NAUKA O PAŃSTWIE 31.03.2010

USTRÓJ TERYTORIALNY PAŃSTWA

• Państwa unitarne – nie musi być państwem scentralizowanym i nie musi być tworem o charakterze niedemokratycznym. Unitarność oznacza, że żadna z części terytorium nie jest wyposażona w atrybut suwerenności tak jak ma to miejsce w przypadku federacji. Nie ma możliwości samodzielnego tworzenia przepisów prawnych. W państwie unitarną mogą być sytuacje, że może istnieć obszar z jakąś autonomią – to nie oznacza, że państwo nie jest unitarne, np. Hiszpania, WB, autonomia Śląska w II RP – konstytucja była nadana przez władze centralne.
  
  Autonomia – nadanie kompetencji daleko posuniętych. Oznacza to możliwość stanowienia norm dla samego siebie w granicach wyznaczonych przez konstytucję państwa. Normy te podlegają wykonaniu (jednostki muszą posiadać organy egzekutywy). Od autonomii należy odróżnić samorząd terytorialny.
  
  Państwa unitarne mogą mieć postać mniej lub bardziej scentralizowaną.
  Państwo unitarne o znacznym stopniu centralizacji – Francja, zakres uprawnień rady gmin jest bardzo wąski, samorząd terytorialny ma bardzo mało kompetencji; wiąże się to z historią Francji. Francja jest wytworem rozumu człowieka opracowanego w czasie rewolucji francuskiej. Koncepcja zakładała, że Francja ma być państwem modelowo jednolitym i niepodzielnym. Po obaleniu monarchii tendencje centralistyczne się umocniły, szczególnie za czasów Jakobinów – prowincje utraciły silne pozycje jednostek politycznych. Z tym łączy się ruch zwany nacjonalitaryzmem – początek postrzegania państwa jako organizacji politycznego narodu. Kraj został podzielony na jednostki administracyjne wyodrębnione ahistorycznie, bo nie nawiązywały do tradycyjnych granic prowincji. Chodziło o to aby zrobić dany układ, wszystkie powiązania międzyludzkie. Nazwy departamentów miały zatrzeć wspomnienia z przeszłości.

Zgodnie z aktualną konstytucją Polska jest państwem jednolitym Art.3 konstytucji. Taki zapis nie przeszkadza w rozwoju regionów czy ustrojów samorządów terytorialnych. To oznacza, że Polska nie stanie się państwem federalnym.

To że państwo jest unitarne nie oznacza, że jest podzielona na obszary.

W większości państw mamy do czynienia z jednostkami podziału terytorialnego lub administracją terytorialną.

Administracja terytorialna może być:

• typu rządowego – zdekoncentrowana

  • dekoncentracja - przekazanie pewnych uprawnień jednostkom organizacyjnym niższego rządu, a organ, który przekazuje te uprawnienia może w każdej chwili je cofnąć, a sprawę może przejść do własnej decyzji, np. w dużych urzędach - wojewoda, który ma pod sobą około 3mln ludzi, nie jest w stanie rozpatrzeć wszystkich spraw samodzielnie i powołuje organy do pomocy, oni zawsze podejmują decyzję z upoważnienia wojewody. Jest nietrwała. Może być w każdym momencie cofnięta.

• typu samorządowego – zdecentralizowana

  • decentralizacja - uprawnienia do podejmowania decyzji przez jakąś instytucję są trwałe i są ustawowo chronione przed odebraniem lub ograniczeniem przez jednostki wyższe w hierarchii. Istnieje tutaj również możliwość ochrony sądowej przed naruszeniem przez jednostki. jest trwała. następuje wtedy, kiedy mamy do czynienia z przekazaniem kompetencji samorządom.

Ilość szczebli w państwach unitarnych może być różna. Możemy wyróżnić :

• Płaską strukturę organizacyjną – ilość szczebli jest niewielka. Dwa szczeble

• Wysmukła struktura organizacyjna – istnieje wiele szczebli pośrednich między ogniwami najniżej położonymi, a najwyższymi w hierarchii. Ponad dwa szczeble. Dłużej trwają sprawy rozstrzygane w tej strukturze

Podział terytorialny, może być podziałem:

• Sztucznym – dokonanym arbitralnie, czysto techniczny

• Podziały często nawiązują do naturalnych przestrzennych więzi społecznych, które się w toku dziejów samodzielnie wytworzyły na danym obszarze. Te podziały terytorialne mają charakter więzi terytorialnych, są to pewne więzi kulturowe, komunikacyjne

• Naturalne – przebiegi pasm górskich, wysp, rzek, mórz

• Religijne

• Historyczne

Podział w państwie sprzyja regulowaniu pewnych napięć w państwie. W podziale rozprzestrzenia się polityka, kształtuje się.

Poza Francją i Polską państwami unitarnymi są WB, Holandia, Szwecja, Finlandia, Bułgaria, Rumunia, Grecja i Portugalia.

• Klasycznie uznaje się, że Hiszpania i Włochy są państwami unitarnymi.

• Ale Hiszpanie mówią, że żyją w państwie międzynarodowościowym, wielowyznaniowym.

• Hiszpania jest na pograniczu systemu unitarnego i federalnego – jest w stanie przejściowym.

• Przed przemianami w Hiszpanii za rządów generała Franco jedność państwa była hasłem politycznym bardzo ważnym – twardy stosunek do mniejszości etnicznych.

• Natomiast po upadku systemu komunistycznego w Jugosławii doszło do upadku państwa.

• W okresie reżimu liberalnego mamy do czynienia z daleko posuniętymi koncesjami – tendencje odśrodkowe zostały wprowadzone do konstytucji.

• Konstytucja Włoch z 1947 gwarantuje regionom autonomię, która była wprowadzana stopniowo do 1970 roku i od tego momentu jest silne ciągnięcie w stronę federalizacji.

• Znacznymi siłami, które uważają, że trzeba odłączyć władzy Północne od reszty kraju jest LIGA PÓŁNOCNA

1. Państwa federalne / związkowe – kraje związkowe przekazują atrybuty suwerenności do centrum .

Pewne atrybuty suwerenności są przyznane jednostkom terytorialnym.
Niemcy, Rosja, Austria – typowe państwa federalne

Powody, że państwo jest federalne :

• Efekt historii politycznej państwa – może tłumaczyć wiele rzeczy związanych ze strukturą polityczną państwa
  Austria jest federacją, bo jest to tradycja federalizacyjna Niemiec, ponieważ kiedyś ten kraj był częścią Niemiec.

  • Niemcy zjednoczyły się w II połowie XIX wieku. Istniał daleko posunięty pluralizm polityczny. Przez wieki w Niemczech dochodziło do nasilającego się rozdrobnienia. Obszar zróżnicowany po względem politycznym, społecznym, ekonomicznym, kulturowym, co było powodem walk – Rzesza osłabła przez to. Istniały różne formy prób ujednolicania Państwa – powstał Związek Reński, później Związek Niemiecki. Rozdrobnienie zostało zakończone przez króla Wilhelma I. Kiedy upadło cesarstwo w 1918 upadła monarchia, Republika Weimarska pozostała federacją. Niemcy nie były federacją tylko za czasów hitleryzmu. Reżim totalitarny jest trudny do pogodzenia z federacją. Po II WŚ ze współczesnych landów Republiki Federalnej Niemiec każdy jest samodzielnym państwem. Te landy mają własne konstytucje, własne władze ustawodawcze, wykonawcze, sądownicze, mają symbole państwowości, ale nie mają pewnych atrybutów suwerenności, bo zgodziły się jej przekazać federacji. W Niemczech władze centralne mają tylko władzy ile im przekażą landy.

  • Związek Radziecki formalnie był federacją, ale pozorną. Najpotężniejszym czynnikiem centralizacji była rządząca Partia Komunistyczna. Mając sowieckie republiki Związek Radziecki miał najwięcej głosów na zgromadzeniu ogólnym ONZ.

• Państwa federalnych zakres samodzielności członów federacji jest rozmaity, ale nie może przekraczać pewnej dolnej granicy, tych kompetencji nie może być zbyt mało, bo stałoby się państwem unitarnym.

• Wielką tradycją federalizmu są USA – powstały na skutek połączenia się 13 kolonii brytyjskich w walce z kolonią, metropolią brytyjską. Od momenty, kiedy zjednoczone kolonie zdobyły niepodległość toczyły się spory o stopnień centralizacji bytu społecznego.

• Współcześnie w Europie rywalizują ze sobą stanowiska zwolennicze eurosceptyzmu i europopieralizmu.

• Ze względu na czynniki społeczno ekonomiczne antagonizm pomiędzy zwolennikami decentralizacji i centralizacji uprawnień doprowadził do wojny secesyjnej. Dopiero ta wojna przypieczętowała to, że powstało państwo, bo pierwotnie miały powstać dwa państwa. Po wojnie secesyjnej stany spełniały ważną rolę, którą nadal pełnią.

• Każdy ze stanów ma swoją konstytucję i swoje ustawodawstwa, władze stanowe, legislaturę najczęściej dwuizbową, ma gubernatora, administrację centralną (sekretarze przy boku gubernatora), policję stanową, system sądownictwa, odrębne symbole (flaga, herb, totemy stanu), swoją stolicę, swoją dewizę – można powiedzieć, że to są państwa.

• Poczucie patriotyzmu i lokalizmu jest bardzo duże. Nowoczesny , bardzo wysoki i rozwinięty system samorządu lokalnego, w każdym stanie zbudowany inaczej, w sposób rozmaity. Na szczeblu ogólnopaństwowym mamy władze federalne – kongres, prezydent, administracja federalna, sąd najwyższych.

Jest pewien typowy katalog zadań, kompetencji powierzony władzom centralnym:

• Prowadzenie polityki zagranicznej i obronnej

• Polityka monetarna

• Polityka bezpieczeństwa

• Podejmowanie działań w zakresie gospodarki, transportu o wymiarze ponadstanowym

• Stopień partykularyzmów jest też bardzo duży (kara śmierci i jej brak)

• Federalną organizację państwa mają państwa wielkie, o dużych obszarach lub o bardzo dużej ilości ludności, wyjątek: Chińska Republika Ludowa i Japonia.

• Znaczna część obszarowo wielkościowych państw jest federacjami: Kanada, Meksyk, Brazylia, Argentyna, Rosja, Australia, Indie, Pakistan.

• Trudno jest realizować jakieś cele scentralizowanie dla kilku milionów ludzi. Jest to trudne i często niemożliwe.

• Odrębności kulturowe, religijne itd. nakazują zastosowanie systemu federalnego w państwach.

• Państwa federalne nie chcą ujednolicać swojej ludności, chce zachowania różnorodności, tylko koncentruje się na pewnych obszarach co do których ma ambicje żeby działać.

• Zasada, że wielkie państwo jest państwem federalnym nie działa w drugą stronę, bo małe państwo też może być federacją: Szwajcaria, Belgia, Australia, Austria.

1. Konfederacja – struktura, w której mamy do czynienia nie z jednym państwem, a pewnym zbiorem państw, które zachowują swoje kompetencje organizacji suwerennej ale w kilku dziedzinach są związane z innymi państwa dla wspólnego działania, np. wspólnej polityki obronnej.

• W dzisiejszych czasach występują bardzo rzadko.
  Konfederacje w dawnych czasach przyjmowały postać unii personalnych – dwa państwa posiadały jednego monarchę i to zapewniało dłuższą trwałość związku państw, bo panowała jedna dynastia, np. unia Polski z Litwą. Dla wzmocnienia siły dynastii, dynastii zabiegały by obsadzać na tronach innych państw swoich przedstawicieli dynastycznych.

• Od unii personalnej należy odróżnić unię realną – państwa oprócz wspólnego monarchy mają też wspólny skarb, wspólne wojsko i upodabniają swoje ustroje. Unia realna jest bliska federacji, zacierają się granice między unią realną a federacją.
  Unia personalna to był też związek Norwegii i Szwecji 1814-1905, związek Danii i Islandii 1918-1944, od unii lubelskiej mamy unię realną z Litwą

OCENA FEDERALNEGO I UNITARNEGO CHARAKTERU PAŃSTWA – państwa te są wyróżniane ze względu na różne czynniki językowe, religijne itd. Nie ma jednej odpowiedzi, który charakter państwa jest lepszy, bo zależy to od państwa. Pozorna federacja nie ma większych szans na przetrwanie i z tych państw wyłoniły się państwa o charakterze unitarnym. Jeśli w państwie ludność jest zróżnicowana i w pewnych obszarach chce być razem, to w takim kraju federacja będzie najlepszym rozwiązaniem.

Oddzielnym tematem dla rozważań jest problem UE – czy UE zmierza w kierunku federacji ? Jak pokazują wyniki referendum wydaje się, że jednak nie! Ona łączy w sobie elementy państwa, federacji, konfederacji – efemeryda. Tworzy największy kompleks PKB na świecie. Połączone państwa europejskie są znacznie większe od USA.

FUNKCJE PAŃSTWA :
Czy państwo można nazwać organizacją celową ? Czy jest to struktura społeczna, która ma jakiś cel do osiągnięcia, czyli świadomie wskazany stan rzeczy pożądany przez dany podmiot, godny starań do których to państwo dąży?

Podstawowa funkcja/cel państwa:
Celem nowych państw było przede wszystkim umożliwienie samorealizacji jednostkom, ludziom. Mówi się, że XIX wiek był wiekiem liberalizmu, leserem. Państwo w tym momencie minimalizowało swoje funkcje w obrębie polityki społecznej. Państwo zmierzało do stworzenia bezpiecznych warunku dla rozwoju człowieka, nie ingerowało w ochronę zdrowia, gospodarkę, szkolnictwo. Pojawienie się kryzysów gospodarce rynkowej państwo ze Stróżna nocnego zaczęło zmierzać do państwa, które chciało wyeliminować pewne patologie dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki rynkowej. Polegało na tym, że wprowadzono ograniczenia dla autonomii woli ze względu ochrony interesu innych, pracowników. Prawo pracy nie zakłada różności stron, ale zakłada, że pracownik jest słabszą stroną. Rozwinął się interwencjonizm państwowy – państwo zaczęło być aktywnym graczem na arenie gospodarczej. Zaczęło dochodzić do nacjonalizacji, rozwój niektórych gałęzi przemysłu. Obok własności prywatnej trzeba było postawić własność państwową. W trakcie i po II WŚ mieliśmy do czynienia z państwem totalitarnym – państwo zaczęło obejmować wszystkie dziedziny życia człowieka. Obecnie postępująca jurydyzacja – regulowanie przez prawo coraz więcej sfer życia zaczyna przypominać państwo, które chce być wszędzie. Po II WŚ mieliśmy do czynienia z państwem dobrobytu – państwo, które łączy socjalizm z demokracją, stara się zapewnić możliwość dostatniego życia wszystkich obywateli nie rezygnując z koncepcji demokratycznych, czyli państwo, które np. stawia na daleko posuniętą redystrybucję PKB (państwa Skandynawskie). Państwo ma zagwarantować wysokie usługi publiczne, edukacja, pomoc społeczna jest na wysokim poziomie. Taki system prędzej czy później zaczął pogrążać się w kryzysie, bo on nie skłaniał do pracy, tylko do korzystania ze świadczeń socjalnych. Nastało zadłużenie państwa. Państwo zaczęło mieć trudności z zaspokojeniem społecznych potrzeb społeczeństwa.
Kolejny ruch jeśli chodzi o zmianę do funkcji państwa nastąpił wraz z rozwojem neoliberalizmu – zakładał prywatyzację, dążył do wycofania państwa z wielu obszarów, w których do tej pory państwo funkcjonowało – zamykanie nierentownych przedsiębiorstw, prywatyzacja kolei, służby zdrowia. Funkcje państwa postulowane są też dzisiaj obiektem sporów różnych sił politycznych. Lewicowe ugrupowania dążą do ingerencji państwa w sferę rodzinną, a z drugiej strony w sferę gospodarczą. Liberałowie będą dożyli by jak najwięcej obszarów wyłączyć spod państwa, wolność jednostki ma być najważniejszym dobrem. Większość państw europejskich realizacje społeczny model gospodarki – wolny rynek, demokracja i pewne elementy państwa socjalnego. W zależności czy socjaliści czy liberałowie rządzą państwem to jest większe lub mniejsze zbliżenie do jednej czy drugiej koncepcji.