Antonowicz Lech, Podręcznik prawa międzynarodowego, Warszawa 2008, rozdz. IV §2, (V w temacie 4)

Terytorium autonomiczne: jednostki geopolityczne, które nie są suwerenne, ale nie są tez całkowicie podporządkowane władzom państw, w skład których wchodzą lub od których zależą. Wyróżnia się terytoria stanowiące integralną część składową państw i takie, które znajdują się na zewnątrz państw.

Terytoria niesuwerenne, będące częścią składową państwa, nie występują w stosunkach międzynarodowych oprócz tego państwa jako całości (co najwyżej zamiast). Wyjątkami są Wyspy Owcze i Grenlandia, wchodzące w skład państwa duńskiego, praz Wyspy Alandzkie, należące do Finlandii, które mają swoją reprezentację w Radzie Nordyckiej.

Uczestnictwo terytoriów stowarzyszonych w niektórych formach stosunków międzynarodowych znalazło wyraz w konwencji ONZ o prawie morza z 1982. Przewiduje ona, że stronami mogą stać się niesuwerenne jednostki geopolityczne trzech rodzajów:

1. wszystkie samodzielne państwa stowarzyszone, które wybrały taki status w wykonaniu aktu samostanowienia nadzorowanego i zaaprobowanego przez ONZ zgodnie z Deklaracją dekolonizacyjną;

2. wszystkie inne samodzielne państwa stowarzyszone;

3. wszystkie terytoria, które mają pełny samorząd wewnętrzny uznany przez ONZ, lecz nie osiągnęły niepodległości zgodnie z Deklaracją dekolonizacyjną.

Sobczyński M., Państwa i terytoria zależne. Ujęcie geograficzno-polityczne, Toruń 2006, rozdz. 5, 6, 7.

Państwa-miasta i wolne miasta

Tuvalu, Singapur, Monako, Watykan. Organy municypalne są również organami państwowymi, określa się je mianem „synojkizmu”.

Wolne miasto to państwo-miasto posiadające samorząd wewnętrzny oraz podmiotowość prawno międzynarodową ustaloną w umowie między państwami. Status jest oktrojowany, narzucony w trybie międzynarodowym.

Państwa nieuznane

Pierwsze uznanie: zrewoltowana Francja w 1778 uznaje niepodległość Stanów Zjednoczonych. 3 warianty reakcji na powstanie państwa: 1) wszystkie państwa uznają nowe państwo (Ukraina), 2) wszystkie państwa odmawiają jego uznania (Izrael), 3) część państw uznaje je za państwo, a część nie (Tajwan). Termin ten stosuje się do każdej jednostki geopolitycznej, która uważa siebie za państwo, podczas gdy inne państwa tworzące społeczność międzynarodową odmawiają takiego uznania.

Państwa podzielone

4 jednostki obecnie: Chiny, Korea, Cypr, Somalia.

Państwa postkolonialne

Wszystkie państwa powstałe w wyniku dekolonizacji. Podstawową zasadą jest zasada samostanowienia narodów, która stosuje się zasadniczo w polityczno-administracyjnych granicach terytoriów kolonialnych ustalonych przez mocarstwa kolonialne. Przykłady: Mauretania i Kuwejt.

Państwa powstańcze

Termin ten stosuje się do jednostek geopolitycznych powstałych w wyniku secesji części terytorium państwa. Secesja to oddzielenie się, podział, rozłam albo separatyzm.

Można je podzielić na 3 kategorie:

• jednostki które zostały proklamowane w trakcie autentycznych powstań narodowych przeciw dotychczasowej metropolii (Abchazja, Naddniestrze, Cypr, Kosowo);

• jednostki których akt proklamacji miał charakter polityczny, ogłoszony bez wspierającego go powstania, choć często dokonywany w warunkach wojny domowej (Tajwan, Czarnogóra, Papua)

• proklamacje o charakterze humorystycznym lub komercyjnym, obliczone na wzbudzenie sensacji i uzyskanie doraźnych profitów finansowych (Sealand, Sark, Hutt River).

Państwo zależne a terytorium zależne

L. Ehrlich: państwo będące podmiotem prawa międzynarodowego w pewnych tylko kierunkach, podczas gdy w innych kierunkach występuje w jego imieniu inne państwo, w którego skład ono wchodzi.

A. Klafkowski: to takie które w formie umowy międzynarodowej przekazało innemu państwu określone elementy swej międzynarodowej zdolności działania.

Terytoria niesamodzielne: definiowane jako terytoria, których narody nie osiągnęły jeszcze pełnej samodzielności, a nie są terytoriami metropolitalnymi (def. wg Narodów Zjednoczonych).

Terytorium zależne: zamieszkałe terytorium, które, nie wchodząc w skład żadnego państwa, nie posiada zarazem najważniejszego atrybutu państwowości czyli suwerenności. Jednostki odrębne terytorialnie w rozumieniu polityczno-ustrojowym.

Terytoria niezamieszkałe (odrębne jednostki administracyjne): Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne, Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego, amerykańska Wyspa Wake, norweska Wyspa Bouveta. Stacje badawcze lub bazy wojskowe. Również niezamieszkały kontynent Antarktydy oraz otaczające go wyspy i archipelagi mają charakter terytorium międzynarodowego.

Jan Biny: Pięć typów uzależnienia określonych przez stopień powiązania z państwem metropolitalnym:

• Państwa stowarzyszone – posiadają pełną autonomię, ale metropolia zachowuje kontrolę nad polityką zagraniczną i obronnością. Nie mają reprezentanta w parlamencie metropolii (Portoryko, Antyle Holenderskie, Jersey).

• Protektoraty – mają własną wewnętrzną strukturę państwową, zachowują autonomię w sprawach wewnętrznych, co umożliwia metropolii kolonialnej pośrednie władanie takim terytorium. Brak na świecie, ewentualnie Bhutan.

• Kolonie – najstarsza forma terytoriów zależnych, posiadających jednak elementy państwowości w postaci organów ustawodawczych i wykonawczych, dysponujących pełnomocnictwem w zakresie spraw wewnętrznych. Pozbawione reprezentacji w parlamencie metropolii.

• Terytoria zamorskie – charakteryzuje je posiadanie reprezentanta w parlamencie metropolii, co ma sugerować ich prawną integrację z metropolią (Reunion, Martynika).

• Terytoria szczególne to obszary o specyficznym, nieuregulowanym statusie (Namibia, Makau, Midway).

Także: państwa wasalne, autonomiczne, prywatne, terytoria mandatowe i powiernicze, kondomia.

Państwa protegowane

Protektorat postrzega się zarówno jako sprawowanie opieki przez państwo silniejsze nad słabszym, jak i jako związek państw ustanowiony na podstawie traktatu, stosunek zachodzący między państwami, a także formę zależności. Rozróżnia się protektorat międzynarodowy (dotyczy państw) i kolonialny (dotyczy terytoriów niezorganizowanych w państwo). Protektorat międzynarodowy oznacza prawie całkowite pozbawienie kompetencji w sprawach zewnętrznych i częściowo wewnętrznych.

Protektorat kolonialny – kiedy państwo protegujące podpisuje układ o protektoracie nie z innym państwem lecz np. z wodzem plemienia (Namibia). Nazywany fikcyjnym.

Quasi-protektorat – są to stosunki polityczne narzucone w początku XX wieku przez Stany Zjednoczone kilku terytoriom i państwom (Kubie, Dominikanie, Panamie, Haiti...). Wymuszone ograniczenie suwerenności niepodległych państw.

Państwa wasalne

Wywodzi się z ustroju feudalnego. Stosunki na poziomie suzeren – lennik. Płacenie daniny w zamian za obronę lub nienaruszalność granic.

Państwa stowarzyszone

Dwie kategorie:

• Jednostki geopolityczne, które mają pewne uprawnienia w dziedzinie stosunków międzynarodowych resztę pozostawiając w gestii państwa, z którym są stowarzyszone (Laos, Kambodża, Wietnam Południowy)

• Jednostki geopolityczne niemające żadnych uprawnień międzynarodowych, pozostających całkowicie w gestii państwa, z którym są stowarzyszone.

Status państwa stowarzyszonego można zyskać w momencie gdy metropolia nie chce dopuścić do pełnej utraty wpływów w danej jednostce geopolitycznej, a ta z kolei nie chce pozostawać w ścisłej zależności z metropolią.

Kilka modeli państw stowarzyszonych: wzorcowy typ portorykański, postkolonialny typ demokratyczny (Antyle Holenderskie, Miariany Północne), właściwe stowarzyszenie (Mikronezja, Wyspy Cooka), nominalne stowarzyszenie (Palau).

Państwa autonomiczne

Występuje w dwóch formach: narodowościowej i terytorialnej. Polega na uzyskaniu przez mieszkańców prawa do samostanowienia wobec większej całości. Nadanie autonomii oznacza uznanie praw poszczególnych wspólnot terytorialnych do zamieszkiwania i administrowania określonego obszaru.

Przykład: Wspólnota Francuska (posiadanie własnej autonomii, rządziły się samodzielnie i administrowały swobodnie i demokratycznie własnymi sprawami). Współcześnie występuje rzadko.

Republiki autonomiczne wchodzą w skład federacji, które tylko jako całość mają podmiotowość prawnomiędzynarodową.

Terytoria mandatowe i powiernicze

System mandatowy Ligi Narodów miał na celu utrzymanie na świecie systemu kolonialnego lecz pod nie tak bardzo skompromitowaną formą imperialną. Stworzony przez Wilsona.

Trzy kategorie w zależności od poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego:

• Mandat kategorii A – emancypacyjny, kwalifikowano terytoria o znacznej liczbie ludności, zaawansowanym poziomie rozwoju gospodarczego i wykształconej klasie politycznej.

• Mandat kategorii B – przyznano obszarom afrykańskim o dość słabym rozwoju gospodarki, których społeczeństwo nie wykazało jeszcze zdolności organizacji politycznej w rozumieniu europejskim.

• Mandat kategorii C – dla terytoriów słabo zaludnionych, pozbawionych infrastruktury gospodarczej, z ludnością na niskim szczeblu rozwoju.

Mandatariusz sprowadzał się do zagwarantowania wolności sumienia i wyznania, zakazu nadużyć (handel bronią, ludźmi), oraz militaryzacji terytorium. Odpowiedzialność wobec społeczności lokalnych oraz Ligi Narodów, a także obowiązek prowadzenia rozmów w sprawie autonomii i ewentualnej niepodległości odróżniały mandat od protektoratu. Wszyscy mandatariusze traktowali terytoria mandatowe jak swoje kolonie. Nie można było tego kontynuować.

Formę mandatu zastąpiono pojęciem terytorium powierniczego ONZ, którego nie dzielono na żadne kategorie, a na sprawujące na takim terytorium państwo nałożono obowiązki odpowiadające kryteriom dawnego mandatu kategorii A. Systemem powiernictwa objęto zarówno terytoria mandatowe Ligi Narodów, jak i terytoria, które mogą być oderwane od państw nieprzyjacielskich w wyniku drugiej wojny światowej oraz terytoria dobrowolnie poddane temu systemowi przez państwa odpowiedzialne za ich administrację. Terytoria powiernicze nie są państwami.

Kolonie

Każde terytorium zależne bez precyzowania jego ustroju i stopnia zależności od metropolii. Uważane za integralną część terytorium państwa metropolitalnego.

E. Moresco podkreśla, iż stosunek kolonii do metropolii wyraża się w trzech elementach: 1) braku sąsiedztwa, 2) odrębności reżimu, 3) podporządkowaniu.

Kolonializm: proces angażujący osadnictwo z kraju metropolitalnego zasadniczo na ziemie niezamieszkane i przynoszącym na te ziemie pierwotną kulturę i organizację społeczną z macierzy.

Dekolonizacja: proces likwidacji systemu kolonialnego poprzez przyznanie suwerenności terytoriom zależnym. Kolonie nie były podmiotami prawa międzynarodowego.

Rozpatrując sposób nabycia kolonii wyróżnia się kolonie osiedleńcze (masowa imigracja w celu ich zasiedlenia i kolonizacji), podbite i scedowane (nabyte przez metropolie już jako zorganizowane kolonie innego państwa).

Kondominia

Pojęcie to oznacza sprawowanie zwierzchnictwa nad jakimś terytorium, na równych prawach, przez więcej niż jedno państwo. Forma kondominium występuje rzadko. Najbardziej znane to Nowe Hebrydy pod wspólną administracją Francji i UK.

Państwa prywatne

Pojęcie to odnosi się do każdej monarchii absolutnej. Chodzi o rodzaj władztwa kolonialnego, w którym formalnym kolonistą nie jest zamorska metropolia, ale osoba prywatna, a nawet fizyczna.

Terytoria zamorskie

Tendencja do przekształcania kolonii w inne jednostki geopolityczne skutkowała pojawieniem się departamentów zamorskich. Np. Departament zamorski Francji jest zwykłym departamentem o takiej samej randze jak departament we Francji kontynentalnej. Jednostka taka jest reprezentowana w Zgromadzeniu Narodowym, Senacie, Radzie Społeczno-Ekonomicznej, wyłania delegata do PE, znajduje się w strefie Euro i Schengen. Zakres kompetencji władz departamentalnych obejmuje zasadniczo ochronę zdrowia, sprawy społeczne, drogi lokalne i finansowanie edukacji.

Zbiorowości terytorialne

Przekształcanie terytoriów zamorskich, gdzie występuje ludność pochodzenia metropolitalnego, w zbiorowości terytorialne o statusie podobnym do departamentu.

Zbiorowość terytorialna -> zbiorowość departamentalna -> region zamorski -> kraj zamorski

Terytoria niewcielone i niezorganizowane

Terytorium niewcielone odnosi się do izolowanych wysp lub atoli rozrzuconych głównie na Pacyfiku, niewłączonych do innych jednostek administracyjnych i administrowanych przez różne agendy rządu Stanów Zjednoczonych. Stosuje się do niego w całości przepisy z konstytucji amerykańskiej.

Terytorium niewcielone to posiadłość amerykańska dla której Kongres określił tylko obowiązywanie wybranych fragmentów konstytucji.

Zatem terytoria wcielone to w zasadzie integralna część Stanów Zjednoczonych, zaś terytoria niewcielone to jedynie amerykańskie posiadłości.

Terytorium zorganizowane to takie, dla którego kongres Stanów Zjednoczonych uchwalił odrębny Akt Organiczny, zestaw praw dla danego terytorium.

Terytorium niezorganizowane to takie dla którego Kongres Stanów Zjednoczonych ni euchwalił odrębnego Aktu Organicznego, obszar pod jurysdykcją rządu federalnego USA, lecz nieprzynależący do żadnego stanu ani niezorganizowany w odrębną jednostkę autonomiczną.

Dependencje

Odnosi się do dwóch kategorii zależności:

Pierwsza ma charakter zależności kolonialnej. Dependencjami koronnymi określa rząd brytyjski swe posiadłości, które powszechnie uważa za część Wielkiej Brytanii (Man, Wyspy Normandzkie), podczas gdy w rzeczywistości nie wchodzą w jej skład lecz są częściami autonomicznymi.

Drugie znaczenie: Zdarza się iż pod administracją terytorium zależnego, często autonomicznego, znajdują się jeszcze inne, mniejsze posiadłości tej samej metropolii, określane jako dependencje owego terytorium.

Państwa plemienne

Quasi-państwowe organizmy pondplemienne. Homelandy, bantustany. Separacja terytorialna.

Federacje kolonialne

Federacja terytoriów zależnych pod wspólnym zarządem gubernatorskim. Dwa typy: zależnie od wielkości obszaru i charakteru jego zorganizowania w jednostki geopolityczne.

Terytoria dzierżawione