Rozdział VIII. Spadki

1. Miejsce spadków w systematyce instytucji Gaiusa – spadki stanowiły jedną z rzeczy niematerialnych. Spadek jako uprawnienie majątkowe władcze chronione właściciela za pomocą actiones in rem, skutecznych wobec nieograniczonej ilości adresatów.

2. Hereditas i bonorum possessio

1. Hereditas – pojęcie – podstawy powołania:

• Spadkoranie (hereditas) – wejście w ogół praw, które posiadał zmarły. Wraz ze śmiercią osoby gasły tylko jej uprawnienia wynikające z prawa rodzinnego. Wszelkie zaś prawa natury majątkowej przechodziły na spadkobiercę – rzeczy materialne jak i uprawnienia, a także obowiązki zmarłego. Nie przechodziły wierzytelności ani służebności osobiste.

• Spadkobierca (heres), zwany też dziedzicem, stawał się kontynuatorem zmarłego a dziedziczony majątek zlewał się z mocy prawa z jego i wszystkimi konsekwencjami. spadkobiercą (heres) mogła stać się tylko osoba powołana do spadku.

• Powołanie – następowało na podstawie testamentu lub na mocy przepisów prawa – ustawy, uchwały senatu, konstytucji cesarskich. Powołana osoba powinna nabyć spadek, czyli wyrazić wolę jego przyjęcia.

1. Bonorum possessio

1. Geneza – spadkobiercą (heres) stawała się osoba powołana do spadku zgodnie z ius civ ile. Współistniało z nim również dziedziczenie oparte na prawie pretorskim (bonorum possessio). Z biegiem czasu pretor zaczął świadomie wprowadzać w majątek spadkowy osoby nie będące dziedzicami wg ius civile nawet gdy spadkobiercy tacy istnieli.

2. Sytuacja prawna dziedzica prawa pretorskiego – dziedzic stawał się jedynie posiadaczem poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład spadku, które mógł dopiero nabyć na własność w drodze zasiedzenia. Nie był on traktowany jako dziedzic wg ius civile.

1. Dziedziczenie testamentowe

1. Pojęcie testamentu – testament to jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, zawierające ustanowienie dziedzica. Jak akt jednostronny był objawem woli tylko spadkodawcy i nie wymagał do jego skuteczności zgody dziedzica. Mógł być w każdej aż do śmierci zmieniony. Rodził skutki dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy. Każdy testament musiał zawierać ustanowienie dziedzica, co stanowiło początek i podstawę całego testamentu. Dziedzic powinien być ustanowiony do całości spadku.

2. Rodzaje testamentów

1. Archaiczne formy testamentu – dwie publiczne, ustne formy sporządzania testamentu: testamentum Calatis comitiis i testamentum in procintu. Pierwszy mógł być sporządzony w czasie pokoju na zwoływanych dwa frazy do roku zgromadzeniach ludowych. Do swej ważności potrzebował udzielenia aprobaty przez zgromadzony populus. Drugi był formą odpowiednią na wypadek wojny. Polegał na jednostronnym oświadczeniu woli testatora wobec kilku najbliżej stojących w szyku bojowym świadków.

2. Mancipatio familiae – testament mancypacyjny – dwa odrębne akty mancypacji; chcący przekazać po śmierci swój majątek dokonywał czynności fiducjarnej. Sprzedawał majątek za pomocą pozornej mancypacji zaufanej osobie, dodając ustne polecenie by kupujący po jego śmierci wydał majątek wskazanej w nunkupacji osobie. Po śmierci sprzedawcy kupujący odsprzedawał znów za pomocą pozornej mancyppacji majątek wskazanej przez testatora osobie. W ten sposób przy pomocy dwóch mancypacji dokonywanych między żyjącymi osiągano efekt testamentu. Z czasem decydującego znaczenia nabrało nuncupatio – wyrażane w formie pisemnej, po sporządzeniu pieczętowane, na sznurku wiążącym tabliczki z tekstem przykładano pieczęcie świadków - ten testament zaczęto nazywać mancypacyjnym.

3. Testament pretorski – podstawą jego skuteczności była zapowiedź pretora w edykcie, że udzieli bonorum possessio każdemu, kto przedłoży pisemny dokument opatrzony pieczęciami siedmiu świadków.

4. Testamenty w okresie poklasycznym – publiczne formy testamentu polegające na wpisaniu ostatniej woli testatora do akt sądowych czy złożenia jej w kancelarii cesarza. Również nowa prywatna forma testamentu pisanego wymagająca obecności siedmiu świadków, podpisania aktu przez testatora i świadków oraz opieczętowania go.

• Obostrzone formy testamentu (np. dla niewidomych) i złagodzone (np. w wypadku zarazy).

• Testament holograficzny – własnoręcznie sporządzony i podpisany przez testatora bez potrzeby udziału świadków.

1. Testament żołnierski – mógł być sporządzony w dowolny sposób, byleby wola testatora była wyraźnie sformułowana. Był ważny bez wyznaczenia dziedzica poprzez rozdysponowanie majątku za pomocą legatów; można było wyznaczyć dziedzica do poszczególnych rzeczy. Tracił ważność w rok po zwolnieniu sporządzającego go ze służby wojskowej.

1. Treść testamentu

1. Heredis institutio – ustanowienie dziedzica; w sposób ściśle określony przez prawo w uroczystych słowach po łacińsku; to ustanowienie musiało znajdować się na początku testamentu. Dziedzic ustanowiony do całości spadku lub jego ułamkowej części. Testator mógł ustanowić jednego dziedzica lub kilku współdziedziców w częściach równych lub ułamkowych. Do spadku mógł być powołany nie narodzony, lecz już poczęty zstępny spadkodawcy. Wyznaczona na dziedzica osoba powinna być indywidualnie określona – imieniem, lub jednoznacznie – „mój jedyny syn”.

2. Substitutio – substytucja - ustanowienie dziedzica pod warunkiem zawieszającym; substytucja czyli podstawienie; w testamencie można było ustanowić kilka „stopni” spadkobierców na wypadek, gdyby pierwszy z wyznaczonych nie mógł otrzymać majątku, np. na skutek utraty obywatelstwa. Można było ustanowić kilku spadkobierców substytutów pod warunkiem, że powołany w pierwszej kolejności nie obejmie spadku. Na końcu spadkobierca ustanawiano zazwyczaj niewolnika, którego obdarowywano jednocześnie wolnością. Musiał przyjąć spadek i spłacić ewentualne długi spadkowe. Była to substytucja pospolita. Substytucja pupilarna – wyznaczano substytuta dla niedojrzałego dziecka ustanowionego dziedzicem. Ojciec w ten sposób chciał uniknąc dziedziczenia ustawowego, które nastąpiłoby w przypadku śmierci niedojrzałego. Substytucja ta gasła z chwilą osiągnięcia dojrzałości przez dziecko. Substytucja guasi-pupilarna – ojciec powoływał na spadkobiercę umysłowo chorego zstępnego.

3. Inne postanowienia zawarte w testamencie – ustanowienie dziedzica pod warunkiem zawieszającym potestatywnym ujemnym, czyli zależnym od woli dziedzica i polegającym na powstrzymaniu się od działania (np. legat zapisany żonie pod warunkiem, że nie wyjdzie za mąż).

4. Wydziedziczenie (exheredatio) i tzw. dziedziczenie przeciwtestamentowe:

• Wydziedziczenie – w przypadku gdy testujący nie chciał, by jego dziecko otrzymało po nim spadek. Musiał je wyraźnie wydziedziczyć. Lub gdy dziedziczyć miało tylko jedno z dzieci. Osoba musiała być określona po imieniu.

• dziedziczenie przeciwtestamentowe – gdy testator pominął zstępnych lub dokonał wydziedziczenia w niewłaściwy sposób.

• Pretorskie dziedziczenie przeciwtestamentowe – możliwość wydziedziczenia wszystkich dzieci.

• Wydziedziczenie nie wymagało uzasadnienia, a wolność testowania była u Rzymian jedną z głównych zasad prawa spadkowego.

• Zachowek – co najmniej minimalny udział ze spadku (1/2, 1/3, ¼), tego co dana osoba otrzymała by w dziedziczeniu beztestamentowym.

• Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne – możność obalenia testamentu z powodu nieotrzymania zachowku.

1. Nieważność i nieskuteczność testamentu – wymagane by osoba sporządzająca testament, miała do tego zdolność, tj. tylko osoby dojrzałe sui Iuris. Dziedzicem mógł być ustanowiony każdy obywatel rzymski (nawet niewolnik, równocześnie uzyskiwał on wolność). Stworzony przez nieuprawnioną osobę, źle lub bez podania dziedzica był nieważny. Testament mógł być bezskuteczny gdy ustanowiony w nim dziedzic nie przyjął spadku lub nie mógł go przyjąć. Testament aż do śmierci testatora mógł być zmieniony.

2. Kodycyl – pewne rozporządzenie na wypadek śmierci zawarte w formie prośby w nieformalnym liście skierowanym do spadkobierców bądź testamentowych. Mogły zawierać nieformalne zapisy i wszystkie dyspozycje testamentowe z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia.

1. Dziedziczenie beztestamentowe

1. Uwagi wstępne – w przypadku, gdy zmarły nie zostawił testamentu lub gdy był on nieważny czy nieskuteczny dochodziło z mocy prawa do dziedziczenia beztestamentowego (ustawowego).

2. Dziedziczenie wg ustawy XII tablic – dziedziczyli tylko krewni agnacyjni.

• W pierwszej kolejności osoby znajdujące się pod władzą testatora, które po jego śmierci stawały się sui heredes, tj. dzieci oraz żona. Między tych krewnych spadek dzielono według głów i szczepów. Każde dziecko dostawało tyle samo, żona natomiast traktowana była jak agnacyjna córka.

• Gdy nie było sui heredes, dziedziczyli proximi agnati, tj. osoby, które poprzednio pozostawały pod władzą wspólnego przodka i pozostawałyby pod nią nadal, gdyby wspólny przodek żył. Jest to rodzeństwo zmarłego oraz matka, o ile znajdowała się pod manus męża.

• Gdy nie można było znaleźć proximi agnati, do spadku byli powołani członkowie rodu – gentyle.

1. Dziedziczenie wg edyktu pretorskiego - uznawał on pokrewieństwo kognacyjne. Przewidywał cztery klasy dziedziców uprawnionych do dziedziczenia po zmarłym wolnourodzonym:

• Unde liberi – wszystkie dzieci zmarłego,

• Unde Ligitimi – krewni agnacyjni dziedziczący wg ius civile

• Unde cognati – wszyscy krewni kognicyjni w linii męskiej i żeńskiej,

• Unde Vir et uxor – dziedziczyli po sobie małżonkowie.

1. Zmiany w dziedziczeniu beztestamentowym w okresie pryncypatu – Cesarz Klaudiusz przyznał kobiecie mającej przywilej trojga dzieci prawo dziedziczenia po jej zmarłych dzieciach.

2. Dziedziczenie wg Nowel justyniańskich – cztery klasy krewnych kognacyjnych. Klasa wcześniejsza wykluczała następną, tak jak bliżsi stopniem pokrewieństwa w danej klasie wykluczali dalszych krewnych:

• Żyjący zstępni a w miejsce nieżyjących zstępnych ich dzieci,

• Wstępni zmarłego oraz jego rodzeństwo rodzone a także dzieci po zmarłych braciach lub siostrach,

• Rodzeństwo przyrodnie

• Wszyscy inni krewni kognacyjni bez ograniczenia stopnia.

1. Nabycie spadku i jego skutki

1. Nabycie spadku – samo powołanie do spadku nie zawsze powodowało że osoba powołana stawała się spadkobiercą. Jedynie sui heredes nabywali spadek z mocy prawa, z chwilą śmierci spadkodawcy, bez konieczności podejmowania jakichkolwiek czynności, często nawet wbrew swej woli, stąd zwani byli dziedzicami koniecznymi. Wszyscy inni, tzw. heredes extranei, czyli dziedzice postronni, aby nabyć spadek musieli wyrazić swą wolę, dlatego też zwani byli heredes voluntarii. Gaius wymienia 3 sposoby wyrażenia woli zwane ius civile:

• Najstarsze, formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku, konieczne później tylko w wypadku wyznaczenia takiej formy w testamencie.

• Działanie za spadkobiercę, czyli występowanie w roli dziedzica, np. przez wypłatę zapisów.

• Jakiekolwiek nieformalne oświadczenie woli o przyjęciu spadku. Pretor mógł wyznaczyć określony termin, w którym powołany spadkobierca winien był wyrazić swą wolę. Po upływie tego terminu spadek był oferowany wierzycielom, by ci poprzez wystawienie majątku na licytacji zaspokoili swe roszczenia.

Powołanie do spadku było uprawnieniem czysto osobistym, dlatego mogła go przyjąć tylko osoba powołana. W wypadku jej śmierci uprawnienie to nie przechodziło na dziedziców powołanego.

Transmisja – prawo przyjęcia spadku (w określonym terminie) nie przez samego powołanego, ale przez jego spadkobierców. Każdy spadkobierca mógł też po przyjęciu spadku sprzedać go. Nabyty spadek mógł być tylko wyjątkowo odebrany spadkobiercy. Następowało to gdy spadkobierca okazał się osobą niegodną dziedziczenia (np. gdy czyhał na śmierć spadkodawcy lub sfałszował treść testamentu).

1. Sytuacja prawna spadkobiercy – z chwilą nabycia spadku dziedzic wchodził w miejsce spadkodawcy ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami. kontynuacja osoby spadkodawcy miała aspekt religijny i majątkowy. Dziedzic stawał się właścicielem rzeczy spadkowych, wierzycielem wierzytelności spadkodawcy, również przechodziły na niego długi spadkodawcy. Majątek dziedziczony zlewał się z jego własnym, dlatego też, za długi spadkodawcy odpowiadał on i majątkiem swoim. Dlatego też z czasem sui heredes mogli starać się o dobrodziejstwo powstrzymania się od nabycia spadku. W okresie klasycznym wyzwolonym niewolnikom udzielono separatko bono rum, czyli możliwości oddzielenia majątków, ograniczając jego odpowiedzialność za długi spadkowe jedynie do spadku. Wprowadzono również dobrodziejstwo inwentarza – dziedzic mógł w określonej formie sporządzić inwentarz rzeczy spadkowych. Odpowiadał wówczas za długi spadkowe tylko do wysokości zinwentaryzowanego majątku spadkowego.

2. Wielość dziedziców – współdziedzice; każdy powołany do calego spadku, jednak otrzymywał jedynie określony udział gdyż jego uprawnienia były ograniczane przez uprawnienia innych współdziedziców; gdy ktoś odpadł, uprawnienia współdziedziców powiększały się. Prawo przyrostu – nieobjęty udział w spadku przyrastał z mocy prawa współudziałowcom, którzy spadek przyjęli w częściach proporcjonalnych do ich udziałów. Przyrost nie mógł być odrzucony.

3. Ochrona spadkobiercy – do ochrony praw dziedzica służyła specjalna skarga hereditatis petitio, służyła do wydania spadku w całości. hereditatis petitio wnosił dziedzic przeciw każdemu, kto kwestionował jego prawo do spadku i nie chciał wydać mu majątku spadkowego.

1. Przysporzenia kosztem spadku

1. Zapisy testamentowe (legata) – w testamencie można było dokonać cząstkowych przysporzeń kosztem spadku czyli zapisów – legatów i fideokomiksów (sukcesja syngularna). Legaty były instytucją ius civile, można je było ustanowić tylko w testamencie w ściśle określonych słowach. Gaius wymienia cztery rodzaje:

• Legat windykacyjny – legatariusz (osoba na której rzecz dokonano cząstkowego przysporzenia) stawał się – z chwilą przyjęcia spadku przez spadkobiercę - z mocy prawa właścicielem kwirytalnym zapisanego przedmiotu. Przedmiotem tego legatu mogły być tylko rzeczy będące własnością kwirytalną testatora.

• Legat damnacyjny – zapis uczyniony w ten sposób nie wywierał skutków rzeczowych a jedynie rodził wierzytelność legatariusza wobec dziedzica. Za pomocą tego legatu można było zapisać swoją rzecz ale i cudzą, gdyż wówczas dziedzic musiał nabyć zapisaną rzecz, by ją świadczyć lub świadczyć wartość tej rzeczy. Można było zapisać rzecz mającą powstać w przyszłości.

• Legat sinendi modo – legatariusz miał w stosunku do dziedzica skargę „jakby z kontraktu”. Za pomocą tego legatu można było zapisać rzecz należącą do spadkodawcy lub do spadkobiercy, ale nie można było zapisać rzeczy cudzej. Był to więc zapis pośredni między legatem windykacyjnym a damnacyjnym.

• Legat per praeceptionem – możliwy tylko na rzecz jednego ze współdziedziców, który zabierał uprzednio tj. przed dokonaniem podziału spadku, zapisaną mu rzecz.

• Ustawa mająca na celu ograniczenie zapisów: lex falcidia – testator może rozdysponować spadek w formie zapisów do wysokości nie przekraczającej ¾ wartości „czystego” majątku, gdyż ¼ masy spadku powinna przypaść spadkobiercy (tzw. kwarta falcydyjska).

1. Fideokomiksy (fideicommissa) - nieformalna prośba spadkodawcy do spadkobiercy o wydanie przysporzenia majątkowego wskazanej osobie. Prośba taka zwana fideokomiksem, czyli zapisem powierniczym. Można nim było obciążyć każdą osobę, która otrzymała coś ze spadku. Za pomocą tego zapisu rozporządzano poszczególnymi rzeczami czy zobowiązywano dziedzica do wyzwoleń lub przekazanie całego/części majątku wskazanej osobie. Nazywano to fideokomiksem uniwersalnym, zaś osobę, na której rzecz miał dziedzic przekazać uniwersalny zapis powierniczy określano mianem fideokomisariusza uniwersalnego.