Agnieszka Cygan
Numer albumu 2124M
Wychowanie autorytarne, a nieautorytarne.
Opisując główne założenia wychowania autorytarnego i wychowania nieautorytarnego nie sposób nie odwołać się do pracy Roberta Kwaśnicy „Dwie racjonalności. Od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej” oraz do porównania obu tych modeli wychowania dokonanego przez Bogusława Śliwerskiego. Ta analiza porównawcza pozwoliła mi w pełni na szczegółowe opisanie czym jest wychowanie autorytarne i nieautorytarne.
Podstawą wychowania autorytarnego jest obiektywizm pedagogiczny, który „ zwraca szczególną uwagę na obiektywne treści nauczania i cele wychowania. Są one zewnętrzne w stosunku do ucznia, znajdują się poza nim jako wymagania, do których powinien się dostosować i wypełniać je. Krępuję one ucznia i zmuszają go, aby dopasował się do kreowanego przez nie wzoru”1 Cały ten proces uwzględniał element urabiania ucznia, którego zadaniem było całkowite podporządkowanie się i uleganie temu procesowi. Obiektywizm pedagogiczny szukał podstaw wychowania w więzi społecznej oraz reprezentował pogląd didaskalocentryczny- „utrzymujący, że ośrodkiem nauczania i wychowania są obiektywne, pochodzące spoza ucznia cele i środki, treści i wartości reprezentowane przez nauczyciela”2.Należy zauważyć, że wychowanie autorytarne opiera się na racjonalności adaptacyjnej, która obowiązuje w sferze technicznego opanowania świata przyrody (za: Kwaśnica, Dwie racjonalności. Od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej, IKN, Wrocław 1987, str. 59-65)
a) porządek wartości - wartości są wymierne a także dające się ocenić według przedmiotowej skali. Nastawienie wobec świata i cele życiowe mieszczące się w tej perspektywie i ustanawiane są przez dobra, które są niezbędne do podtrzymywania i kontynuacji egzystencji każdego człowieka. Dobra są przeliczalne i wymierne w sensie ekonomicznym oraz społecznym.
b) kategorie opisu świata - rzeczywistość jawi się jako świat przedmiotów, które należy poddać określonej kontroli, opanować i podporządkować życiowo ważnym celom. Cele powodują, że świat spostrzegany jest w określonych kategoriach:
momentalistycznych - koncentrujemy się na tych zdarzeniach i okolicznościach, które okazują się ważne tu i teraz.
indywidualistycznych - świat spostrzegany jest jako zbiór obiektów, których sens zrelatywizowany jest względem naszych potrzeb. Obiekty te nie są rozpatrywane ze względu na znaczenie jakie mogą mieć dla ludzi.
instrumentalnych - wszystko co nas otacza spostrzegamy z punktu widzenia pytania o rolę jaką obiekty tworzące nasze otoczenie mogą odegrać w naszym działaniu.
Kategorie te ujawniają się do kultury, którą spostrzegamy jako zbiór istniejących wzorów zachowań, reguł działania oraz sposobów interpretowania świata, ułatwiających przystosowanie się do obowiązujących w tym świecie konwencji i norm. Poszczególne te odnoszą się także do innych ludzi, którzy oceniani są z punktu widzenia roli jaką mogą odegrać w realizacji zamierzonych celów. Drugi człowiek nie jawi się tu jako podmiot, którego zrozumienie wymaga indywidualnego poznania, lecz jako przedmiot, który może okazać się czynnikiem realizacji wcześniej zamierzonych celów. Kategorie odnoszą się także do własnej osoby i własnego życia, człowiek sam siebie traktuje jako przedmiot. Wszystko czym dysponuje spostrzega z punktu widzenia pytania - czy i w jakim stopniu zapewni mu to sprawne funkcjonowanie w zastanych okolicznościach.? Kategorie opisu świata dotyczą także wiedzy , dzięki której poszukujemy odpowiedzi na pytania - jak i za pomocą jakich środków możemy tę wiedze zdobyć?
Sama koncepcja wychowania autorytarnego opierała się na pedagogice behawiorystycznej i konserwatywnej. Sposób wychowania według koncepcji behawiorystycznej postrzega człowieka jako istotę zewwnątrzsterowalną znaczy to, „że jego zachowanie zależy w szczególności od uwarunkowań zewnętrznych”3.Natomiast wychowanie polega na bezpośrednim oddziaływaniu na wychowanka poprzez wszelkiego rodzaju manipulacje, które poprzedza określony system kar i nagród. Pedagogika konserwatywna (za: Encyklopedia PWN) oparta jest na zaufania do dziedzictwa kulturowego oraz na przywiązaniu do norm i wartości, przeciwstawia się pajdocentryzmowi w wychowaniu.
Celem wychowania autorytarnego jest:
taki rozwój wychowania, który pozwoli mu na adaptację i przystosowanie się do zastanych warunków życia i struktur społecznych,
przyjęcie przez wychowanka określonych ról społecznych i utożsamianie się z nimi.
Do zadań wychowania autorytarnego należy:
kierowanie rozwojem wychowanka poprzez narzucanie mu określonych wzorów wynikających z potrzeb społecznych,
kierowanie wychowanie poprzez urabianie określonych cech i zachowań.
Uczeń, wychowanek poddawany wychowaniu autorytarnemu ma być bierny, bezrefleksyjny i traktowany przedmiotowo, a rolą wychowawcy jest pokazanie jaką droga ma podążać wychowanek, jest także przewodnikiem wcześniej wytyczonej drogi rozwoju. Istotą zmian edukacyjnych jest ulepszanie i udoskonalanie świata, ale tylko i wyłącznie według wcześnie ustalonej jego definicji. Sposób wychowania polega na działaniu mechanizmów opierających się na stosowaniu określonego systemu kar i nagród oraz na wręcz rygorystycznej formule organizacyjnej nakładającej system klasowo- lekcyjnym . Istotą całego procesu kształcenia jest nastawienie na zamierzony efekt wychowawczy, przekazywanie gotowej wiedzy i określonych wzorców zachowań. Nad całością
tego procesu czuwa nauczyciel a zadaniem ucznia jest podporządkowanie się zasadom i woli nauczyciela, który jest organizatorem całego tego procesu. Pomoc wychowawcza odbywa się na zasadzie sterowania. Wychowawca ma w pełni prawo ingerować w życie swoich wychowanków, według własnego uznania. Wychowawca decyduje o tym, co jest dla nich dobre, a co złe, co jest cenne i wartościowe. Wskazuje wychowankowi właściwy sposób postępowania wymagając przy tym całkowitego podporządkowania się jego woli. Nauczyciel może:
„sterować innym człowiekiem w imię jego dobra, które wychowawca sam definiuje,
żądać od wychowanków postępowania zgodnego z radami i zaleceniami wychowawcy,
chronić innych przed błędami, wskazywać im właściwy sposób postępowania” 4
Rola autorytetu w wychowaniu autorytarnym:
„wynika z przewagi, sprawowanej władzy, stosuje środki przymusu w celu wyegzekwowania swojej woli
formalny, zależny od zajmowanej pozycji i stanowiska
zewnętrzny, wymuszony, budzący lęk i obawę
ujarzmiający, narzucający wzory, sądy i wartości”5
Podstawą wychowania nieautorytarnego jest psychologizm pedagogiczny, który „ zakłada, że ośrodkiem wychowania jest dziecko, a jego potrzeby decydują o wszelkich formach działania pedagogicznego, które dostosowuje się do sposobu myślenia i odczuwania dziecka, jego zainteresować, poziomu rozwoju i indywidualności (pajdocentryzm). Zarówno środki jak i cele wychowania są wewnętrzne w stosunku do dziecka, a proces wychowania jest swobodnym procesem jego rozwoju”6 Psychologizm daje wychowankowi wolna wolę w wyrażaniu myśli i odczuć, a wychowawca winien strzec rozwoju dziecka i pozwolić mu na pełną swobodę działania. Dziecko musi mieć szczęśliwe dzieciństwo pozbawione trosk, ograniczeń, powinno być pozbawione przymusu i obowiązków. Rozwój dziecka zależy od jego wieku i przebiega według określonych etapów dojrzewania. Ten rodzaj wychowania opiera się na racjonalności emancypacyjnej, która jest procesem ciągłym i twórczym i zmierza do poszukiwania tego co nowe (za: Kwaśnica, Dwie racjonalności. Od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej, IKN, Wrocław 1987, str.70-76) w swoim kontekście oparta jest na zasadach krytyki i działania. Celuje ona w krytyce tego co jest ograniczające i deprymujące, a jednocześnie popiera działania zmierzające do indywidualnej wolności i pomysłowości (przeciwieństwo racjonalności adaptacyjnej). Racjonalność emancypacyjna postrzegana jest jako zdolność do krytycznego myślenia , do zastanowienia nad samym procesem myślenia. Naturalnym miejscem tego typu racjonalności jest sfera stosunków międzyludzkich.
a) porządek wartości - nie można ich wyliczyć, wskazać gdyż ujawniają się one na bieżąco. Emancypacja jest poszukiwaniem możliwości wyzwalania się z wcześniej stworzonego i zaakceptowanego świata. Wartością samą w sobie jest więc otwieranie się na to co nowe, wypowiadane we własnym imieniu wartości, poprzez system wartości można dostrzec nowy sposób doświadczania świata,
b) kategorie opisu świata - trzy wymiary opisu świata, które tworzą całościowy obraz i powodują, że jest on postrzegany w następujący sposób:
procesualny – czyli to co doświadczamy teraz już miało miejsce i będzie nadal trwać, znaczenia odkrywane w otaczających obiektach są zakorzenione w przeszłości, wykraczają poza nią,
wspólnoty - w moich doświadczeniach zawarte jest znaczenie dla innych, świat to wspólne działania,
komunikacyjny - w toku komunikacji ustala się rozumienie świata rzeczy, wewnętrznych przeżyć oraz norm kulturowych. Sama kultura jest tu traktowana emancypacyjnie, czyli jako zbiór możliwych i zmieniających się interpretacji rzeczywistości. Ludzie przedstawiają się tu jako partnerzy dialogu. Każdy człowiek to osoba rozumiejąca świat na swój sposób i właśnie dlatego jest interesująca i wartościowa i nie traci w dialogu swej podmiotowości. Stosunek do samego siebie przedstawia się zgodnie z domeną „dobrze, że tu jestem, że tu istnieję”. Człowiek wreszcie zaczyna być świadomy własnej duchowej wolności.
Racjonalność emancypacyjna daje każdemu człowiekowi poczuciem normalności. Chcąc zrozumieć drugiego człowieka nie wystarczy zamienić się z nim miejscem, ale należy jeszcze przyjąć jego punkt widzenia. Koncepcja wychowania nieautorytarnego opiera się na pedagogice humanistycznej i liberalnej. Sposób wychowania według koncepcji humanistycznej zakłada, że każdy człowiek jest wyposażony indywidualnie w pewne możliwości i należy traktować go jako jednostkę indywidualną. Uczeń/wychowanek kreuje własną osobę i poznaje świat w sposób indywidualny dbając przy tym o swoją fizyczność, cielesność i rozwój duchowości. Celem wychowania nieautorytarnego jest:
„rozwój wychowanka rozumiany jako samorealizacja, samowychowanie,
tożsamość postkonwencjonalna, tożsamość osoby”7
Nauczyciel ma za zadanie wspierać samodzielny rozwój ucznia oraz uwalniać uczniów od wcześniej narzuconych ograniczeń. Do zadań wychowania należy także „promowanie szeroko pojętej zmiany człowieka i świata”8. Nikt nie traktuje już wychowanka w sposób przedmiotowy, dziecko staje się podmiotem. Rola wychowawcy ogranicza się tylko na pomaganiu w określeniu właściwej drogi.
Podstawa wychowania staje się tu współdziałanie i partnerstwo oraz interakcje jakie zachodzą między uczniem a wychowawcą. Istotą procesu kształcenia wychowania nieautorytarnego jest przede wszystkim nastawienie na różne potrzeby oraz możliwości ucznia. Rozwija się jego zainteresowania i przekracza się wyobrażenia o tym, co może być możliwe i pożądane. Następuje niemal równorzędny udział dzieci i wychowawców w całym procesie kształcenia. Uczeń samodzielnie odkrywa i interpretuje zjawiska jakie zachodzą w otaczającym go świecie. Edukacja odbywa się bez przymusu i daje możliwość uczniowi wyboru własnej drogi rozwoju. W pełni akceptowana jest indywidualność każdego ucznia. Metody i środki wychowawcze oparte są na partnerstwie i współdziałaniu. Natomiast w samej edukacji „ceni się takie stosowanie wiedzy, która wymaga samodzielnego przełożenia jej na reguły osobistego działania”9Pomoc wychowawcza odbywa się na zasadzie oferowania a nie jak w przypadku wychowania autorytarnego na zasadzie sterowania. Nauczyciel jest w pełni świadomy, że każdy uczeń to osoba indywidualna i żyje we własnym wykreowanym przez siebie świecie i dlatego pomocy może udzielić biorąc tylko pod uwagę dwa poniższe założenia:
nie ma prawa ingerować w świat ucznia, chyba że on sam o to poprosi,
nauczyciel sam decyduje o formie i treści pomocy, ale nie jest to narzucone z góry w formie rady lub zalecenia ale jest wypowiedziane we własnym imieniu. Pomoc jaką oferuje nauczyciel nie może naruszać autonomii ucznia i musi być moralnie dopuszczające.
Autorytet w wychowaniu nieautorytarnym:
„potencjał człowieka ujawniający się we wzajemnych relacjach,
nieformalny, zależny od walorów osobowych,
wewnętrzny, uznawany dobrowolnie, budzący podziw,
wyzwalający twórczą energię”10
BIBLIOGRAFIA:
M. Łobocki, Teoria Wychowania w zarysie, IMPULS, Kraków 2009
M. Kosiorek, Pedagogika autorytarna. Geneza, modele, przemiany. IMPULS, Kraków 2007
R. Kwaśnica, Dwie racjonalności. Od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej, IKN, Wrocław 1986
M. Nowak, Teorie i koncepcje wychowania, WAiP, Warszawa 2008
B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, IMPULS, Kraków 2005
B. Śliwerski, Z. Kwieciński, Pedagogika – podręcznik akademicki 1, PWN, Warszawa 2005
M. Kosiorek Pedagogika autorytarna. Geneza, modele, przemiany. IMPULS, Kraków 2007, s. 244↩
Tamże, s. 244↩
M. Łobocki, Teoria Wychowania w zarysie, IMPULS, Kraków 2009, s. 60↩
B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, IMPULS, Kraków 2005, s.28↩
M. Kosiorek, Pedagogika autorytarna. Geneza, modele, przemiany. IMPULS, Kraków 2007, s. 247↩
Tamże, s. 245↩
B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, IMPULS, Kraków 2005, s. 27↩
Tamże, s. 27↩
B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, IMPULS, Kraków 2005, s. 28↩
M. Kosiorek, Pedagogika autorytarna. Geneza, modele, przemiany. IMPULS, Kraków 2007, s. 247↩