Jedną z podstawowych demokratycznych tendencji oświatowych w XX w.

było i jcsl dążenie do tworzenia narodowych (krajowych) tzw. jednolitych ustrojów

Szkolnych4. Jednolity ustrój szkolny powinna znamionować przede wszystkim nic

tylko formalna (przewidziana przez odpowiednie ustawy), lecz i faktyczna

powszechność dostępu dla wszystkich do szkól wszelkich typów i szczebli.

Rozumie się przez to zarówno równość startu, jak i równość szans oświatowych

dla wszystkich obywateli. Równość tę m.in. zapewniają:

• odpowiednia sieć szkolna, czyli szkoła położona możliwie najbliżej miejsca

zamieszkania dziecka;

• bezpłatność nauki we wszystkich szkołach albo co najmniej stopniowanie

opłal według dochodu rodziców ucznia:

• system stypendiów i bezpłatnych (względnie częściowo odpłatnych) burs

i internatów dla uczniów niezamożnych albo tych. którzy muszą dojeżdżać do

szkoły, co zrównałoby ich szanse oświatowe z szansami dzieci zamożniejszych

warstw społecznych czy zamieszkujących w miejscowości, w której znajduje

się odpowiednia szkoła:

• inne analogiczne posunięcia władz oświatowych i komunalnych, które

przeciwdziałałyby selekcji i „śmiertelności szkolnej", tzn. odpadowi i odsiewowi

młodzieży ze szkoły przed jej ukończeniem.

Jednolity ustrój szkolny cechują możliwie późne odgałęzienia szkół typu

średniego ogólnokształcącego i zawodowego od szkoły elementarnej, podstawowej

oraz możliwie najdalej posunięta drożność pomiędzy poszczególnymi typami,

szczeblami i rodzajami szkół. Późne odgałęzienia szkól typu średniego od pnia

szkoły podstawowej zapobiegają zbyt wczesnej negatywnej selekcji młodzieży.

Drożność zaś oznacza możliwość przechodzenia bez specjalnych formalnych

przeszkód z jednego szczebla na następny, z jednego typu szkoły do drugiego (przy

spełnieniu odpowiednich warunków związanych z programem nauczania w danym

typie szkoły), czyli brak ..ślepych uliczek" - placówek i typów szkół, które nic dają

prawa swoim absolwentom do dalszego kształcenia się szkolnego. Dzięki tego

rodzaju organizacji jednolity ustrój szkolny daje prawo i zapcw-nia każdemu - jeśli

pozwalają mu na to j e go zdolności i jeżeli ma w tym kierunku zainteresowania

- faktyczne możliwości dostępu do najwyższych szczebli drabiny oświalowej

i osiągania najwyższego wykształcenia.

Jednolity ustrój oświatowy zapewnia ponadto wychowanie pozaszkolne dzieci

i młodzieży, przychodząc w ten sposób z pomocą rodzinie w organizowaniu czasu

wolnego dzieci i młodzieży. W jednolitym ustroju oświatowym tworzone są także

szkoły i instytucje oświatowe dla dorosłych pracujących, spełniające dwie

zasadnicze funkcje:

• uzupełniająca wykształcenie, jeżeli dorosły nie miał możliwości ukończenia

w swoim czasie odpowiedniej szkoły;

• umożliwiająca bądź przekwalifikowanie się (co dzisiaj staje się koniecznością

wobec szybkiego postępu technologicznego oraz powstawania i zanikania

różnych zawodów), bądź zaspokajanie własnych potrzeb związanych z zamiłowaniami

i zainteresowaniami w obrębie różnych dziedzin nauki, techniki,

sztuki ild.

Wyraża to współcześnie idea kształcenia ustawicznego (edukacji pcmiancntncj)*.

Wreszcie, prawdziwie demokratyczny system szkolny i oświatowy przepaja

treści i programy nauczania i wychowania ideałami głębokiego humanizmu

i racjonalnie pojętego postępu społecznego, przeciwstawiając się wszelkim

uprzedzeniom rasowym, narodowościowym, społecznym, wyznaniowym itp.

Taka ideologię oświatową - przynajmniej w teorii - stopniowo wyznaje

zdecydowana większość krajów i państw cywilizowanych. Niemniej oświata

i wychowanie mają zdyferencjonowany społecznie charakter. Przemianom ekonomicznym

i politycznym w życiu określonego społeczeństwa z reguły towarzyszy

większa lub mniejsza przebudowa instytucji oświatowych (przebudowa organizacyjna

i programowa). ZmieniajÄ… siÄ™ poglÄ…dy na rolÄ™ wychowania, po nowemu stawia

się i formułuje zadania i cele.