„Gdyby wszyscy potrafili radzić sobie ze stresem,

świat stałby się o wiele milszym miejscem.”

Janusz Konrad Jędrzejczyk

Dlaczego ten temat?

Jak wiadomo stres jest nieodłącznym elementem naszego życia. Coraz bardziej obecny w naszym egzystowaniu. Nie jest tajemnicą, że długotrwałe i silne napięcie emocjonalne odbija się nie tylko na naszej psychice, ale także na zdrowiu fizycznym. Pewnie każdy z nas spotkał się kiedyś z rozstrojem żołądka, towarzyszącym lękowi przed ważnym egzaminem czy bólem głowy spowodowanym silnym zdenerwowaniem.

Jednak stres może wywołać nie tylko tak "banalne" dolegliwości. Gdy towarzyszy nam przez długi czas, a my dodatkowo nie potrafimy sobie z nim poradzić, możemy spodziewać się znacznie poważniejszych problemów zdrowotnych.

Życie przysparza nam coraz więcej stresujących sytuacji. Już od początku szkoły poddawani jesteśmy najróżniejszym testom i egzaminom. Po zakończeniu szkoły nie czeka nas wesoła perspektywa (bezrobocie, praca która nas nie satysfakcjonuje lub jest ciągłym źródłem stresu). Współczesny świat pędzi ciągle do przodu, jesteśmy narażeni na ciągłe zmiany. Ogólnie dzisiejsza cywilizacja co krok dostarcza nam coraz to nowe sytuacje stresowe. Jednak ludzie narażeni na taki długotrwały stres nie potrafią sobie już z nim radzić.

Dlatego chciałybyśmy w naszej pracy przybliżyć problem stresu, jego konsekwencji i jak sobie z nim radzić.

Co to jest stres?

Problem stresu oraz procesów radzenia sobie z nim i jego skutkami jest stale aktualny. Do tej pory przeprowadzono wiele badań nad stresem w różnych jego aspektach. Analizując te prace, można zauważyć liczne, często odmienne, definicje stresu i radzenia sobie z nim.¹

Stres jest reakcją danej osoby na napięcia w jej życiu. Może to być napięcie krótkotrwałe lub chwilowe (np. trudna rozmowa dzisiaj popołudniu), lub akumulacja wielu mniejszych napięć. ²

Termin "stres" pochodzi z fizyki i odnosi się do różnego typu napięć, nacisków lub sił, które działają na system. Pojęcie to w 1926 roku po raz pierwszy wprowadził do nauk o zdrowiu H. Selye. Stres według niego to "nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu żądanie", którą nazwał zespołem ogólnego przystosowania (GAS - General Adaptation Syndrome) lub zespołem stresu biologicznego. ³

W zespole tym wyróżnia trzy stadia:

• stadium reakcji alarmowej - organizm mobilizuje swoje wszelkie dostępne siły (np. następuje wzrost ciśnienia krwi, podwyższenie temperatury ciała);

• stadium odporności - adaptacji, człowiek względnie dobrze znosi czynniki stresujące, ale słabiej toleruje inne dodatkowe bodźce, które uprzednio były nieszkodliwe;

• stadium wyczerpania - pojawia się wtedy, gdy czynniki stresujące działają zbyt intensywnie lub zbyt długo. Człowiek zaczyna tracić zdolności obronne, co powoduje rozregulowanie funkcji fizjologicznych. W ostatnim stadium może dojść do trwałych zmian patologicznych, które mogą doprowadzić nawet do śmierci.⁴

Selye uważa, że nie każdy stres jest szkodliwy dla człowieka. Aktywacja pod jego wpływem może być pozytywną siłą motywującą, poprawiającą zdrowie i jakość życia. Mamy wtedy do czynienia ze stresem konstruktywnym, pozytywnym, tzw. eustresem (przedrostek Eu = dobry, zdrowy). Jego przeciwieństwem jest stres destruktywny, określony pojęciem „dystresu” (przedrostek dis = zły, negatywny). Wpływ stresu na zdrowie, zilustrowany na ryc. 2.1 pokazuje, że wraz ze wzrostem poziomu stresu poprawia się samopoczucie i zdrowie człowieka, jednakże tylko do pewnego poziomu. Poziom ten jest wyznaczony przez punkt maksymalnej tolerancji stresu ze względu na osiągane korzyści. Po jego przekroczeniu stres staje się szkodliwy i zagraża zdrowiu.⁵

Analizując poszczególne teorie stresu, można wyciągnąć następujące wnioski:

• Stres jest stanem całego organizmu.

• Jest stanem bardziej ekstremalnym niż stan zwykłego napięcia nerwowego.

• Stres zakłada interakcję organizmu i otoczenia.

• Stres wymaga obecności zagrożenia, które jest spostrzegane i oceniane poznawczo.

• Odpowiedzią na stres jest uruchomienie regulacyjnych funkcji psychiki.⁶

Z punktu widzenia psychologii można wyróżnić trzy nurty w określaniu stresu:

1. stres jako bodziec (stresor) czy wydarzenie o określonych właściwościach;

2. stres jako reakcja, zwłaszcza emocjonalna;

3. stres rozpatrywany w kategoriach relacji między czynnikami zewnętrznymi a ich odbiorem przez podmiot.

Ten ostatni nurt "relacyjny" pojawił się najpóźniej, do niego należy teoria stresu psychologicznego R.S. Lazarusa i S. Folkman, która zyskała duże uznanie i jest najczęściej cytowana w literaturze przedmiotu.

Teoria stresu psychologicznego prezentowana przez tych badaczy ma charakter transakcyjny. Według nich stres to "określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi". Lazarus i Folkman twierdzą, że stres psychologiczny nie jest "umiejscowiony" ani w samej sytuacji, ani w osobie, pomimo że jest uwarunkowany przez cechy środowiska i przez właściwości człowieka znajdującego się w określonej sytuacji. W sytuacji stresu następuje konfrontacja posiadanych przez człowieka przekonań, wartości i umiejętności z wymaganiami, ograniczeniami i zasobami, jakie wnosi sytuacja. Relacja ta określona jest mianem transakcji, ponieważ nie tylko otoczenie wpływa na osobę, ale również osoba wpływa na otoczenie (relacja przebiega w obu kierunkach).

Ocena pierwotna i wtórna

Między stresem a bezpośrednimi oraz odległymi jego skutkami zachodzą dwa rodzaje procesów pośredniczących: ocena poznawcza i radzenie sobie, czyli zmaganie się lub też zwalczanie stresu. Ocena poznawcza dzieli się na pierwotną i wtórną.

Ocena pierwotna obejmuje percepcję i interpretację sytuacji, w jakiej znajduje się człowiek, czy jest ona zagrażająca i w jakim stopniu. Jest to więc proces, w którym osoba ocenia, jakie znaczenie ma dla niej dana sytuacja, czy jest bez znaczenia, sprzyjająco-pozytywna czy też stresująca.⁷

Jednostka może oceniać sytuację w 3 różnych postaciach, a mianowicie:

1. Jako krzywdę/stratę – co wiąże się z zaistniałą już szkodą w postaci utraty cenionych przez jednostkę obiektów (np. śmierć bliskiej osoby, utrata poczucia sensu życia itp.) i z reguły pociąga za sobą występowanie takich emocji, jak złość, żal czy smutek;

2. Zagrożenie – dotyczy możliwej do wystąpienia krzywdy czy straty co uruchamia strach, lęk czy zamartwianie się;

3. Wyzwanie – gdy uwzględnia nie tylko możliwe do poniesienia szkody, ale także spodziewane korzyści, co wzbudza zarówno emocje negatywne, charakterystyczne dla zagrożenia, jak i pozytywne, związane z oczekiwanymi korzyściami.⁸

Ocena pierwotna dotyczy znaczenia danej sytuacji lub zdarzenia dla jednostki. Jeżeli zostanie ona oceniona jako stresująca, wówczas zostaje uruchomiony proces adaptacyjny - radzenie sobie. Przebieg procesu radzenia sobie ze stresem zależy od wtórnej oceny poznawczej, która odnosi się do tego, jakimi możliwościami poradzenia sobie z sytuacją dysponuje jednostka.

Ocenę wtórną współtworzą następujące czynniki: stopień zagrożenia, istnienie alternatywnych sposobów radzenia sobie z zagrożeniem, zmienne sytuacyjne (np. lokalizacja źródła zagrożenia, ograniczenia sytuacyjne, czynniki osobowościowe), hierarchia potrzeb człowieka, cenione wartości, system przekonań, dyspozycja do określonych sposobów reagowania.

Tak więc ocena pierwotna dotyczy tego, z jaką sytuacją mamy do czynienia, natomiast ocena wtórna dotyczy własnych lub środowiskowych możliwości i dostępnych sposobów radzenia sobie ze stresem.

Jak reagujemy na stres?

Stres powoduje zmiany w funkcjonowaniu organizmu w trzech płaszczyznach:

• wskaźników fizjologicznych: przyśpieszony puls, rozszerzenie źrenic, wzmożona potliwość, kołatanie serca, napięcie mięśni rąk i nóg, sztywność karku, suchość w jamie ustnej, ucisk w gardle, pobudzenie psychoruchowe, naprzemienne uczucie gorąca i zimna, gonitwa myśli;

• wskaźników psychologicznych: rozdrażnienie, podejrzliwość, wrogość, odczuwanie nieokreślonego lęku, ataki złości, apatia, przygnębienie, poczucie osamotnienia, trudności z podejmowaniem decyzji, zachwiane poczucie własnej wartości;

• wskaźników behawioralnych (zmiany w zachowaniu): zwiększona pobudliwość, tiki nerwowe, impulsywność działania, utrata apetytu lub uczucie ciągłego głodu, zaburzenia snu (bezsenność lub wzmożona senność), nagłe wybuchy gniewu lub płaczu, podatność na wypadki, nadużywanie alkoholu, nadmierne palenie, konfliktowość, brak satysfakcji z wykonywanej pracy, obniżona wydajność.⁹

Jak radzimy sobie ze stresem?

Obecnie radzenie sobie ze stresem rozpatrywane jest jako główny element ogólnego procesu stresu. Z badań można wnioskować, że sposób radzenia sobie ze stresem może pomniejszyć wpływ stresu oraz łagodzić jego negatywne konsekwencje.

Lazarus i Folkman określają radzenie sobie ze stresem jako "stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby". W tym ujęciu radzenie sobie jest celowym wysiłkiem podjętym w wyniku oceny sytuacji jako stresującej.

Lazarus w swoich rozważaniach uwzględnia dwie podstawowe funkcje radzenia sobie ze stresem:

• funkcję instrumentalną - zorientowaną na problem oraz

• funkcję regulacyjną - odnoszącą się do regulacji przykrych emocji.

Ta pierwsza polega najczęściej na zmianie sytuacji na lepsze albo przez zmianę własnego destrukcyjnego działania (koncentracja na "ja"), albo przez zmianę zagrażającego środowiska. Druga zaś na obniżaniu przykrego napięcia i innych negatywnych stanów emocjonalnych. Obie funkcje czasem mogą wchodzić w konflikt, często jednak wzajemnie się wspomagają.

Próby systematyzacji sposobów radzenia sobie ze stresem nie doprowadziły do jednoznacznych rozstrzygnięć.

Lazarus i Folkman wyróżnili następujące sposoby radzenia sobie ze stresem:

• Konfrontacja - obrona własnego stanowiska, walka z trudnościami, by zaspokoić swoje potrzeby;

• planowanie rozwiązania problemu - zaplanowane działanie wobec sytuacji stresowej;

• dystansowanie się - podejmowanie wysiłków mających na celu odsunięcie od siebie problemu, unikanie myślenia o nim;

• unikanie/ucieczka - fantazjowanie, przeczekiwanie, myślenie życzeniowe;

• samoobwinianie się - samokrytyka, autoagresja;

• samokontrola - powstrzymywanie negatywnych emocji;

• poszukiwanie wsparcia - szukanie pomocy lub współczucia ze strony innych ludzi lub instytucji;

• pozytywne przewartościowanie - szukanie i podkreślanie dobrych stron sytuacji stresowej, aby zmniejszyć poczucie straty lub porażki.

Każdy z wymienionych sposobów radzenia sobie ze stresem spełnia zarówno funkcję rozwiązywania problemów, jak i regulacji emocji. Każdy z nich może być ukierunkowany na "ja" bądź na otoczenie i każdy może odnosić się albo do przeszłości i teraźniejszości (szkoda  strata), albo do przyszłości (zagrożenie lub wyzwanie). ¹⁰

Z badań wynika, że sposoby radzenia sobie ze stresem zależą od płci, wieku oraz osobowości, w tym m.in. od cech intro-ekstrawersji, niepokoju, lokalizacji kontroli, a także od rodzaju stresora. Szczególne znaczenie w procesie radzenia sobie ze stresem ma wsparcie społeczne, które wpływa na zwiększenie zdolności do wytrwałej i skutecznej z nim walki.

Konsekwencje stresu chronicznego

Chroniczny stres, czyli stres doświadczany permanentnie lub często może przyczyniać się do powstawania wielu chorób. Do najczęstszych należą: wrzody żołądka i dwunastnicy, nadciśnienie, choroby serca, cukrzyca, migreny, artretyzm, astma, zaburzenia snu, anoreksja nerwowa, bulimia, schorzenia skóry (np. pokrzywka, opryszczka, egzema, łuszczyca), zaburzenia popędu płciowego u mężczyzn, zaburzenia menstruacyjne u kobiet.

Codzienne życie pokazuje, że nie jesteśmy w stanie uniknąć stresu. To, w jaki sposób będziemy radzić sobie z nim, zależy w dużej mierze od nas samych. Warto uzmysłowić sobie, że to nie sam stres, lecz nasza reakcja na niego, jest tym, co może nam zaszkodzić.¹¹

Scenariusz zajęć

Temat: Ze stresem za pan brat – czyli jak sobie z nim radzić.

Prowadzący: II TP

Grupa wiekowa: 14 lat

Liczba uczestników: 16

Czas trwania: 3 x 45 min

Cele:

• uświadomienie co to jest stres,

• uświadomienie, że stres to czynnik blokujący lub utrudniający rozwój człowieka,

• uświadomienie, że stres jest nieodłącznym czynnikiem życia każdego człowieka,

• rozpoznawanie oznak stresu,

• rozwijanie umiejętności radzenia sobie ze stresem.

Metody:

• burza mózgów,

• praca w grupach,

• karty pracy,

• praca indywidualna,

• dyskusja

Pomoce: duży arkusz papieru, flamstry, karty pracy (test, sposoby radzenia sobie ze stresem), karteczki samoprzylepne, muzyka relaksacyjna, odtwarzacz CD,

Przebieg zajęć:

1. POWITANIE GRUPY i zapoznanie jej z tematem zajęć.

2. CZYM JEST STRES?

1. Burza mózgów – Co to jest stres?

2. Nauczyciel dzieli uczniów na 4 zespoły. Na dużym arkuszu papieru rysuje sylwetkę ludzkiej postaci. Zadaniem grup jest wypisanie oznak stresu w czterech obszarach:

• GRUPA I – nasze ciało (np. zaczerwienienie, pocenie się)

• GRUPA II – emocje, co przeżywa taka osoba

• GRUPA III – myśli, co się dzieje w jej głowie

• GRUPA IV – zachowanie, jak się zachowuje

1. Po wykonaniu zadania uczniowie odpowiednimi kolorami zaznaczają i zapisują się swoje spostrzeżenia na konturze postaci narysowanej wcześniej przez nauczyciela: na niebiesko – objawy fizjologiczne, na czerwono – emocje, na zielno – myśli, na żółto – zachowanie.

2. Po wykonaniu zadania nauczyciel zaprasza uczniów do podzielenia się na forum klasy myślami, wnioskami nasuwającymi się w związku z wykonaną wspólnie pracą. Pytania pomocnicze:

• Co myślą o różnorodności objawów pojawiających się w związku ze stresem?

• Czy wcześniej zastanawiali się nad tym, co się z nimi dzieje, kiedy przeżywają stres?

• Czy zaobserwowali u siebie jakieś objawy, których wcześniej nie wiązali ze stresem?

5. Nauczyciel prosi uczniów aby w swoich zespołach (4-osobowe) wypisali źródła stresu,

czyli sytuacje, które u nich – młodych ludzi – wywołują stres.

Uczniowie wypisują stresory na kartkach samoprzylepnych, które każda grupa po kolei przykleja na dużej planszy z napisem „źródła stresu”.

Przykładowe stresory:

• utrata kogoś bliskiego

• egzaminy

• konflikt w domu, szkole

• zbyt duże wymagania ze strony innych

• brak pieniędzy itp.

Warto podkreślić uczniom, że istnieje wiele przyczyn stresu, a poza tym każda osoba w danej sytuacji reaguje inaczej.

6. Uczniowie mają zaprezentować osobę będącą w danej sytuacji tak, by przedstawić oznaki stresu.

Przykładowe sytuacje:

• oczekiwanie na egzamin

• obawa o własne bezpieczeństwo

• odczuwanie samotności

• przygotowywanie się do wyjścia na scenę

Pozostali uczniowie określają oznaki stresu zauważone u prezentowanej osoby. Uzupełniają wypowiedź o dodatkowe symptomy stresu, które mogą się pojawić w takiej sytuacji.

7. Na koniec tej części zajęć uczniowie zastanowią się, czy ich bezpośrednio dotyczy problem stresu. Pomocne w tym są krótkie, testowe pytania (załącznik nr 1), na które indywidualnie odpowiadają. Sumując uzyskane odpowiedzi sprawdzają je z kluczem –

każdy z nich w ten sposób poznaje odpowiedź na pytanie: Czy dotyczy Cię problem stresu?

3. JAK RADZIĆ SOBIE ZE STRESEM?

1. Nauczyciel prosi by grupy zaznaczyły na kartach pracy (załącznik nr 2) pięć najczęstszych sposobów radzenia sobie ze stresem. Liderzy grup czytają swoje propozycje.

2. Nauczyciel prosi uczniów aby tym razem w grupach wypisali na kartkach negatywne metody radzenia sobie ze stresem.

Przykładowo:

• Palenie papierosów,

• Spożywanie alkoholu i narkotyków,

• Ucieczka, itd.

1. Nauczyciel rozdaje wszystkim uczniom kartki, ich zadaniem jest zapisanie POZYTWYNEGO MYŚLENIA w danych sytuacjach:

Co pozytywnego moglibyście sobie powiedzieć, aby poczuć się lepiej

w przedstawionych sytuacjach:

1.Pierwsza próba ugotowania skomplikowanego dania nie udała się.

Myślenie negatywne:

,,Marna/-y ze mnie kucharka/-arz. Tyle zmarnowanego czasu i wysiłku’’

Myślenie pozytywne:

...................................................................................................................................................................

2.Zapraszasz kogoś do kina, a osoba ta odmawia.

Myślenie negatywne:

,,Jestem nudny i nieatrakcyjny. Nic dziwnego, że nikt nie chce pójść ze mną do kina’’

Myślenie pozytywne:

...................................................................................................................................................................

1. Nauczyciel przydziela każdej grupie sytuację której zakończenie muszą podać w sposób humorystyczny.

GRUPA I: Chłopak opuścił ukochaną dziewczynę, ona rozpacza po utracie ukochanego.

GRUPA II: Idziesz do urzędu załatwić pewną sprawę, przychodzisz i okazuje się, że biuro zamknięte. Jesteś zirytowany, bo tobie tak bardzo zależało na tej sprawie.

GRUPA III: Dowiadujesz się od koleżanki, że twoje dobre przyjaciółki opowiadają o tobie różne nieprzyjemne plotki.

GRUPA IV: Wracasz ze szkoły do domu tramwajem. Obok ciebie stoi grupka chłopców, którzy spoglądają w twoją stronę i głośno się śmieją.

1. ROZMOWA Z BLISKĄ OSOBĄ

Celem tej metody jest uświadomienie sobie i spróbowanie rozmowy z osobą bliską o sytuacji, która budzi nasze napięcie i zdenerwowanie.

Uczniowie dobierają się parami. Dzielą się na osobę A i B, rozmawiają po 3 minuty na temat: „Najbardziej w życiu bałem się...”

Omówienie ćwiczenia na forum.

1. Przejdziemy teraz do ĆWICZEŃ RELAKSACYJNYCH

• Przyjmujemy pozycję siedzącą lub leżącą. Staramy się rozluźnić przede wszystkim mięśnie twarzy (np. poprzez ułożenie ust w lekkim uśmiechu). Oddychamy spokojnie i równomiernie robiąc głęboki i powolny wdech przez nos, a następnie w tym samym tempie – wydech przez rozwarte usta (np. tak jak przy wypowiadaniu „a”). Całość powtarzamy kilkakrotnie.

• Świadome rozluźnianie i napinanie mięśni

Wykorzystujemy muzykę rytmiczną w tempie wolnym. Pamiętamy o koncentracji na oddechu, szczególnie w momentach rozluźnienia. Podczas ćwiczenia naprzemiennie napinamy i rozluźniamy kolano poszczególne części ciała. W trakcie napięć zawsze wykonujemy wdech, a w trakcie rozluźnień wydech.

Siadamy na krześle. Podkurczamy palce stóp i napinamy na podłoże, wytrzymujemy (3 sek.). a następnie rozluźniamy( 5 sekund).

W dalszej kolejności pięty przyciskamy mocno do podłogi, a palce stóp unosimy w górę – wdech,

Dalej napinamy kolejno:

• mięśnie łydek – wdech, 3 sekundy, rozluźnienie i wydech, 5 sekund,

• mięśnie ud - wdech, 3 sekundy, rozluźnienie i wydech, 5 sekund,

• mięśnie pośladków – wdech, rozluźnienie i wydech,

• mięśnie brzucha - wdech, rozluźnienie i wydech.

W pozycji z lekko przygarbionymi plecami staramy się napiąć mięśnie szyi – wdech i wytrzymujemy 3 sekundy, a następnie rozluźniamy z wydechem (5 sekund).

Teraz zaciskamy mocno zęby, marszczymy brwi i zamykamy bardzo mocno powieki – wdech – wytrzymaj 3 sekundy, i rozluźnić według powyżej zamieszczonych instrukcji.

Napinamy maksymalnie dużą ilość mięśni jednocześnie, wdech i wytrzymać jak poprzednio, a następnie rozluźnić z wydechem.

Następnie, już bez napinania mięśni oddychamy spokojnie przez kilka minut. Zamykamy oczy i wyobrażamy sobie, że jesteśmy pod gołym rozgwieżdżonym niebem, patrzymy na gwiazdy.

Czujemy się zrelaksowani, wypoczęci i odprężeni.

Po krótkim czasie, stopniowo z naszych fantazji powracamy myślami do miejsca, w którym się znajdujemy. Otwieramy oczy.

• Wizualizacja – Nauczycielka prosi uczniów aby wygodnie usiedli i zamknęli oczu i czyta tekst:

„U źródła”

Wyobrażamy sobie, że jesteśmy wysoko w górach…

Spostrzegamy górski strumień…

Idziemy dalej, by odnaleźć jego źródło…

Siadamy w pobliżu źródła górskiego strumienia i wpatrujemy się w wodę…

Woda jest bardzo czysta…, przeźroczysta…

Korony drzew mają piękny odcień zieleni…

Promienie Słońca przesączają się przez liście drzew, by odbić się refleksem w czystej, niczym nie skażonej wodzie…

Woda jest w ciągłym ruchu…

Wypływa spokojnie, by po chwili spływając po stromych zboczach

górskich nabrać prędkości…

Płynie w dół, by z małego strumyczka stać się potokiem…

Płynie dalej, by z czasem stać się wielką rzeką…

Płynie dalej, by w końcu stać się oceanem…

Siedzimy nad brzegiem źródła i czujemy się bezpiecznie…

Tu, na szczycie góry mamy możliwość oddychać wspaniałym powietrzem…

Z każdym wdechem ciało napełnia się radością i spokojem…

Czujemy się wolni i szczęśliwi…

Nasze myśli są jasne, niczym nie zmącone…

Są czyste, jak woda wypływająca z górskiego źródła…

Czujemy się rozluźnieni i radośni…

3. PODSUMOWANIE

Każdy z uczestników zajęć dzieli się swoimi wrażeniami i odczuciami. Może wypowiedzieć swoje zdanie na temat poznanych metod. Nauczyciel prosi uczniów o określenie, jakie korzyści płyną z umiejętnego radzenia sobie ze stresem.

Bibliografia:

1. Gutman J. (2003), Jak radzić sobie ze stresem. Kielce: Wydawnictwo Jedność.

2. Juczyński Z., Ogińska-Bulik N. (2008), Osobowość stres a zdrowie. Warszawa: Wydawnictwo Difin.

3. Kluczyńska S. (2003), O stresie i sposobach radzenia sobie z nim. (W:) „Niebieska linia” 5/2003.

(Artykuł na stronie internetowej: http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/59-niebieska-linia/833-o-stresie-i-sposobach-radzenia-sobie-z-nim.html).

1. Kronenberger M. (2004), Muzykoterapia. Wykorzystanie technik aktywnych i receptywnych w profilaktyce stresu. Łódź: Wydawnictwo Enterprises, s. 17,47,184.

2. Emocjonalny zawrót głowy. Radzenie sobie z emocjami i stresem. (W:) „Remedium” 7-8/2013, s. 4-5.

Strony internetowe:

6. http://www.edukacja.edux.pl/p-2329-co-warto-wiedziec-o-stresie-i-jak-sobie.php (data dostępu 11.01.2014 r.)

7. http://www.edukacja.edux.pl/p-12137-metody-radzenia-sobie-ze-stresem-scenariusz.php (data dostępu: 11.01.2014 r.)

8. http://www.edukacja.edux.pl/p-8687-radzenie-sobie-ze-stresem-scenariusz-lekcji.php (data dostępu: 11.01.2014 r.)

---

1. Kluczyńska S. (2003), O stresie i sposobach radzenia sobie z nim. (W:) „Niebieska linia” 5/2003.↩

2. Gutmann J., Jak radzić sobie ze stresem? Kielce: Wydawnictwo Jedność, s.11.↩

3. Kluczyńska S. (2003), O stresie i sposobach radzenia sobie z nim. (W:) „Niebieska linia” 5/2003.↩

4. Kluczyńska S. (2003), O stresie i sposobach radzenia sobie z nim. (W:) „Niebieska linia” 5/2003.↩

5. Juczyński Z., Ogińska-Bulik N. (2008), Osobowość stres a zdrowie. Warszawa: Wydawnictwo Difin, s. 47.↩

6. Kluczyńska S. (2003), O stresie i sposobach radzenia sobie z nim. (W:) „Niebieska linia” 5/2003.↩

7. Kluczyńska S. (2003), O stresie i sposobach radzenia sobie z nim. (W:) „Niebieska linia” 5/2003.↩

8. Juczyński Z., Ogińska-Bulik N. (2008), Osobowość stres a zdrowie. Warszawa: Wydawnictwo Difin, s. 51.↩

9. Kluczyńska S. (2003), O stresie i sposobach radzenia sobie z nim. (W:) „Niebieska linia” 5/2003.↩

10. Kluczyńska S. (2003), O stresie i sposobach radzenia sobie z nim. (W:) „Niebieska linia” 5/2003.↩

11. Kluczyńska S. (2003), O stresie i sposobach radzenia sobie z nim. (W:) „Niebieska linia” 5/2003.↩