Wstęp do Nauki o Państwie i Prawie.
Prowadzący: dr Maciej Siwicki.
Temat: Pojęcie prawa i jego funkcje. Prawo a moralność.
I – Źródła prawa w Polsce:
Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r., artykuł 87:
Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.
Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.
II – Pojęcie prawa:
Różne rozumienie pojęcia prawa:
Realizm prawniczy: prawo tożsame ze zbiorem przepisów prawnych zwartych w tekstach prawnych (prawo w książkach) lub zbiorem decyzji faktycznie podejmowanych przez sędziów i urzędników (prawo w działaniu).
Psychologiczna teoria prawna L. Petrażyckiego: prawo tożsame z pewnymi przeżyciami psychicznymi człowieka.
Prawo natury: Prawo tożsame ze zbiorem norm słusznych, wynikających z natury człowieka.
Katolicka koncepcja: źródłem pisma św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu.
Współczesna koncepcja L. Fullera (Moralność prawa).
Pozytywizm prawniczy (teoria imperatywu): Rozkaz suwerennej władzy państwowej skierowany do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu.
Kształtuje w największym stopniu praktykę tworzenia i stosowania prawa. W odróżnieniu od innych nie ma znaczenia jedynie czysto teoretycznego.
Pozytywizm prawniczy:
Główne elementy prawa w teorii imperatywu:
Rozkaz.
Suwerenność władzy.
Obowiązek wykonania.
Sankcja przymusu.
Teza o rozdziale prawa i moralności: Prawo i moralność dwoma różnymi i niezależnymi od siebie porządkami normatywnymi.
Norma prawna nie przestaje nią być jeśli jest niesłuszna i niesprawiedliwa, jeśli została prawidłowo ustanowiona i nieuchylona.
Na straży norm prawnych nie moralność, a przymus państwowy.
Istota pozytywistycznej koncepcji prawa:
Prawo jest to zbiór norm ogólnych, pochodzących od organów państwa, na których straży stoi przymus państwowy.
W Polsce pozytywistyczna koncepcja prawa wyrażona w:
Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.
Działaniach Trybunału Konstytucyjnego – źródłem prawa w Polsce wyłącznie normy zawarte w aktach normatywnych wydawanych przez upoważnione do tego organy państwowe (teksty prawne). Jeśli teksty prawnie nie powołują się na zasady słuszności, sprawiedliwości czy normy moralne i religijne to takie zasady i normy nie są one źródłem prawa.
Krytyka tezy o rozdziale prawa i moralności przez niepozytywistyczne koncepcje prawa (prawo natury):
Obok prawa pozytywnego (akty władzy państwowej) istnieje prawo natury z elementarnymi zasadami sprawiedliwości i racjonalności (Bóg w doktrynie katolickiej, właściwości natury ludzkiej lub zasady współżycia w społeczeństwie), które są składnikiem każdego prawa bez względu na to, czy ustawodawca wysłowił je w tekście prawnym, czy też nie.
II wojna światowa, III Rzesza: prawo sprzeczne (eksterminacja Żydów, Cyganów) z prawem natury (np. zasada równości wobec prawa, zakaz dyskryminacji ze względu na rasę, przekonania polityczne, religijne; wolność słowa i zrzeszania się, prawo do uczciwego procesu i rzetelnego procesu, zakaz stosowania tortur, nakaz ochrony środowiska i dóbr stanowiących wspólne dziedzictwo kulturowe ludzkości).
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1948 r.) oraz działalność Trybunału Norymberskiego (człowiek winny ludobójstwa, niehumanitarnego obchodzenia się z ludźmi nie może się powoływać na rozkaz zwierzchnika ani na przepis prawa) oparta na niepozytywistycznej koncepcji prawa.
Prawo przedmiotowe i podmiotowe:
Przedmiotowe – prawo pozytywne, ogół aktów normatywnych obowiązujących w danym państwie.
Podmiotowe – ogół uprawnień, które na takiej lub innej zasadzie przypisuje się jednostce.
Pozytywiści: jedynym źródłem uprawnień dla jednostki jest prawo przedmiotowe – państwo.
Niepozytywiści: prawo podmiotowe jest pierwotne dla prawa przedmiotowego. Jednostka ma pewne prawa bez względu na to, czy uzna je państwo. Prawa człowieka są prawami przyrodzonymi, nie pochodzą od państwa, zatem państwo nie może ich znieść. Jego zadaniem jest wyłącznie ich ochrona.
III – Relacja prawa międzynarodowego i wewnętrznego:
Hierarchia aktów prawnych – każdy akt niższego rzędy musi być zgodny z aktem wyższym. Sprzeczność narusza prawo:
Konstytucja.
Ratyfikowane umowy międzynarodowe (np. umowa przystąpienia do NATO i UE).
Wytyczne i dyrektywy UE.
Ustawy i akty prawne o mocy ustawy (np. prezydent – czas wojny).
Rozporządzenia (akty wykonawcze – uchwala, wydaje władza wykonawcza: prezydent, Rada Ministrów).
Akty prawa miejscowego.
Prawo wewnętrzne:
Reguluje stosunki na terytorium danego państwa.
Podmiotami prawa są osoby fizyczne, osoby prawne, a także instytucje.
Źródłem prawa z zasady jednostronne decyzje organów państwowych (np. ustawy, precedensy sądowe).
Znacząca rola sankcji.
Międzynarodowe prywatne:
Gałąź prawa wewnętrznego, o charakterze kolizyjnym.
Normowanie stosunków prawnych, głównie cywilno-prawnych, w którym występuje element obcy (np. zawarcie przez obywatela polskiego umowy lub związku małżeńskiego z cudzoziemcem).
Wskazanie bardziej właściwego systemu prawnego (np. prawo polski czy prawo innego państwa) dla wszelkich roszczeń.
W Polsce głównym źródłem ustawa z 12 listopada 1965 Prawo Prywatne Międzynarodowe.
Międzynarodowe publiczne (prawo traktatowe):
Normuje stosunki między państwami.
Gospodarka: podwójne opodatkowanie.
Spory/konflikty: własność przestrzeni kosmicznej, ustalenie granicy na morzy – 12 mil morskich, głębokości wydobywania surowców w kopalniach.
Podmiotami prawa są państwa oraz organizacje międzynarodowe (np. ONZ, NATO) w kontekście niektórych traktatów międzynarodowych (np. Międzynarodowy Pakt Praw Człowieka) nawet osoby fizyczne.
Źródłem prawa umowy dwustronne lub wielostronne nazywane konwencjami lub traktatami.
Sankcje o charakterze gospodarczym (np. ograniczenie współpracy, zamknięcie placówek dyplomatycznych). Każde państwo jest równe, żadne nie występuje w charakterze nadrzędnym. Zasadą dobrowolne i wzajemne wykonywanie przyjętych zobowiązań.
Karta ONZ – możliwość użycia w pewnych wypadkach międzynarodowych sił zbrojnych wobec agresora).
Relacje prawa wewnętrznego, a międzynarodowego publicznego:
Teoria dualistyczna:
Dwa całkowicie różne i niezależne od siebie porządki normatywne.
Odnoszenie się do różnych podmiotów i regulacja odmiennych stosunków.
Możliwość konfliktu zasadniczo wykluczona.
Teoria prymatu prawa wewnętrznego:
W przypadku konfliktu norm prawa międzynarodowego z normami prawa wewnętrznego, pierwszeństwo przypisywane normom prawa wewnętrznego.
Normy prawa międzynarodowego obowiązują na terytorium państwa wyłącznie za jego zgodą (doktryna suwerenności państwa).
Państwo może odmówić ratyfikacji traktatu międzynarodowego i wyłączyć jego stosowanie na swoim terytorium.
Teoria prymatu prawa międzynarodowego publicznego:
Dobrowolne uznanie przez państwa wyższości norm prawa międzynarodowego. (Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r., artykuł 91).
Zobowiązanie państw członkowskich UE do prymatu prawa europejskiego nad własnym prawem wewnętrznym.
Wyodrębnienie norm bezwzględnie obowiązujących wszystkie państwa, bez względu na to, czy zostały przez nie uznane, czy też nie (np. normy zakazujące niewolnictwa, dyskryminacji rasowej, stosowania tortur, zasada równości wobec prawa, normy chroniące podstawowe prawa i wolności ludzkie).
Kontrola władzy państwowej wszędzie tam, gdzie zagraża ona najbardziej elementarnym prawom i wolnościom człowieka. Normy bezwzględne nie ograniczają suwerenności państw – prawa o decydowaniu o formach i kierunkach swojego rozwoju.
Sankcja nieważności (bezskuteczności) – polega na unieważnieniu działań niezgodnych z prawem:
Ex nunc – unieważnienie do momentu wydania decyzji.
Ex lunc – unieważnienie od momentu złamania prawa.
Prawo dyplomatyczne i konsularne – duże znaczenie zwyczaju w prawie dyplomatycznym.
Zwyczaj – jeśli jest długo stosowany i zostanie ujęty w formie normy prawnej jest prawem.
IV – Funkcje prawa:
Kontrola zachowań:
Normatywna (widzialna ręka prawa): oddziaływanie na ludzkie zachowanie za pośrednictwem norm poprzez ustanowienie określonych nakazów, zakazów lub dozwoleń (przyznawanie obowiązków oraz uprawnień) oraz sankcji i gratyfikacji. Działanie poprzez ludzką świadomość.
Pozanormatywna (niewidzialna ręka rynku): zróżnicowany zespół środków. Wpływają na jednostkę nieświadomie.
Oddziaływanie przez odpowiednie kształtowanie sytuacji fizycznej (np. bariery, odpowiednia infrastruktura: drogi, linie telefoniczne, elektryczne, nadawane w odpowiednim czasie atrakcyjnych audycji telewizyjnych).
Oddziaływania systemowe (np. zwiększenie lub zmniejszenie ilości pieniądza, zakłócenie równowagi między popytem i podażą, wywołanie inflacji – wpłynięcie na zachowania producentów, konsumentów, sposób kontaktu się obywateli z władzą).
Systemy normatywne oparte na sankcjach i gratyfikacjach:
System represyjny – operowanie zakazami i sankcjami nastawionymi na ochronę porządku i bezpieczeństwa. Występuje w prawie karnym.
Sankcje karne (np. grzywna, kara ograniczenia wolności, pozbawienia wolności, środki karne: pozbawienie praw publicznych, przepadek rzeczy, zakaz zajmowania określonych stanowisk czy prowadzenia pojazdów), sankcje nieważności, sankcje egzekucyjne).
System promocyjny – odwoływanie do nakazów i nagród realizujących określone programy społeczne (np. rozwój gospodarczy, opieka socjalna nad obywatelami). Występuje w prawie administracyjnym, finansowym czy pracy).
Gratyfikacje (np. nagrody pieniężne, premie, odznaczenia, awanse, koncesje, subsydia, zwolnienia czy ulgi podatkowe).
Prawo karne: Pogodzenie sprawcy i ofiary = wycofanie kary. Ocenia się sprawcę nie tylko w czasie zdarzenia ale i po. Jeśli spełni określone w ustawie zachowanie, jest zwolniony.
Współcześnie system mieszany, represyjno-promocyjny, charakterystyczny dla innych gałęzi prawa.
Rozdział dóbr i ciężarów:
Sprawiedliwość: podstawowa cnota instytucji społecznych i jedna z najważniejszych cnót prawa. Bywa rozmaicie rozumiana.
Zasada sprawiedliwości formalnej (reguła równej miary): wspólny element dla wszystkich koncepcji sprawiedliwości. Osoby, sytuacje, stany rzeczy, które są pod istotnymi względami podobne, powinny być podobnie traktowane, stąd odwołania do orzeczeń/wyroków w podobnych sprawach.
In paribus causis paria iura – w podobnych sprawach podobne prawa.
Reguły sprawiedliwości materialnej odnoszą się do kwestii rozdziału dóbr i ciężarów. W państwie oba typy sprawiedliwości materialnej przenikają się.
Typy reguł sprawiedliwości materialnej:
Reguły sprawiedliwości dystrybutywnej (rozdzielczej):
Każdemu stosownie do pracy.
Każdemu stosownie do potrzeb.
Każdemu stosownie do zasług.
Każdemu stosownie do pozycji społecznej.
Każdemu to samo – reguła sprawiedliwości egalitarystycznej: najbardziej skrajna interpretacja zasady sprawiedliwości dystrybutywnej i zawartej w tych zasadach idei równości.
Regułę sprawiedliwości komutatywnej (wymiennej).
Reguły sprawiedliwości dystrybutywnej (rozdzielczej):
W praktyce stosuje się kilka kombinacji reguł sprawiedliwości dystrybutywnej.
To, na jakich kryteriach opiera się prawo i w jakim zakresie je realizuje składa się na zakładaną przez to prawo koncepcję sprawiedliwości społecznej.
Nieodzowny element porządku prawnego w państwach, gdzie pełni ono funkcje opiekuńcze i socjalne (np. emerytury, renty, zasiłki, opieka zdrowotna, bezpłatne szkolnictwo).
Politycy o orientacji socjalistycznej: oparcie systemu głównie na regułach sprawiedliwości dystrybutywnej. Sprawiedliwość społeczna jedną z najważniejszych wartości, której powinno służyć prawo.
Reguła sprawiedliwości komutatywnej (wymiennej):
Każdemu stosownie do zobowiązań, które na siebie przyjął.
Sprawiedliwy podział to taki, który wynika z zawartej dobrowolnie umowy (np. określone wynagrodzenie, cenę za mój produkt).
Volenti non fit iniuria – chcącemu nie dzieje się krzywda.
Politycy o orientacji liberalnej: dystrybucja nadmiernej ilości świadczeń i usług prowadzi do rozrostu aparatu biurokratycznego przez co obciążony jest budżet państwa nadmiernymi wydatkami, wzrastają przez to podatki, pojawia się inflacja. Dobra społeczne rozdzielane nie przez organy państwowe, a w oparciu o umowy.
Reguły sprawiedliwości proceduralnej – zagadnienie uczciwej procedury. Związane z typami instytucji (np. pewne ułożenie procesu, jego instancyjność, bezstronny sędzia), które podejmują decyzje i rodzaju spraw, którymi się one zajmują.
Elementarne standardy sprawiedliwości proceduralnej:
Zasada bezstronności i niezawisłości sądów.
Zasada równości stron.
Prawo do obrony, które obejmuje prawo do przedstawienia własnych argumentów oraz ustosunkowania się do argumentów drugiej strony, a także prawo do korzystania z pomocy prawnej.
Wyłączenie sędziego jeśli jest z rodziny, łączy go powinowactwo w jakikolwiek sposób.
Regulacja konfliktów:
Konflikt – sytuacja, w której jedna ze stron występuje z jakimiś żądaniami, roszczeniami, twierdzeniami, które druga strona kwestionuje.
Podział konfliktu ze względu na ilość stron:
Dwubiegunowe (dwie strony).
Wielobiegunowe (więcej stron).
Podział konfliktu ze względu na charakter:
Indywidualne.
Kolektywne – powstałe między rywalizującymi ze sobą grupami (np. dwa narody, dwie kultury, większości lub mniejszości, pracodawcy a pracobiorcy).
Podstawowe metody rozwiązywania konfliktów:
Tryb kontraktowy – strony same rozwiązują konflikt, zachowują pełną autonomię w decydowaniu o zasadach i procedurze rozwiązania sporu. Brak osób trzecich. Dobrowolne porozumienie-umowa stron (konsensus).
Tryb mediacyjno-koncyliacyjny – obok stron konfliktu występuje mediator (koncyliator) bez uprawnień władczych, który jest pomocnikiem, doradcą, pośrednikiem w rokowaniach oraz osobą poszukującą najlepszego rozwiązania akceptowanego przez obie strony. Strony posiadają pełną autonomię w wyborze mediatora, procedury, prowadzenia rokowań oraz zasad rozwiązania konfliktu.
Tryb arbitrażowy – obok stron konfliktu występuje arbiter, którego decyzja o rozstrzygnięciu konfliktu ma charakter władczy, jest wiążąca dla stron i zwykle może być przymusowo wyegzekwowana. Strony posiadają pełną autonomię w wyborze arbitra, procedury rokowań i zasad rozwiązywania sporu.
Tryb adjudykacyjny – postępowanie toczy się według z góry ustalonych procedur i zasad. Strony zwykle nie mają żadnego wpływu na wybór osoby adjudykatora. Decyzja wiążąca. Modelem takiego postępowania, jest postępowanie sądowe, należy je jednak odróżniać ze względu na elementy postępowania mediacyjnego (np. ugoda sądowa, postępowanie pojednawcze) oraz tryb kontraktowy (np. w postępowaniu cywilnym sąd może zawiesić postępowanie na zgodny wniosek obu stron).
W kulturze zachodu rozstrzyganie konfliktów w rękach sędziów.
Coraz częstsza zasada: raczej pojednać niż sądzić.
Krytyka sądownictwa:
Przewlekłe i kosztowne postępowanie sądowe niedostępne dla uboższych.
Zbyt sformalizowane.
Toczy się według z góry ustalonych zasad i procedur. Nie bierze pod uwagę woli i interesów stron. Ważniejsze orzeczenie zgodne z prawem.
V – Prawo a moralność:
Normy społeczne – systemy normatywne za pośrednictwem których poddaje się kontroli zachowania członków społeczeństwa:
Religijne (np. Przykazania Kościelne, Boskie, Koran).
Obyczajowe (np. biała suknia dla panny młodej, 12 potraw wigilijnych, szacunek dla ludzi starszych).
Moralne (np. uczciwość, prawdomówność).
Prawne – ustanowione przez organy państwowe, przestrzegane przez wszystkich, egzekwowanie norm prawnych przez kary formalne (np. paragraf prawa, ustawa, przepisy ruch drogowego).
Normy przyjęte przez instytucje i organizacje.
Etos – ogół norm społecznych regulujących zachowania członków danego społeczeństwa. Ma skomplikowany układ relacji między różnymi systemami normatywnymi. Podstawowe znaczenie dla jego naczelnych norm i wartości ma układ relacji między prawem a moralnością.
Norma prawna a norma moralna:
| Normy prawna | Normy moralna | |
|---|---|---|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Typy relacji między prawem a moralnością:
Przedmiotowa.
Walidacyjna.
Funkcjonalna.
Relacje przedmiotowe:
Jak się ma do siebie zakres regulacji prawnej i moralnej.
Teoria A: prawo to minimum moralności.
Każdy czyn uregulowany przez prawo ma swój odpowiednik w regulacji moralnej.
Teoria B:
Istnieją zachowania, które reguluje moralność, a nie reguluje prawo (np. prostytucja potępiona moralnie ale niezakazana prawnie, filantropia cnotą moralną ale nie obowiązkiem prawnym) i takie, które reguluje wyłącznie prawo, a nie reguluje moralność (np. normy proceduralne, techniczne: kiedy ustawa wchodzi w życie, o próbie sprawcy) oraz taka sfera zachowań, która jest regulowana przez prawo i przez moralność (np. większość norm Dekalogu fundamentem większości systemów prawnych).
Sfera regulacji zbieżnej – regulacja pewnych zachowań w taki sam sposób przez normy prawne i moralne (np. zakaz zabójstwa, kradzieży).
Sfera regulacji rozbieżnej – regulacja pewnych zachowań w różny sposób przez normy prawne i moralne (np. katolicy – zakaz aborcji, prawo dopuszcza w sytuacji gwałtu).
Prawo powinno respektować przekonania moralne, funkcjonuje tylko wtedy, gdy ma poparcie społeczne w demokratycznym państwie. Jednak większości nie mają prawa narzucać mniejszością swojego prawa moralnego.
Relacje walidacyjne:
W jaki sposób niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na obowiązywanie norm prawnych.
Pozytywizm prawniczy:
Rozdział prawa i moralności: dwa odrębne i niezależne od siebie systemy normatywne.
Niesłuszność bądź niesprawiedliwość norm prawnych nie wpływa na ich obowiązywanie, jeżeli tylko normy te zostały prawidłowo ustanowione i nieuchylone.
Prawo jest stanowione zgodnie z wolą społeczną w państwie demokratycznym, gwarantuje poczucie pewności i bezpieczeństwa.
Opinie ludzkie mogą być głęboko podzielone.
Dura lex sed lex – surowe prawo ale prawo.
Niepozytywiści (prawo natury):
Wykluczenie moralności może prowadzić do aktów barbarzyństwa (np. ustawowe bezprawie: ustawodawca nazistowski czy komunistyczny przestrzegał wymogów proceduralnych, wydawane przez niego akty stawały się obowiązującym prawem, nawet gdy prowadziły do eksterminacji całych narodów).
Prawo powinno respektować podstawowe wartości moralne, jeżeli tego nie robi, to może utracić moc obowiązującą.
Formuła Radbrucha: Jeżeli norma prawna w sposób wyjątkowo rażący narusza elementarne normy moralne, to tym samym traci moc obowiązującą i ani organy państwowe nie są zobowiązane do jej stosowania ani obywatele do jej przestrzegania.
Relacje funkcjonalne:
Jak normy moralne wpływają na treści norm prywatnych i odwrotnie.
Prawo systemem otwartym na wartości moralne. Normodawcy i organy stosujące prawo nie ignorują przekonań moralnych w procesach tworzenia i stosowania prawa. Akceptacja społeczna prawa związana z wartościami, które w społeczeństwie są aprobowane.
Techniki inkorporacji wartości moralnych:
Bezpośrednia inkorporacja – normy moralne z woli prawodawcy stają się normami prawnymi (np. zakaz zabójstwa, uszkodzenie ciała, kradzieże).
Przepisy odsyłające – przepisy prawne odsyłające do innych przepisów, reguł lub zasad. Ogromna rola przepisów, które odsyłają do różnego typu reguł moralnych (np. zasada słuszności, sprawiedliwości, dobrego obyczaju). Przepisy odsyłające do ogólnych standardów postępowania czy ocen określonych zachowań nazywane klauzulami generalnymi (np. klauzula zasad współżycia społecznego).
Terminy wartościujące (obciążające aksjologicznie) – np. dobra wiara, niskie pobudki, rażąca niewdzięczność, szczególne okrucieństwo, wzajemna pomoc i wierność małżeńska.
Prawo istotnym czynnikiem, które aktywnie kształtuje przekonania moralne.
Ogromna rola demokratycznych i liberalnych systemów prawnych w walce z wszelkimi przejawami nierówności, nietolerancji, dyskryminacji rasowej, religijnej czy w walce o równouprawnienie kobiet.