Metody aktywizujące w katechezie
Człowiek rozwija się i dojrzewa tylko w procesie samodzielnego zainteresowania się problemami, rozwijania ich i akceptowania rozwiązań. Zadaniem nauczyciela we współczesnej szkole jest więc kształtowanie takiej przestrzeni edukacyjnej, która w sposób twórczy pozwoli zaangażować uczniów w proces dydaktyczny.
Wykorzystanie metod aktywizujących na katechezie.
Według prof. Wincentego Okonia metoda, to „systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami umożliwiający osiągnięcie celów kształcenia, bądź układ czynności nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania określonych zmian w osobowości ucznia.” Aktywizacja to „ogół poczynań nauczycieli i uczniów zapewniających uczniom odkrywanie czynnej roli w realizacji zadań nauczania i wychowania.” Aktywizowanie więc to oddziaływanie nauczyciela, złożone z zabiegów i metod nauczania wspieranych odpowiednimi środkami, które stymuluje i ożywia cały proces kształcenia. Metoda aktywizująca skupia przede wszystkim na działaniu uwzględniającym emocjonalny aspekt procesu uczenia się.
Istotę metod aktywizujących dobrze ujmuje myśl Konfucjusza:
„ powiedz mi, a zapomnę,
pokaż, a zapamiętam,
pozwól wziąć udział, a zrozumiem ”.
Już w 1990 roku ks. Władysław Kubik w „Zarysie dydaktyki katechetycznej” pisał: „aktywizowanie uczniów, pobudzanie ich do świadomej współpracy z nauczycielem jest konieczne.(...) Człowiek rozwija się, dojrzewa tylko w procesie samodzielnego zainteresowania się problemami, rozwijania ich i akceptowania rozwiązań. Jeśli zabraknie tego procesu, samo pouczenie nie odgrywa prawie żadnej roli w kształtowaniu się osoby ucznia, na sposób wskazany przez Chrystusa. Ludzką osobowość chrześcijańską można formować tylko na drodze pobudzania katechizowanych do zajmowania postawy aktywnej, twórczej, pragnącej zmieniać siebie i otoczenie w oparciu o przyjmowane prawdy”. Jeżeli katecheza ma być skuteczna, trzeba ją przeprowadzić przy pomocy takich zajęć czy ćwiczeń, które zainteresowałyby uczniów i ożywiły wewnętrznie. Dobierając takie zajęcia powinniśmy dostosować je do wieku i poziomu rozwoju dzieci.
Zatem w nowej sytuacji edukacyjnej nauczyciel ma stwarzać warunki, aby jego uczeń potrafił uczyć się, myśleć, poszukiwać, doskonalić, komunikować się, działać i współpracować w zespole. Zamiast nakazów zastosować propozycje, dzielić się z uczniami doświadczeniami, zapraszać do refleksji i wspólnych poszukiwań. Oczywiście zajęcia z wykorzystaniem metod aktywizujących wymagają od nauczyciela- katechety koniecznych działań tj.: organizacji przestrzeni, przydzielenia ról, przygotowania materiałów pomocniczych, zaplanowania zadania i zarezerwowania odpowiedniej ilości czasu na wykonanie prac, prezentacji wyników, a także podsumowania (należy zrezygnować z postawienia ocen).
Najnowszy model nauczania preferuje „uczenie się we współpracy”, a więc uczenie się w grupie i z grupą.
Uczenie się w grupie:
-zwiększa poczucie bezpieczeństwa;
-daje możliwość wymiany doświadczeń;
-daje okazję do rozmów, dyskutowania;
-poprawia relacje między uczniami;
-pomaga dostrzec siebie na tle grupy;
-inspiruje innych;
-wzmaga uczenie się prospołeczne;
-kształci umiejętność współpracy;
-zwiększa odpowiedzialność za siebie i innych;
-stwarza dobry klimat;
-szczególnie pomaga dzieciom mniej zdolnym i niepełnosprawnym (poczucie akceptacji);
-stwarza poczucie przynależności do grupy;
-poprawia relacje między nauczycielem a uczniami;
-zachęca do refleksji;
-kształci umiejętność współpracy.
Główne zasady ułatwiające uczenie się w grupie brzmią:
1. Aktywnie włączaj uczniów w proces uczenia się;
2. Pozwól na naukę w ich własnym rytmie;
3. Upewnij się czy uczniowie znają cel nauczania;
4. Zadbaj o możliwości wspólnego uczenia się uczniów;
5. Zaczynaj od osobistych doświadczeń;
6. Bierz pod uwagę indywidualne możliwości i indywidualne style uczenia się.
Praca grupowa oparta jest na podziale na grupy. Chodzi tu o podział na grupy zróżnicowane, polegające na łączeniu w sposób losowy.
Metody aktywizujące stymulują myślenie ucząc przez przeżywanie, lepiej wpływają na percepcję przekazywanych treści. Podczas stosowania metod aktywizujących uaktywniają się trzy płaszczyzny komunikacji:
- płaszczyzna rzeczowa „to” — czyli treści, przedmiot;
- płaszczyzna przeżyć osobistych „ja” — czyli uczucia, skojarzenia, wspomnienia, postanowienia, konflikty wewnętrzne;
- płaszczyzna stosunków międzyludzkich „my” — czyli wzajemne uczucia, postawy, uprzedzenia lub sympatie członków grupy, styl współpracy, układ dominacji.
Elżbieta Wójcik wśród metod aktywizujących wyróżnia metody odnoszące się do w/w płaszczyzn:
- metody dotyczące płaszczyzny rzeczowej „to” - ułatwiające zrozumienie tematu, pobudzenie do przemyśleń i dyskusji oraz takie, które powodują wzrost zainteresowania tematem;
- metody dotyczące płaszczyzny osobowej „ja” polegające na lepszym poznaniu siebie, uświadomienie własnej sytuacji, własnych możliwości i trudności a także służące dodaniu uczestnikom odwagi do wyrażania własnych poglądów i życzeń w obecności innych ludzi;
- metody dotyczące płaszczyzny kontaktów międzyosobowych „my”- stworzenie atmosfery zaufania, lepsze poznanie się, wzajemne rozumienie i umiejętność nawiązywania kontaktów, a także umiejętność rozwiązywania konfliktów, aby nie niszczyły więzi, lecz je pogłębiały.
Metody aktywizujące pozwalają myśleć o katechezie jednocześnie skoncentrowanej na Biblii, skoncentrowanej na indywidualnym uczestniku i jego całościowym rozwoju, skoncentrowanej na budowaniu wspólnoty. Jest to propozycja katechezy biblijnej, antropologicznej i eklezjalnej.
Podstawowe idee metodyki aktywizującej można przedstawić syntetycznie w postaci pięciu zasad:
- centralnym momentem w procesie nauczania – uczenia się jest praca uczniów w małej grupie;
- zadaniem nauczyciela – katechety jest przede wszystkim organizacja pracy uczniów, a następnie odniesienie się do efektów tej pracy;
- uczeń jest aktywnym podmiotem poszukującym odpowiedzi na postawione pytania;
- możliwe do osiągnięcia cele, to nie tylko pogłębione zrozumienie treści, ale także rozwój indywidualny każdego ucznia oraz tworzenie więzi w grupie;
- skuteczność metod aktywizujących zależy od zaangażowania nauczyciela, od porządku podczas zajęć oraz od stworzenia właściwego otoczenia zewnętrznego, np. organizacji przestrzeni, materiałów pomocniczych itp.
Opierając się na podziale wyodrębnionym przez Jadwigę Krzyżewską wyróżnia się aktywizujące metody nauczania takie jak:
metody integracyjne; metody tworzenia i definiowania pojęć; metody hierarchizacji; metody twórczego rozwiązywania problemów; metody pracy we współpracy; metody diagnostyczne; metody dyskusyjne; metody rozwijające twórcze myślenie; metody grupowego podejmowania decyzji; metody planowania; metody przyspieszonego uczenia; gry dydaktycznej; metody ewaluacyjne.
Niektóre z powyższych metod zastosowałam podczas zajęć w swojej pracy zawodowej.
Poniżej znajduje się ogólny opis wybranych metod aktywizujących, które z powodzeniem można zastosować w pracy nauczyciela – katechety.
METODY NA POZNAWANIE IMION
Pierwszy etap tworzenia grupy to wzajemne poznanie się jej członków. Ma ono duże znaczenie dla rozwoju grupy. Przyspiesza i ułatwia nawiązywanie bliższych kontaktów, wypracowanie wspólnych celów i norm, sprzyja integracji i zwiększa satysfakcję z „bycia razem”.
GRA W IMIONA
Uczestnicy siedzą w kręgu; pierwsza osoba mówi: Mam na imię... Następna dopowiada: Mam na imię..., a to jest..., wskazując swojego poprzednika. Ten etap trwa do czasu, kiedy wszyscy w kole, po kolei powiedzą swoje imię.
NAZYWAM SIĘ, JESTEM, LUBIĘ, MAM...
Każde słowo z nazwy metody wpisujemy na kartkę A4 i kładziemy na podłodze. Uczestnicy siedzą w kręgu i rozpoczynając od osoby prowadzącej, starają się dokończyć swoje zdania, np. NAZYWAM SIĘ Jola Koc, JESTEM pasjonatką teatru, itd. Każdy kończy zdanie zależnie od tego, jakie informacje chce przekazać grupie, a następnie głośno je odczytuje.
WIZYTÓWKI
Grupy mają zwykle różną liczebność. Dlatego dobrze jest, zrobić wizytówkę, która uspokoi tych, co nie zdołali zapamiętać z imienia wszystkich uczestników grupy. Wizytówka jest mile widziana, szczególnie wtedy, gdy grupa liczy powyżej piętnastu osób.
METODY DRAMOWE
To pewne techniki teatralne wykorzystane do celów edukacyjnych. Uczestnicy zajęć „wchodzą w role”. Istotnym elementem działania w „umownej przestrzeni” jest ekspresyjne pokazanie swojego sposobu przeżywania danej sytuacji poprzez ciało, mimikę, gest, głos. Uczestnik, który wchodzi w rolę staje przed problemem, przed którym stanęli wcześniej inni ludzie np. bohaterowie biblijni. Poprzez grę „próbuje” ten problem rozwiązać.
LIST— uczestnicy piszą list „w imieniu” określonej postaci w związku z konkretnym wydarzeniem;
RZEŹBA — uczestnicy wyrażają przeżycia i postawy danej osoby w danej sytuacji, a środkiem wyrazu jest ciało, gest, mimika „zastygłe” w nieruchomej rzeźbie; rzeźba może być indywidualna lub grupowa;
SCENKA PANTOMIMICZNA — uczestnicy prezentują przebieg wydarzeń poprzez gest, mimikę bez użycia głosu;
ILUSTRACJA PANTOMIMICZNA — uczestnicy ilustrują pantomimą opowiadaną lub odczytywaną treść np. fragmentów biblijnych;
WYWIAD — jeden z uczestników prowadzi improwizowaną rozmowę w konwencji wywiadu;
ARTYKUŁ PRASOWY — uczestnicy przedstawiają wydarzenia opisane w tekście np. biblijnym w konwencji artykułu prasowego; do tej pracy potrzebne są powielone pierwsze strony gazet z pustymi polami do zapełnienia.
TECHNIKI PLASTYCZNE
W procesie nauczania można umiejętnie powiązać ćwiczenia plastyczne z treściami z zakresu religii. Technika powinna być dobrana do określonego tematu i możliwościami manualnymi uczniów. W pracach rysunkowych polecam rysowanie ołówkiem, kredkami świecowymi, pastelami; w pracach malarskich: malowanie temperą, akwarelą.
PLAKAT — jedna z dziedzin grafiki użytkowej; służy jako publiczne ogłoszenie. Plakat składa się z hasła i znaku plastycznego (kompozycji plastycznej) — czytelnego, lapidarnego skrótu myślowego.
ZNAK PLASTYCZNY - przekaz informacji umyślnie zakodowany dla odbiorcy w plastycznej konwencjonalnej formie, w którym liczy się humor, skrót logiczny lub skrót poetycki.
BATIK — technika dekoracyjna, która polega na powlekaniu woskiem (kredkami woskowymi) lub klejem płaszczyzn, które mają pozostać nie zabarwione, następnie barwimy całość farbami np. plakatowymi. Przy powtarzaniu procesu można uzyskać wielo barwne wzory. Technika znajduje zastosowanie przy zdobieniu tkanin, pisanek, papieru.
COLLAGE (KOLAŻ) - tworzenie na płaszczyźnie obrazu, kompozycji z różnych materiałów (papier, cerata, folia, itp.), w zależności od formy pracy można stosować różne wielkości formatów.
WITRAŻ — barwna płaszczyzna ze szkła i ołowiu wypełniająca tło (zastępczo dla potrzeb ucznia płaszczyzna z kartonu i kolorowych bibuł).
OKIENKO INFORMACYJNE
Istotą tej metody jest wyrażenie pewnej rzeczywistości na kilka różnych sposobów. Zadanie polega na wypełnieniu poszczególnych pól okienka informacyjnego na określony temat. Celowy jest podział klasy na grupy i prezentacja wyników pracy.
| DEFINICJA, OPIS SŁOWNY | SCHEMAT GRAFICZNY (związany z definicją) |
|---|---|
| METAFORA, PORÓWNANIE ........jest jak..... |
DIALOG-KOMIKS |
BURZA PYTAŃ
Ta metoda polega na swoistej odmianie „burzy mózgów”. W trakcie pracy grupy poszukują pytań, jakie można postawić do wybranego tekstu. Pozwala to rozjaśnić czytaną treść, spojrzeć na nią z różnych perspektyw. W metodzie tej są dwa kolejno następujące po sobie zadania.
REBUSY
Istotnym elementem tej metody jest wyrażenie pewnych treści w formie zaszyfrowanej - rysunkowo-słownej. Trzeba podkreślić, że to nie katecheta „zaszyfruje” treści, ale sami uczestnicy zajęć.
SŁOWA-KLUCZE
Istotą tej metody jest poszukiwanie słów o kluczowym znaczeniu, pojęć „osiowych”, na których opiera się konstrukcja danego tekstu. W metodzie tej występują dwa kolejno następujące po sobie zadania. Pierwszym jest znalezienie „słów-kluczy”. Zadaniem drugim jest utworzenie z nich schematu ilustrującego konstrukcję tekstu.
ŚPIEW
Pieśń i piosenka religijna w katechezie służą nie tylko wytchnieniu uczniów jako przerywnik, ale spełniają określone zadania, do których należą między innymi: wytworzenie właściwej atmosfery religijnej, dyspozycja duchowa, poruszenie uczuciowe uczniów, mobilizowanie ich woli, przygotowanie do wspólnej liturgii, wywołanie określonego nastroju, przekazanie określonych prawd religijnych, tworzenie prawidłowych postaw, aktywizowanie uczniów. Piosenka religijna spełni swoją rolę, jeśli zostanie dobrze zastosowana. Ważne jest umiejętne wkomponowanie śpiewu w tok katechezy.
SŁONECZKO
Istotnym elementem tej metody jest zestawienie poglądów w formie ułożonych z kartek promieni, hasłowo prezentujących tę samą odpowiedź. Metodę można wykorzystać do problemów, na które odpowiedzi da się przedstawić w formie hasłowego zestawienia.
NIEDOKOŃCZONE ZDANIA
Istotnym elementem tej metody jest konieczność zakończenia danego zdania. Zdanie to jest przerwane, nie dokończone. Może być ono zaczerpnięte z Biblii. Zadanie, jakie stoi przed grupą, to własna próba zakończenia. Nie jest jednak celem „zgadywanie” tego, co jest w Biblii, ale własny pomysł na brakujące zakończenie, własny wysiłek myślowy i szukanie pomysłów we współpracy w grupie. Metoda wymaga uaktywnienia wyobraźni. Jej finałem jest konfrontacja pomysłów znalezionych przez grupy z tekstem biblijnym, z zakończeniem autora natchnionego. Elementem, którego brakuje, może być metafora, porównanie. Wtedy grupy poszukują porównania oddającego sens pierwszej części zdania.
PUZZLE PLAKATOWE
Istotnym elementem tej metody jest symboliczna ilustracja wybranego przez katechetę zdania. Poszczególne słowa i zwroty, tworzące zdanie, są umieszczone na oddzielnych fragmentach kartonu. Finałem jest złożenie całego „obrazu” z poszczególnych fragmentów, przygotowanych przez małe grupy.
METAPLAN
Metaplan to metoda graficznego przedstawiania przebiegu dyskusji, w trakcie której uczniowie analizują dane zagadnienie. Metoda ta ułatwia ocenę faktów i znalezienie rozwiązania problemu.
Zadanie polega na wypełnieniu poszczególnych pól tabeli na określony temat:
„Temat” .............................................................................
| „Jak jest” | „Jak powinno być?” |
|---|---|
| „Dlaczego nie jest tak, jak powinno być? | „Wnioski” |
METODA PROJEKTÓW
Istotą tej metody jest w dłuższym okresie czasu (trzy, cztery tygodnie), w wyznaczonych grupach, przygotowanie przez uczniów określonych zadań na wskazany temat oraz prezentacja wyników pracy na forum klasy. Nauczyciel przygotowuje kontrakt, kontroluje i wspiera pracę zespołów, organizuje prezentację, a także podsumowanie.
LITERATURA POMOCNICZA:
Z. Barciński red. – „Metody aktywizujące w katechezie” cz. I, Lublin 1999.
W. Kubik - „Zarys dydaktyki katechetycznej”, Kraków 1990.
J. Krzyżewska – „Aktywizujące metody i techniki w edukacji”, Suwałki 2000.
W. Okoń – „Słownik pedagogiczny”, Warszawa 1987.
E. Wójcik – „Metody aktywizujące stosowane w spotkaniach grupowych, Łódź 1994.