawczej uczniów oraz wykorzystać ich wrodzoną aktywność. Uczeń będzie aktywny, gdy
1. cel jest dla niego bliski i wyraźny,
2. uwzględnia się jego zainteresowania,
3. ma poczucie bezpieczeństwa,
4. bierze udział w planowaniu i podejmowaniu decyzji,
5. odczuwa satysfakcjÄ™,
6. ma poczucie własnej wartości,
7. dostrzega się jego wkład pracy, a nie tylko efekty,
8. ma możliwość realizowania własnych pomysłów.

Aby uczniowie chętnie uczestniczyli w zajęciach prowadzonych metodą aktywizującą należy przygotować potrzebne pomoce, rekwizyty i przybory. Muszą one znajdować się w zasięgu ręki nauczyciela i uczniów. Nauczyciel musi być świadomy swoich umiejętności oraz wkładanego wysiłku. W nauczaniu aktywizującym jest on dla ucznia modelem, organizatorem, towarzyszem rozwoju, twórcą i nowatorem.

BIBLIOGRAFIA:

1. Nowacki Tadeusz "Aktywizujące metody w kształceniu" CODN, Warszawa
2. Pankowska Krystyna "Edukacja przez dramÄ™" WSiP Warszawa 1997
3. Krzyżewska Jadwiga "Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej" AVOMEGA, Suwałki 1998
4. Radecki Edward "Metody aktywizujace, niekonwencjonalne metody nauczania-uczenia się" Wydawnictwo Centrum Kształcenia Zawodowego, Szczecin 1992
5. Włodarski Ziemowit "Człowiek jako wychowawca i nauczyciel-aktywizowanie poznawcze uczniów", WSiP Warszawa 1992
6. Rau K., Ziętkiewicz E. "Jak aktywizować uczniów", Oficyna wydawnicza Poznań 2000
7. Strelau jan, Jurkowska A., Putkiewicz Z., "Z podstaw psychologii dla nauczycieli", PWN Warszawa 1977
8. Szymczach Mieczysław "Słownik języka polskiego", PWN warszawa 1978