Fleksja Imienna

1. Struktura morfologiczna wyrazu a tendencje rozwojowe fleksji praindoeuropejskiej

• - Najważniejszą tendencją fleksji praindoeuropejskiej było uzależnienie typów deklinacyjnych od przyrostka tematycznego

• - Najistotniejszymi cechami wyrazu praindoeuropejskiego była trójczłonowa struktura i zróżnicowanie formalne na podstawie części mowy: nomen (imię) i verbum (słowo).

• - O odmianie: deklinacji i koniugacji decydował przyrostek tematyczny, czyli temat

• Podstawowymi kategoriami imion była kategoria rodzaju, liczby i przypadka

• Kategoriami verbum były kategoria osoby, czasu, liczby, trybu, strony i aspektu

2. Paradygmaty imienne: praindoeuropejskie-prasłowiańskie-polskie

• Język psł. Odzedziczył pie. tematy imienne z następującymi przyrostkami tematycznymi:

- samogłoskowymi –a-, -ja-, -o-, -jo-, -i-, -ŭ-, -ū-

- spółgłoskowymi –r-, -n-, -t-, -s-

• Nie zachowały się natomiast tematy z wykładnikiem zerozym, tzw. atematyczne

2.1. Tematy zakonczone na -a-

• Imiona z przyrostkiem tematycznym -a- są archaiczne

• Obejmują przede wszystkim rzeczowniki rodzaju żeńskiego

• Elemet tematotwórczy -a- stał się cechą charakterystyczną tematów rodzaju żeńskiego (koncekwentnie w przymiotnikach i nieregularnie w rzeczownikach)

• Np. rzeczowniki typu *baba, *voda, *gora, *para, *slava

• Np. rzeczowniki dwurodzajowe typu *sluga

• Np. genetyczne przymiotniki, które uległy substantywizacji, np. łuna←*luna←*loṷksna

• Klasa tych tematów powiększała się stale dzięki intensywnemu rozwojowi określonych typów słowotwórczych z formantami –ota, -ъka, -ba, -ina, -izna, -ara, -ała, obcymi –ita, -ista

2.2. Tematy zakończone na -ja-

• Indoeuropejskie tematy na –ja- są bardzo nielicznie poświadczone w języku prasłowiańskim

• Tradycyjnie zalicza się do tego typu deklinacjyjnego pierwotne *volja; deverbetia *karmja: *karmiti i deverbetia rodzaju męskiego na -ca← -ъka- *radъca, *voldъca

• Według deklinacji -ja- tematowej odmieniały się również pierwotne rzeczowniki twardotematowe, które po palatalizacji przeszły do tematów miękkich, np. -ica ← -ika (*devica), na -ъca ← -ъka (*ovъca)

2.3. Tematy zakończone na -o-

• W jezyku pie. tematy na -o-, -jo- stanowiły dwa niezależne od siebie typy deklinacyjne. W prasłowiańszczyźnie nastąpiło takie zbliżenie tych klas, że tradycyjnie mówi się o wariantach jednego typu.

• Według deklinacji o-tematowej odmieniały się m.in. masculina deverbativa z samogłoską rdzenną -o- oraz produktywne w psł. typy słowotwórcze z formantami typu -kъ, -ъkъ, -akъ, -okъ, -ykъ, -ikъ, a także rzeczowniki rodzaju nijakiego typu *bolto, *bedro, *mydlo, *stado, *pivo i formacje słowotwórcze na -ko, -ъko, -isko.

2.4. Tematy zakończone na -jo-

• Według deklinacji jo-tematowej odmieniały się w pie. imiona rodzaju męskiego i nijakiego

• Na epokę prasłowniańską przypada olbrzymi wzrost produktywności tego modelu deklinacyjnego. Podporządkowują mu się formacje z formantami –čь, -ečь, -ačь, -očь, -ьčь, -icь, -telь, -arь oraz formy rodzaju nijakiego z formantami –išče, -ьje

• Tematy deklinacyjne -o-, -jo- wywarły decydujący wpływ na kształtowanie się fleksji polskiej

2.5. Tematy zakończone na -i-

• Imiona z tematem zakończonym na -i- należały do najstarszego indoeuropejskiego typu deklinacyjnego; mogły być rodzaju żeńskiego, męskiego i nijakiego

• W języku prasłowiańskim stanowiły bardzo produktywny model deklinacyjny – w samych zabytkach cerkiewnych z XI wieku zachowało się ponad 200 takich imion (novum), przy czym nie występują tu już formy rodzaju nijakiego, a jedynie rodzaju żeńskiego i męskiego

• Liczne neologizmy prasłowiańskie, np. formacje na –ostь i zapożyczenia, np. germańskie *sild→*sьldь

• Częściej występują rzeczowniki rodzaju żeńskiego, rzadziej rodzaju męskiego

• Do tematów na -i- należały liczebniki

• Wzajemne bardzo mocne oddziaływanie deklinacji na -i-, żeńskich imion na -a- oraz męskich na -jo-

2.6. Tematy zakończone na -ŭ-

• W pie. przyrostek tematyczny -ŭ- miały rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów

• W języku prasłowiańskim zachowały się tylko tematy rodzaju męskiego i to bardzo nieliczne, np. pie. *sūnŭ- → psł.*synъ → pol. syn; *domŭ- → *domъ → pol. dom; *medŭ- → *medъ → pol. ḿód; *vrχŭ → *volъ → pol. vół; *polŭ → *polъ → pol. pół

2.7. Tematy zakończone na -ū-

• Pie. przyrostek tematyczny -ū- był realizowany w jęz. psł. jako -y, -ъv

• Początkowo był to nieliczny typ deklinacyjny. Jego produktywność rozpoczęła się w końcowej fazie prasłowiańszczyzny i w początkach historycznego rozwoju poszczególnych języków słowiańskich

• W polszczyźnie ujawnia się m.in. w hydronimach typu psł, np. *Pelty – Peltъvь → pol. Pełtev oraz licznych apelatywach

• Dawna odmiana -ū- uległa w języku prasłowiańskim całkowitej przebudowie. Występujący obocznie do -ū- temat -ŭū- w pozycji przed samogłoską przekształcił się w -ъv- i w ten sposób powstał nowy typ odmiany spółgłoskowej.

• Jedynie Mianownik l. poj. -ū-s → -y

• W polszczyźnie dawne formy Mianownika zachowały się szczątkowo

2.8. Tematy zakonczone na -r-

• W zabytkach scs-u, np. mati, dьšti

• W jęsyku prasłowiańskim występował również temat *neter-

• Mimo obecności przyrostka tematycznego -r-, ten typ deklinacyjny uległ w języku prasłowiańskim znacznemu ograniczeniu, a w polszczyźnie całkowitemu zanikowi

2.9. Tematy zakończone na -n-

• Ten typ fleksyjny obejmował imiona (novum) rodzaju męskiego i nijakiego

• Rozwój odmiany rzeczowników z tym tematem przebiegał pod wpływem rzeczowników męskich z tematami zakończonymi na -u-, -o-, -i- oraz rzeczowników żeńskich z tematami zakończonymi na -a-

• Z paradygmatu na -u- została przejęta końcówka Celownika liczby poj. –owi (np. kamieniowi)

• Z paradygmatu na -i- końcówka Dopełniacza liczby mn. –i (kamieni) i Miejscownika liczby mn. –ach (kamieniach)

• Rozszerzony temat rzeczowników typu „kamień” w Mianowniku liczby poj. Jest wynikiem wyrównania do Biernika liczby poj.

2.10. Tematy zakończone na -t-

• Określa istoty niedorosłe

• Paradygmat ten jest nadal produkowany w wielu jezykach słowiańskich

2.11. Tematy zakończone na -s-

• W języku prasłowiańskim zachowały się ślady tego tematu, jednak są ograniczone tylko do rodzaju nijakiego

• Najprawdopodobniej do tej klasy deklinacyjnej przeszły także: udo(udos), runo (roṷnos), čoło (čelos), červo (červos), łože (łožes)

3. Tendencje rozwojowe prasłowiańskiej fleksji imiennej

3.1. Zmiany struktury morfoligicznej wyrazu

• Przekształcenie praindoeuropejskiego systemu tematycznego w system rodzajowy, tzn. oparty na rodzaju gramatycznym

• To przekształcenie było uwarunkowane przeobrażeniami budowy morfologicznej wyrazu ze struktury trójczłonowej w strukturę dwuczłonową, tzn. część leksykalna+przyrostek tematyczny+końcówka → temat fleksyjny+końcówka

• a) Po zaniku konsonantycznych końcówek i redukcji samogłosek tematycznych w półsamogłoski dokonała się zmiana podzielności fleksyjnej wyrazu

• b) Z połączenia głosek tematycznych z końcówkami powstały dyftongi, które po monoftongizacji przekształciły się w samogłoskę. Konsekwencją tego procesu była absorbcja przyrostka tematyznego przez końcówkę

• c) Po monoftongizacji dyftongu, który pełnił funkcję dyftongu tematycznego, czyli oṷ + i = ovi, i w ten sposób dawny przyrostek tematyczny stał się elementem składowym końcówki

• Po palatalizacji wywołanej jotą część przyrostka tematycznego została wchłonięta przez rdzeń, część stała się końcówką – wyraz uzyskał dwudzielną strukturę

• Do zatarcia trójczłonowej struktury doprowadziły różne procesy fonetyczne w języku prasłowiańskim:

- zanik końcówek spółgłoskowych

- różny rozwój dyftongów – monoftongizacja w wygłosie i przed spółgłoską oraz konsonantyzacja przed samogłoską

- palatalizacje

- redukcje iloczasowe samogłosek

• Następstwem wymienionych procesów było przesunięcie granic morfologicznych wyrazów, absorpcja i perintegracja przyrostka tematycznego (przez rdzeń lub końcówkę), co w konsekwencji doprowadziło do powstania dwuelementowej struktury morfologicznej rzeczownika

3.2. Wzrost funkcji rodzaju gramatycznego

• W epoce prasłowiańskiej im bardziej zacierał się trójelementowy charakter wyrazu (tzn. im mniej wyrazisty stawał się przyrostek tematyczny, który decydował o typie odmiany), tym bardziej rosło znaczenie rodzaju gramatycznego

• Deklinacja na -o- obejmuje rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego

• Deklinacja na -a-: rzeczowniki rodzaju żeńskiego i męskiego

• Deklinacja na -i-: rzeczowniki rodzaju męskiego i żeńskiego

• Deklinacja na -n-: rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego

• Rodzaj gramatyczny stał się podstawowym kryterium podziału na typy deklinacyjne

4. Ewolucja podstawowych kategorii fleksyjnych: psł. – pol.

4.1. Kategoria rodzaju gramatycznego

• Jest ona w polszczyźnie dziedzictwem epoki prasłowiańskiej i praindoeuropejskiej

• Początkowo rodzaj gramatyczny był zgodny z rodzajem naturalnym desygnatu, tzn. rzeczownik rodzaju męskiego określał istotę rodzaju męskiego, a rzeczownik rodzaju żeńskiego – istotę rodzaju żeńskiego; istoty o trudnym do ustalenia rodzaju naturalnym, a więc np. istoty niedorosłe, były określane za pomocą rodzaju niemęskiego i nieżeńskiego, czyli nijakiego. Natomiast przedmioty nieożywione były poddawane antropomorfizacj, tj. nadawano im cechy rodzajowe.

• W miarę rozwoju języka praindoeuropejskiego rodzaj gramatyczny stawał się coraz bardziej skonwencjonalizowany, tzn. forma rodzajowa rzeczownika nie pozostawała w żadnym czytelnym zwiazku z przedstawianym przez niego desygnatem. Kategoria ta miała charakter wyłącznie syntaktyczny, polegało to na tym, że rzeczownik łączył się z jednym z trzech zaimków pie. *so, *sā, *tod; psł. *tъ, *ta, to; pol. ten, ta, to.

• Kolejną fazą w kształtowaniu się tej kategorii była morfologizacja rodzaju. Ujawniają się tutaj dwie tendencje:

- pierwsza: widoczna w epoce prasłowiańskiej, polegała na powiązaniu rodzaju z przyrostkiem tematycznym

- druga: właściwa już w polszczyźnie, polegała na powiązaniu rodzaju z końcówką fleksyjną.

• Wykładnikami rodzaju nijakiego stały się przyrostki -t-, -s-, -o-, -jo-, -n-

• Wykładnikami rodzaju żeńskiego stały się przyrostki -r-, -a-, -ja-, -ū-

• Wykładnikami rodzaju męskiego stały się przyrostki -o-, -jo-, -ŭ-

• Prasłowiańskie procesy fonetyczne zmieniły znacznie strukturę morologiczną wyrazu i funkcję wykładników rodzaju gramatycznego przejęły końcówki. W wyniku tej tendencji rodzajowa repatycja końcówek w języku polskim jest następująca:

- rzeczowniki zakończone na -o, -e, -ę są rodzaju nijakiego

- rzeczowniki zakończone na twardą spółgloskę tematyczną (tzn. nie mające w Mianowniku l. poj. Końcówki samogłoskowej) są rodzaju męskiego

- rzeczowniki zakończone na -a, -i są rodzaju żeńskiego

• Morfologizacja rodzaju – zdolność wyrażania rodzaju gramatycznego przez końcówki fleksyjne

• Demorfologizacja – ujawniła się w dobie średniopolskiej; jest to tendencja, która polega na utracie możliwości wyrażania rodzaju gramatycznego przez końcówki fleksyjne, lub inaczej, na neutralizacji kategorii rodzaju w odniesieniu do końcówek. Proces ten objął liczbę mnogą: Celownik z końcówką –om, Narzędnik z końcówką –ami i Mianownik z końcówką – ach występują we wszystkich trzech rodzajach

• Semantyzacja – wpływ znaczenia wyrazu na jego odmianę. Pierwsze przejawy tej tendencji można dostrzec w końcowej fazie epoki prasłowiańskiej, kiedy to z deklinacji męskiej wydzieliła się grupa rzeczowników żywotnych, mająca Biernik l.poj. równy Dopełniaczowi l.poj. – jest to kategoria żywotności

• Kategoria męskoosobowości – ukształtowała się w języku doby nowopolskiej; ujawniła się tylko w liczbie mnogiej – w Mianowniku, który w rzeczownikach twardotematowych ma specjalne końcówki oraz w Bierniku, który w tej grupie rzeczowników jest równy Dopełniaczowi

• Najnowszą, XX-wieczną tendencją jest deklinacyjne różnicowanie rzeczowników występujących zarówno w funkcji nazw pospolitych, jak i nazw własnych, np. kozioł: kozła, ale Kozioł: Kozioła

4.2. Kategoria liczby

• Kategoria ta sprowadza się do wyrażania za pomocą środków morfologicznych relacji ilościowych.

• Subkategorie trzech liczb: pojedyńczej, podwójnej, mnogiej

• Opozycję jednostkowość:wielość zachowują rzeczowniki policzalne (oznaczające przedmioty fizycznie jednostkowe). Zakłócenia w tym układzie wykazują:

-rzeczowniki typu pluralia tamtum, odmieniające się tylko w liczbie mnogiej (nazwy narzędzi składających się z kilku częśći, nazwy ubioru, nazwy gier, nazwy części ciała)

-singularia tantum, tzn. rzeczowniki mające tylko liczbę pojedyńczą (nazwy własne, nazwy abstrakcyjne; historycznie należały też rzeczowniki zbiorowe: kamienie, liście)

• W zakresie rzeczowników niepoliczalnych forma liczby mnogiej wprowadza nie różnice ilościowe, ale jakościowe:

- konkretyzacja, np. brud - brudy

-różnice gatunkowe, np. srebro - srebra

• W pewnej grupie rzeczowników dochodzi do neutralizacji kategorii liczby, np. włos – włosy ‘fryzura’

• Formy supletywne: człowiek – ludzie

4.3. Kategoria przypadka

• Po języku praindoeuropejskim prasłowiańszczyzna odziedziczyła 8 przypadków i uprościła ten system do 7 – w miejsce Genetivu i Abaltivu wprowadziła tylko jeden o funkcji Genetivu

• Podstawową funkcją kategorii przypadka jest funkcja składniowa. Polega ona na sygnalizowaniu relacji syntaktycznych między poszczególnymi członkami zdania

• Prasłowiański system przypadków obejmował:

- mianownik – przypadek niezależny, określający funkcję podmiotu a także orzecznika i dopełnienia orzekającego

- wołacz – przypadek niezależny, stojący właściwie poza zdaniem, pełniący funkcję apelu

- dopełniacz – przypadek zależny, określający funkcję dopełnienia oraz przydawki, tzw. genetivus possessivus

- celownik – przypadek zależny

- biernik – przypadek zależny, określający funkcję dopełnienia bliższego czasowników przechodnich

- narzędnik – przypadek zależny, wykładnik predykacji, dopełnienia i różnych funkcji okolicznikowych

- miejscownik – w polszczyźnie pozbawiony samodzielności, musi występować z poprzedzającym go przyimkiem

• Zjawisko polimorfizmu – polega na tym, że tę samą kategorię fleksyjną wyrażają różne końcówki, np. M. l.mn. –owie, -y, -a, -e