MODUŁ II
POJĘCIE RYNKU
W świadomości wielu osób, rynek kojarzy się w pierwszej kolejności z miejscem w centrum miasta dookoła ratusza. W ekonomii znaczenie tego słowa jest inne.
Rynek jest miejscem spotkania kupujących i sprzedających, gdzie dokonywane są transakcje kupna-sprzedaży różnorodnych dóbr przy akceptowanym przez obie strony poziomie cen. Nieco inną definicję podał Zenon Komar w swojej książce „Sztuka spekulacji”. Według tego autora rynek należy określić jako „ogół sprzedawców i nabywców, których decyzje kupna i sprzedaży – wzajemnie od siebie uzależnione, kształtują popyt i podaż oraz wpływają na poziom cen”.
Warto zwrócić tutaj uwagę na to, że decyzje kupujących mają wpływ na decyzje sprzedających i odwrotnie, a z tego powodu dochodzi do wahań ilości popytu i podaży oraz zmian poziomów cen.
FUNKCJE RYNKU
Rynek spełnia istotne funkcje gospodarcze. Można powiedzieć, że jest on samoregulującym się mechanizmem, który ułatwia podmiotom gospodarczym znalezienie odpowiedzi na następujące kwestie:
- co, jak, ile i dla kogo produkować,
- jak ma przebiegać podział oraz w jaki sposób i na jakim poziomie konsumować wytworzone dobra ekonomiczne.
Funkcje rynku ułatwiające działanie całej gospodarki przedstawione zostały schematycznie w formie poniższego rysunku.
 |
|---|
Główna funkcja rynku polega na optymalnej alokacji czynników wytwórczych i dóbr konsumpcyjnych w społeczeństwie.
Rynek poprzez ceny i wskazanie realnych relacji wynikających ze zjawiska rzadkości dóbr między sobą powoduje, że podmioty gospodarcze kierując się maksymalizacją korzyści ze swoich działań ekonomicznych podejmują decyzje o ilości i typie nabywanych czynników wytwórczych. Dotyczy to także alokacji dóbr konsumpcyjnych, ponieważ ludzie uwzględniając swoje potrzeby, dochody dyspozycyjne i wysokość cen będą samodzielnie rozdzielać między siebie różne dobra konsumpcyjne. Dzięki temu czynniki wytwórcze trafiają do zainteresowanych podmiotów, które chcą je jak najlepiej wykorzystać, by osiągnąć możliwie najwyższą korzyść ekonomiczną (głównie jest nią zysk). Analogicznie sytuacja wygląda w przypadku dóbr konsumpcyjnych, które są rozdzielane między zainteresowanymi nabywcami według zapotrzebowania ludzi ograniczonego ich możliwościami dochodowymi.
Następna funkcją rynku dotyczy wartościowania towarów. Rynek jest zarówno miejscem, jak i instrumentem dość obiektywnej wyceny czynników wytwórczych i dóbr konsumpcyjnych. Wynika to ze swobodnego ścierania się popytu z podażą, które dochodzą do kompromisu w momencie ustalenia i zaakceptowania poziomu ceny podczas transakcji kupna-sprzedaży. Trzecia funkcja rynku polega na dostarczaniu istotnych informacji dla podmiotów gospodarczych. Chodzi tutaj chociażby o zdobycie informacji na temat: wysokości cen, wielkości i struktury popytu oraz podaży, a także o rozpoznanie zmian trendów rynkowych. Dane te są niezbędne w procesie podejmowanie dobrych decyzji gospodarczych i mogą być (a nawet powinny) być zbierane i wykorzystywane zarówno przez sprzedających, jak i kupujących.
Kolejną funkcją rynku jest ułatwienie dojścia różnych sektorów gospodarczych do stanu równowagi. Dane jakie uzyskać można z rynku (ceny, preferencje nabywcze, stopy procentowe, wysokość wynagrodzeń) są wartościowymi sygnałami dla zainteresowanych podmiotów gospodarczych. W ich wyniku zmienia się decyzje i weryfikuje działania gospodarcze zależnie od ulegającej zmianie sytuacji ekonomicznej. Jako przykład można podać tutaj podwyżki wynagrodzeń załodze w trakcie dużego wzrostu gospodarczego i zwiększonego zapotrzebowania na pracę. Jednakże zarząd tego samego przedsiębiorstwa w momencie utrzymywania się wysokiego bezrobocia i braku innych alternatyw znalezienia pracy, narzuca dużo gorsze warunki w zakresie płac i czasu pracy dla zatrudnionych tam osób. Ogólnie można powiedzieć, że rynek dąży osiągnięcia stanu równowagi poprzez zniwelowanie pojawiających się nadwyżek i niedoborów między popytem a podażą, a regulatorem jest tutaj przede wszystkim cena.
Wśród funkcji rynku można wyróżnić jeszcze ułatwianie dostosowania się wielkości, kierunków i struktury produkcji do pojawiających się w społeczeństwie potrzeb. W gospodarce rynkowej nie ma sensu produkowania towarów na które nie ma popytu. Firmy chcące zarabiać powinny poznać wymagania swoich nabywców i modyfikować ofertę zależnie od zmieniających się potrzeb. W znacznym stopniu zależy od tego stopień zadowolenia nabywców, a z tym wiąże się wielkość sprzedaży oraz zysków przedsiębiorstwa.
PODZIAŁ RYNKÓW
We współczesnych realiach gospodarczych pojęcie rynku można traktować w różnoraki sposób, stąd stosuje się szereg podziałów dzielących szczegółowo odmienne typy rynków. Rynki można dzielić według następujących kryteriów:
lokalizacji;
branżowego;
przedmiotowo-funkcyjnego;
stopnia regulacji;
stopnia legalności.
Kryterium lokalizacji to inaczej podział geograficzny rynków, który graficznie można przedstawić w formie poniższego rysunku.
Rynek lokalny oznacza, że w warunkach polskich podmiot chodzi o obszar gminy czy powiatu. Oznacza to np., że lokalny przedsiębiorca oferuje swoje wyroby na obszarze położonym blisko miejsca produkcji.
Rynek regionalny należy rozumieć jako rynek wielkości jednego województwa lub kilku sąsiadujących ze sobą województw. Możemy np. mówić o dolnośląskim rynku wyrobów piekarniczych, albo o regionalnym producencie wędlin, który dostarcza swoje przetwory na terenie powiatów wchodzących w skład województw lubuskiego, wielkopolskiego i dolnośląskiego.
Rynek krajowy obejmuje swoim zasięgiem obszar danego państwa. Przykładem będzie tutaj mleczarnia, której wyroby można spotkać na terenie całego kraju. W przypadku ogólnej analizy danej branży będziemy brać pod uwagę specyfikę całego sektora funkcjonującego w danym państwie (np. analiza rynku cukru w Polsce, rynek piwa w Niemczech, rynek owoców i warzyw w Bułgarii, itp., itd.).
W obecnych czasach, gdy Polska jest członkiem Unii Europejskiej, duże znaczenie ma też podział na rynek unijny i poza unijny. Wewnątrz Wspólnoty Europejskiej istnieje swoboda przepływu towarów, kapitału i ludzi, co powoduje, że wiele firm wychodzi ze swoją ofertą poza własny kraj i zaczyna być aktywna w innych krajach UE. Warto tutaj zaznaczyć, że większość wymiany zagranicznej Polski przypada na kontrahentów z innych krajów tworzących Unię Europejską.
Z rynkiem globalnym będziemy mieć do czynienia, gdy będziemy opisywać daną branżę na poziomie całego świata (np. światowy rynek zbóż, globalny rynek kakao). Przedsiębiorstwa globalne to międzynarodowe korporacje, które działają na różnych kontynentach, a ich usługi lub produkty można kupić w wielu krajach świata. Przykładem takich globalnych korporacji jest Coca-Cola, bank HSBC, koncern żywnościowy NESTLE, czy firmy samochodowe FIAT, TOYOTA, FORD, i inne.
Kolejne kryterium podziału rynków dotyczy zakresu branżowego. Każda branża, czy produkt ma swoją specyfikę i dlatego w tym przypadku chodzi o jej poznanie i obiektywne przedstawienie. Przykładami rynków branżowych są: rynek wyrobów cukierniczych, owoców i warzyw, paliw płynnych, komputerowy, itp., itd.).
Podział przedmiotowo – funkcyjny wiąże się z rolą, jaką dany rynek pełni w mechanizmach gospodarczych. Przykładami rynków występujących przy tym podziale są: rynek pracy, rynek kapitałowy, rynek dóbr konsumpcyjnych, itp.
Rynki różnią się między sobą również stopniem regulacji, co powoduje, że można wyróżnić:
- rynki nieregulowane (warunki czysto wolnorynkowe, brak interwencji państwowej);
- rynki regulowane (z różnym poziomem interwencji państwowych) – przykładem są rynki żywnościowe w Unii Europejskiej.
Ostatnim wyróżnionym w tym wykładzie kryterium jest legalność danego rynku. W formie graficznej ten podział rynków jest przedstawiony na poniższym rysunku.
Tam gdzie obrót rynkowy jest w pełni zgodny z panującymi rozwiązaniami legislacyjnymi, można mówić o rynkach legalnych (inaczej białych, bo kolor biały symbolizuje niewinność i uczciwość). Większość rynków ma taki właśnie charakter.
Rynki, gdzie w zasadzie działalność jest prawnie dopuszczona, ale dochodzi tam do zjawisk polegających na omijaniu lub łamania prawa, można określić jako półlegalne (inaczej szare). Przykładem tego może być sprzedaż produktów bez ewidencji podatkowej, albo zatrudnianie pracowników bez ich rejestracji w urzędzie pracy i bez opłacania składek ubezpieczeniowych (zatrudnianie pracowników jest legalne, ale nie opłacanie składek ZUS jest nielegalne). Rynki nielegalne (inaczej czarne) obejmują działania, które można spotkać w realnej gospodarce, ale oficjalnie są nie dozwolone. Przykładem jest tutaj rynek narkotyków, które są nielegalne, a jednak można je kupić.
Rynek to niezbędny element współczesnej gospodarki, który umożliwia racjonalny sposób alokacji zasobów i dóbr konsumpcyjnych przy jednocześnie relatywnie niewielkich kosztach. Rynki można dzielić na wiele sposobów, a przedstawione kryteria podziału rynku nie są jedynymi, jakie występują w praktyce, ale można je uznać za najczęściej stosowane, dlatego warto się z nimi bliżej zapoznać.
SYSTEMY GOSPODARCZE
W praktyce poza modelem rynkowym można się spotkać z innymi sposobami alokacji zasobów i rozdziału wytwarzanych dóbr w danym kraju. Ogólnie są to zagadnienia, które wskazują na przyjęty przez państwo (społeczeństwo) system gospodarczy. Przybliżmy sobie na początek jak brzmi definicja systemu gospodarczego.
System gospodarczy stanowi pewien układ stosunków i organizacji, decydujący o:
rozwiązaniach legislacyjnych (prawnych) warunkujących możliwość prowadzenia działalności gospodarczej;
prawach własności czynników wytwórczych;
rozdziale uprawnień w zakresie podejmowania decyzji dotyczących produkcji i konsumpcji;
ilości i charakterze impulsów motywujących podmioty gospodarcze do działania;
wyjaśnieniu kwestii dotyczących tego co, jak i dla kogo ma być produkowane.
Wybór systemu gospodarczego decyduje o warunkach gospodarowania, strukturze własności i stopniu ingerencji instytucji państwowych w procesy gospodarcze.
Różnice między różnymi modelami systemów gospodarczych wynikają m.in. z odmiennych udziałów regulacji rynkowych oraz nakazowo – rozdzielczych, co w rzeczywistości oznacza różne role państwa i rynku w gospodarce.
TYPY GOSPODAREK
Współcześnie na świecie można wyróżnić trzy podstawowe typy gospodarek:
1. Gospodarka wolnorynkowa (niewidzialnej ręki).
2. Gospodarka centralnie sterowana.
3. Gospodarka mieszana.
Gospodarka wolnorynkowa określana jest mianem gospodarki kierowanej „niewidzialną ręką” rynku, tzn. że nie ma w niej żadnej ingerencji państwa, a o sposobie wykorzystania zasobów oraz rozdziale dochodów i dóbr konsumpcyjnych decyduje niezależne spotkanie popytu i podaży, w trakcie którego samoistnie dochodzi do ustalenia poziomu cen i samoregulacji gospodarczej (co nawiązuje właśnie do kierowania gospodarki przez „niewidzialną rękę” rynku). Pojęcie „niewidzialnej ręki” rynku wprowadził Adam Smith (człowiek ten uważany za ojca nowoczesnej ekonomii; żył w latach 1723-1790; autor dzieła „Injury into the Nature and Causes of the Wealth of Nations” wydanego po raz pierwszy w 1776 r. w Wielkiej Brytanii (tłum. polskie: „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” – 1954). Podręcznik ten uważa się za jedno z ważniejszych opracowań ekonomicznych w historii).
Podsumowując można stwierdzić, że gospodarka wolnorynkowa to taka, gdzie instytucje państwowe w ogóle nie ingerują w procesy rynkowe w gospodarce. Rynek w 100% reguluje się samoistnie, a poszczególne podmioty gospodarcze korzystają z pełnej swobody ekonomicznej.
Gospodarka centralnie sterowana podporządkowana jest aparatowi państwowemu i planom, które są odgórnie ustalane na szczeblu rządowym. Jest ona zupełnym przeciwieństwem gospodarki wolnorynkowej.
Produkcja, rozdział i wymiana dóbr są w pełni uzależnione od instytucji państwowych. Przykład: gospodarka Polski w okresie 1945 – 1989 (okres socrealizmu). System ten okazał się gospodarczo niewydolny i upadł. Przyczyny tego tkwiły w zbytniej regulacji gospodarki, niedopasowaniu decyzji władz do rzeczywistych zmian potrzeb rynkowych, a także zła alokacja zasobów. Komunizm w takiej postaci (lub jak kto woli socjalizm) okazał się systemem przede wszystkim zmierzającym do utrzymania władzy, a nie dążenia do jak najsprawiedliwszego sposobu gospodarowania korzystnego dla całego społeczeństwa. Ten okres to dla Polski czas wielu zaniedbań, braku swobód politycznych i gospodarczych, niszczenia osób mających odmienne od władz poglądu, zapóźnienie cywilizacyjne oraz ostatecznie duże zubożenie kraju. Skutki tego odczuwamy do dzisiaj w postaci dużego zadłużenia zagranicznego oraz konieczności gonienia za poziomem życia osiągniętym w sąsiadującej z naszym krajem Europy Zachodniej.
We współczesnym świecie dominującym typem są gospodarki mieszane, które mają pośredni charakter pomiędzy czystą gospodarką wolnorynkową a gospodarką centralnie sterowaną.
Gospodarka mieszana oparta jest o model rynkowy, ale dopuszcza się w niej interwencje państwowe w procesy gospodarcze i odgórne regulowanie części procesów rynkowych. Taki typ gospodarki, opartej przede wszystkim na rynku, ale w pewnym stopniu także dopuszczającej możliwość interwencji państwa, występuje w większości państw (także w Polsce), choć pomiędzy nimi występują znaczne różnice albo w kierunku większej swobody gospodarczej, albo w kierunku większego stopnia regulacji państwowych.
CECHY GOSPODARKI RYNKOWEJ
Pomimo, że większość krajów ma przyjęty mieszany typ gospodarki, to określa się je jednak jako gospodarki rynkowe. Jakie więc cechy powinien spełniać system gospodarczy, aby gospodarkę można było nazwać rynkową?
Gospodarka rynkowa to taka, w której o uwarunkowaniach decyzji podejmowanych przez podmioty gospodarcze (producentów i konsumentów) dotyczących alokacji zasobów decyduje RYNEK.
Warunki uznania gospodarki za rynkową:
Swobodna konfrontacja popytu i podaży przy wyznaczaniu ceny.
Stan swobody gospodarczej w zakładaniu i prowadzeniu działalności gospodarczej.
Większość własności znajduje się w rękach prywatnych.
Minimalna ingerencja państwa w procesy gospodarcze.
Państwo stwarza warunki prawne i instytucjonalne jednakowe dla wszystkich podmiotów gospodarczych oraz przeciwdziała praktykom monopolistycznym.
MODEL GOSPODARKI RYNKOWEJ
W uproszczony sposób zależności rynkowe pomiędzy podmiotami rynkowymi przedstawia model gospodarki rynkowej (inaczej określany jako model obiegu okrężnego w gospodarce). Może on być bardziej lub mniej rozbudowany, ale na potrzeby naszych wykładów wystarczy omówić jego najbardziej uproszczoną wersję.
Główne założenia uproszczonego modelu gospodarki rynkowej:
1. Gospodarka rynkowa działa w systemie kapitalistycznym (to znaczy, że większość własności znajduje się w prywatnych rękach).
2. Istnieją tylko dwie grupy podmiotów gospodarczych (gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa).
3. Rynek podzielony jest na rynek dóbr i usług konsumpcyjnych oraz rynek dóbr kapitałowych i innych czynników wytwórczych.
4. Współzależności między podmiotami gospodarczymi przedstawione są graficznie na poniższym rysunku.
DZIAŁANIE MODELU OKRĘŻNEGO GOSPODARKI RYNKOWEJ
W celu omówienia działania tego modelu, należy zapoznać się z cechami gospodarstw domowych i przedsiębiorstw oraz określić ich rolę w mechanizmie rynkowym.
Gospodarstwo domowe należy do podstawowych podmiotów gospodarczych. Gospodarstwo domowe to zespół kilku osób, które wzajemnie mieszkają, wspólnie podejmują decyzje dotyczące zdobywania dochodów i ich wydawania na pojawiające się potrzeby tego zespołu osób. Gospodarstwa domowe mogą być wieloosobowe lub jednoosobowe (w przypadku, gdy ktoś sam mieszka i podejmuje decyzje gospodarcze dotyczące swojego życia samodzielnie). Inaczej są to rodziny w których żyjemy (ewentualnie podobnego typu związki ludzkie). W modelu gospodarki rynkowej przyjmuje się, że członkowie gospodarstw domowych są właścicielami zasobów (różnego typu czynników wytwórczych). Główną funkcją gospodarstw domowych w mechanizmie rynkowym jest dostarczanie posiadanych zasobów wytwórczych do przedsiębiorstw. Odbywa się to na rynku dóbr kapitałowych i innych czynników wytwórczych. W zamian za udostępnienie zasobów, gospodarstwa domowe otrzymują dochody (w różnej postaci: płace – za pracę najemną, zyski – za udostępnione środki kapitałowe, czynsze – za wynajmowane lub wydzierżawiane grunty, budynki i maszyny oraz urządzenia).
To co jest dla gospodarstw domowych dochodem, dla przedsiębiorstw staje się kosztem wytwarzania.
Przedsiębiorstwa są podmiotami gospodarczymi powstającymi w celu osiągania korzyści ekonomicznych (zysków) wynikających z przetwarzania zasobów i oferowania z nich produktów i usług, które mają zaspokajać ludzkie potrzeby. Można powiedzieć, że podstawowym czynnikiem tworzenia przez ludzi przedsiębiorstw jest chęć uzyskania wyższych dochodów aniżeli pracując na etacie u kogoś innego. Przedsiębiorstwa, aby mogły cokolwiek wytworzyć muszą kupić na rynku dóbr kapitałowych i innych czynników wytwórczych niezbędne surowce, pracę ludzką, energię, kapitał rzeczowy i finansowy, itd. Z tych czynników wytwórczych, w procesie produkcji uzyskuje się różne dobra i usługi konsumpcyjne. Dostarczane są one na rynek dóbr i usług konsumpcyjnych, a z ich sprzedaży przedsiębiorstwa otrzymują swoje przychody, dzięki której mogą dalej działać i opłacać powstające koszty.
Potrzeby gospodarstw domowych są zaspokajane dzięki zakupom na rynku dóbr i usług konsumpcyjnych. Te zakupy są finansowane dzięki otrzymaniu wcześniej dochodów (wydawanie dochodów). To co jest wydatkiem dla gospodarstw domowych, jest z kolei przychodem ze sprzedaży dla przedsiębiorstw.
Jak łatwo zauważyć, nazwa model okrężny gospodarki rynkowej, wynika z tego, że pomiędzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami krążą strumienie pieniężne i strumienie rzeczowe. Kierunki ich przepływów są jednak odwrotne, tzn. w jedną stronę wydaje się pieniądze dzięki którym kupuje się prawa własności różnych zasobów i dóbr konsumpcyjnych (w ten sposób stać się można właścicielem tych dóbr).
Na przedstawionym rysunku strumień rzeczowy tworzy wewnętrzny pierścień obiegu, a strumień pieniężny to zewnętrzny pierścień. Kierunki przepływu określone są przez odpowiednie strzałki.
Model gospodarki rynkowej pokazuje, że podmioty gospodarcze są wzajemnie połączone więzami rynkowymi. Każdy podmiot ma swoje zadania, a jego decyzje wpływają na działalność i podejmowane decyzje innych podmiotów. Tak jak zostało już zaznaczone, model ten jest dalekim uproszczeniem rzeczywistości, bo w praktyce występuje dużo więcej typów podmiotów i rynków, a powiązania między nimi są znacznie bardziej skomplikowane. Jednakże na jego podstawie można zrozumieć istotę mechanizmu rynkowego i charakter powiązań gospodarczych między poszczególnymi podmiotami uczestniczącymi w tych procesach.
Wyszukiwarka