Kieniewicz odrzuca dotychczasowe koncepcje kolonializmu, z powodu „niedosytu” (ogólnikowość, brak odpowiedniej definicji) jaki pozostawiają:
Kładzie się nacisk na związek władzy i eksploatacji obszarów położonych poza Europą, stawia się znak równości między ekspansją a kolonializmem, który jest dużo szerszym zagadnieniem.
Kolonializm nie jest produktem kapitalizmu, ale na odwrót
Kolonie powstawały już w starożytności (Grecja, Fenicja, Chiny), więc mylą się Ci, którzy źródeł kolonializmu szukają w XVI w
Kolonia- wszelkie odpryski od zasadniczego korpusu społecznego, bez względu na odległość, genezę, formę i charakter stosunków. Kolonizacja- działalność w wyniku której powstają kolonie.
Kolonializm- w przeciwieństwie do poprzednich pojęcie to powstało na przełomie XIX i XX wieku. Można je rozumieć jako zespół doktryn i postaw spowodowanych przez istnienie kolonii, co prowadzi do rozmycia się znaczenia tego pojęcia.
Zwolennicy kolonializmu określali go maksymą: „rządzić, by służyć”- formuła uzasadniająca imperializm kolonialny
Dla twórców imperium kolonializm był sumą działań na rzecz tworzenia i utrzymania kolonii- kolonializm=imperializm
Marksiści uznają kolonializm przede wszystkim jako etap rozwoju kapitalizmu
Niektórzy uważają, że kolonializm to zjawisko z zakresu świadomości społeczeństw Europy- zbiór postaw wobec problemów powstałych w wyniku posiadani kolonii
Niektórzy współcześni badacze pojmują kolonializm jako sytuację społeczeństw zależnych w imperiach politycznych i w systemie kolonialnym jako spowodowaną przez imperializm sytuację podporządkowania politycznego, gospodarczego i intelektualnego społeczeństw pozaeuropejskich (D.K. Fieldhouse)
Prawdziwy problem z definicją kolonializmu zaczął w momencie jego likwidacji- trzeba badać osobno zmieniające się znaczenia samego terminu, osobno zaś samo zjawisko, które starano się zdefiniować.
Kieniewicz proponuje: kolonializm to system mieszczący się w systemie światowego kapitalizmu, który rozprzestrzeniał się poza obszary europejskie. Jest proces przejścia ze stanu stacjonarnego w stan zacofany (patrz: dalej)
Kieniewicz zwraca uwagę na pokrewieństwo etymologiczne: zarówno kolonializm jak i kultura pochodzą od „colare- uprawiać”. Mimo wielu korzyści jakie system kolonialny przynosił imperiom, nie od razu zyskał on aprobatę społeczną i polityczną- niektórzy uważali, że odwraca on uwagę od spraw daleko ważniejszych dla istnienia państw kolonialnych. Kolonializm przedstawiany przez ideologów systemu kolonialnego różnił się w niejednym od tego, co znajdujemy we współczesnych pracach naukowych.
Krytyka systemu kolonialnego wyszła od kwestii moralnych, a dopiero potem antykapitalistycznych.
Sprzeciw wobec kolonii wyrażany przez francuskich socjalistów był uzasadniony interesami europejskiej klasy robotniczej
Dopiero Lenin zaatakował samą ideę kolonializmu i podjął kwestię samostanowienia (1916)
Z czasem krytyka kapitalizmu wyszła poza środowiska lewicowe, co zresztą obyło się bez protestów zwolenników dominacji- znajdowali oni nowe pojęcia.
Nie brakło też stanowisk neutralnych, dla których bilans zysków i strat społeczeństw kolonialnych był zerowy.
Zdaniem niektórych kolonializm się nie skończył- trwa dalej w postaci kontroli gospodarczej, intelektualnej a często kontroli fizycznej sprawowanej przez małą, ale obca wspólnotę wewnątrz narodu.
Stan systemów społecznych Kieniewicz stara się określać za pomocą ich relacji z otoczeniem (samodzielność bądź zależność) i środowiskiem (równowaga ekologiczna bądź niezrównoważenie).
Stan stacjonarny tworzą społeczeństwa samodzielne i zrównoważone ekologicznie- np. państwa prokapitalistyczn
Stan postępowy tworzą społeczeństwa samodzielne ale niezrównoważone ekologicznie- np. państwa kapitalistyczne
Stan zacofany tworzą społeczeństwa zależne i niezrównoważone ekologicznie.
Rozczarowany dotychczasowymi próbami analizy zagadnienia kolonializmu Kieniewicz podejmuje próbę syntezy, przyjmując założenie o kształtowaniu się systemu światowego w układzie centrum-peryferie. Przyczyną tego było zetknięcie się systemów postępowych z systemami zacofanymi, które stworzyło dla kapitalizmu nową szansę rozwoju. Kwestią kluczową jest kwestia odmienności kulturowej. Stosunki między obywatelami państw kolonialnych i państw imperialnych są analogiczne do tych w jakich zylo polskie społeczeństwo pod zaborami, jednak w tym durgim wypadku nie mam mowy o kolonializmie.
Dominacja jest procesem dwustronnym wynikającym z odmiennej sytuacji systemów społecznych- jest to typ relacji, który zakłada jednak pewną reaktywność systemu zacofanego stającego się peryferią imperium.
By zrozumieć sens kolonializmu trzeba zwrócić uwage na zmiany wewnątrz zacofanych systemów społecznych- Zagrozenie tożsamości narastało stopniowo jako rezultat kryzysu systemów stacjonarnych. Większość z nich aby zachować swoją tożsamość musiało się zaadaptować po przez zmianę stanu ze stacjonarnego na zacofany i wplatanie do swojej struktury coraz to nowych elementów- każda kolejna replikacja matrycy była bogatsza w nowe, acz zmodyfikowane elementy wprowadzone z otoczenia. Ekspansja kolonialna stworzyła wobec systemów zacofanych presję stałą, nie odsuwalną. W wielu wypadkach społeczeństwa godziły się dla przetrwania z wieloma zmianami strukturalnymi, ale nie rezygnowały z swoich wzorów kultury. Czasami doprowadzalo to do paradoksalnej sytuacji: wzoty kulturowy traciły swą siłe homeostazującą, ale ich zachowawczość uniemożliwiała przeplyw informacji. Wtedy jedyną drogą okazal się skok adaptacyjną jakim jest zmiana stanu systemu- nowy zbiór zasad przejmowania bodźcow zewnętrznych musiał odpowiadać potrzebom rozwoju zależnego. Społeczeństwa stacjonarne mają tendencję do „mutacji punktowej”- zmiany w nich następują skokowo.
Kolonializm jako zasada podległości- zbiór zasad określających stosunek podporządkowywanego społeczeństwa do bodźców składających się na ekspansję, sposób przekształcania informacji zewnętrznej tak, by mogła ona wchodzic do lokalnych struktur i powodować ich przekształcenia w wyraźnie określonym kierunku. W społeczeństwach zacofanych wraz z powiększeniem przepływu informacji z otoczenia rosło przekonanie o własnej niższości oraz skłonność do przyjmowania narzuconej roli i akceptacja przedstawianego wzoru. Było to zachętą do dalszej ekspansji- uległość prowokująca do agresji. Zasada podległości stawała się konsekwencją zmian wprowadzonych do struktury społeczeństwa przez imperia i to ona warunkowała drugorzędne cechy zacofania.
Kolonializm nie jest w sposób ścisły związany z zacofaniem- może wystapić tylko w społ zacofanych, ale nie koniecznie we wszystkich. Bardzo istotne są dwa czynniki o charakterze lokalnym: reaktywność społeczeństw stacjonarnych o wysokim poziomie organizacji i rozbudowanych zabezpieczeniach stabilności. Stąd jednym z pierwszych państw kolonialnych były Indie. Duże znaczenie miala tez dwuznaczność działań- Anglicy podbijali Indie jako siła lokalna, ale struktura ich działania czyniła ich siłą zewnętrzną. Gdyby nie „gotowość” Indii na ekspansję Anglii nie można by mówić o kolonializmie.
Kolonializm ujawnił się jako właściwość wśród tych społeczeństw, które zostały zmuszone do adaptacji w trudnych warunkach. Rozwój tych społeczeństw został ukierunkowany przez zależność, a uległość zaczęła przenikać wszystkie dziedziny życia.
Kolonializm można też rozumieć jako relację między strukturą społeczeństwa zacofanego a elementami wprowadzonymi przez ekspansję z otoczenia, która zdecydowała o utrwaleniu się podporządkowania i wykorzystania w formie systemu kolonialnego- zgoda na podporządkowanie.
Kolonializm został wyparty przez system dominacji- to społeczeństwa podporządkowane wprowadzaly do swych struktur takie elementy które umożliwiły czy wręcz wymusiły powstanie nowego systemu. Droge ku dominacji otwarło uznanie przez społeczeństwo podporządkowane swego miejsca zgodnie z obca interpretacją świata.
Kolonializm powstał ze zderzenia konieczności zmiany z nasilającą się zachowawczością. Relacja zniewolenia była wewnętrznie sprzeczna tylko z pozoru- społeczeństwo uznające się za doskonałe przyjmuje wzory centurm, którego cywilizację uważa za jeszcze doskonalszą. Kolonializm stal się formułą kierująca rozwojem, ale formułą powodującą permanentna sprzeczność między strukturą a tożsamością- w konću doprowadził do zmiany tożsamości co wyróżniło społeczeństwa kolonialne od pozostałych.
Kolonializm jako zmienna identyfikująca pewną klasę społeczeństw przejawia się pod postacią relacji zniewolenia (uznanie wyższości cywilizacji centrum, zgoda na przyjmowanie rozwiązań pogłębiających zależność, przyzwolenie na odtwarzanie struktury warunkującej podporządkowanie).