Układ moczowy człowieka składa się z:

- nerek

- moczowodów

- pęcherza moczowego

- cewki moczowej

Mocz powstaje w nerkach. Z nerek moczowodami odprowadzany jest do pęcherza moczowego. Ośrodek regulujący skurcz pęcherza moczowego i wydalanie moczu znajduje się w części krzyżowej rdzenia kręgowego.

Nerka zbudowana jest z ogromnej ilości bo około 1,5 mln. mikroskopijnych elementów- zwanych nefronami. Całkowita powierzchnia filtracyjna wszystkich nefronów obydwu nerek wynosi 2m2. Nerki, a właściwie kłębki nerkowe przefiltrowują; w ciągu doby ok. 2 tys. l. krwi. Dzięki układowi moczowemu wydalane są substancje zbędne lub szkodliwe, oraz te, które w danej chwili występują w organizmie w nadmiarze. Wydalanie nerkowe polega na usuwaniu z moczem końcowych produktów przemiany materii (mocznik, kwas moczowy, keratynina). nerki spełniają również role regulacyjną polegają na zdolności do utrzymania w organizmie wody i substancji w niej rozpuszczonych w ilościach gwarantujących optymalny skład i objętość płynów ustrojowych. Od nerek w znacznym stopniu zależy skład krwi krążącej oraz skład płynu tkankowego i śródkomórkowego . Nerki mają również wpływ na wysokość ciśnienia tętniczego krwi. Nerka jest narządem parzystym w kształcie ziarna fasoli. Wazy ok. 160g. Położone są na tylnie ścianie jamy brzusznej, po obydwu stronach kręgosłupa lędźwiowego

Moczowód - odprowadza mocz z miedniczek nerkowych do pęcherza moczowego. Moczowód jest rozciągliwym przewodem długości ok. 30 cm. i średnicy ok. 0,8cm.

Pęcherz moczowy - to kulisty zbiornik moczu o pojemności od 0.3l do 0,6l. Znajduje się w miednicy mniejszej. Składa się z dna trzonu i szczytu. Pusty ma kształt miski a pełny jest kulisty.

Cewka moczowa - wychodzi z najniżej położonej części pęcherza. połączenie cewki moczowej z pęcherzem jest otoczone okrężnymi włóknami mięśniowymi stanowiącymi zwieracz kontrolujący opróżnienie pęcherza moczowego. Cewka moczowa u mężczyzn i u kobiet ma odmienną budowę.

Znaczenie układu moczowego dla człowieka jest ogromne. Wyłączenie funkcjonowania tego układu prowadzi do ciężkich zaburzeń w organizmie, a w rezultacie do śmierci.

POŁOŻENIE NEREK:

Nerki są narządem położonym zaotrzewnowo, na tylnej ścianie jamy brzusznej. Oznacza to, że od większości narządów jamy brzusznej oddziela je otrzewna - rodzaj cienkiej, elastycznej błony łącznotkankowej (czyli zbudowanej z tkanki łącznej). Tak więc nerki są oddzielone od narządów jamy brzusznej takich jak jelita i wątroba.

Przestrzeń zaotrzewnowa nie ma światła - wypełniona jest tkankami, m. in. tkanką tłuszczową. Tkanka tłuszczowa otula nerki (jak gruby, miękki sweter), nie przylega jednak do nich bezpośrednio. Pomiędzy torebką tłuszczową a nerką znajduje się elastyczna, sprężysta osłona zbudowana z włókien tkanki łącznej i nazywana torebką włóknistą. Torebka włóknista przylega do powierzchni nerki, ale nie jest z nią na stałe zrośnięta. Jest jak przylegająca do ciała koszula pod grubym swetrem. Dopiero błona podwłóknista, zawierająca włókna łącznotkankowe i mięśniowe naprawdę ściśle przylega do nerki i stanowi jej bezpośrednią osłonę. Te wszystkie warstwy mają za zadanie uchronić nerki przed urazami. Pasmami tkanki łącznej przymocowane są do przepony i sąsiednich struktur, dzięki czemu nerki zachowują swoja pozycję na wysokości 2-3 kręgu lędźwiowego.

Nerka ma kształt podobny do ziarna fasoli. Takie dwa "nasiona", o wymiarach ok. 11x6x3 i wadze około 130 gramów znajdują się prawie symetrycznie po dwóch stronach kręgosłupa (nerka prawa położona jest nieco niżej niż lewa), pod przeponą, na wysokości Th11-L3, wklęśnięciem do środka a wybrzuszeniem na zewnątrz. Podane tu wielkości są wartościami średnimi, wymiary i masa nerki są proporcjonalne do budowy i masy ciała.

Lewa nerka jest nieco większa i nieco wyżej położona w porównaniu z nerką prawą. Prawa nerka przylega do wątroby i dwunastnicy, natomiast lewa nerka leży w sąsiedztwie śledziony, żołądka i trzustki.

Zdarza się, że zamiast dwóch ktoś ma tylko jedną nerkę.

Jeśli jest zdrowa świetnie daje sobie radę, tylko znacznie przerasta. Tak dzieje się również wtedy, gdy jedna z nerek zostanie usunięta (w wyniku choroby lub wypadku). I dopóki miąższ nerki sprawnie działa nic złego w organizmie się nie dzieje. Zdarza się również, że w okresie życia płodowego nerki zrastają się dolnymi (lub rzadziej górnymi) końcami. Taka zrośnięta nerka nosi nazwę nerki podkowiastej i znowu, jeśli miąższ działa bez zarzutu, wszystko jest w porządku. Czasami mamy więcej niż dwie nerki, ale są to przypadki wyjątkowe.

Najczęstszym przypadkiem nieprawidłowości anatomicznej nerek jest ich przemieszczenie; tzw. nerka wędrująca. W chorobach wyniszczających, w przypadku zaniku torebki tłuszczowej, osłabieniu tkanki łącznej, nerka może opadać aż do miednicy mniejszej. I dopóki miąższ działa sprawnie, możemy spać spokojnie z jedną, trzema, z podkowiastą czy opadającą nerką. Ważne, że sprawną. Bo bez nerek żyć się nie da, a przynajmniej jest to bardzo trudne.

Nerka (łac.ren) ma:

- 2 powierzchnie: przednią i tylną,

- 2 brzegi: wypukły brzeg boczny i wklęsły brzeg przyśrodkowy oraz

- 2 zaokrąglone końce: górny i dolny.

Na przekroju nerki wyróżnić można:

- jaśniejszą korę nerki

- ciemniejszy rdzeń nerki

- miedniczkę nerkową.

Kora nerki to warstwa obwodowa, w której znajdują się liczne ciałka nerkowe. Część kory nerki, która przylega do torebki włóknistej nazywa się korą kory, natomiast pasmo części korowej przylegające do rdzenia nerki nazywamy warstwą podkorową. Istota korowa wnika głęboko w rdzeń, tworząc tzw. słupy nerkowe. Słupy nerkowe oddzielają od siebie tzw. piramidy nerkowe, które zawierają cewki nerkowe zbiorcze.

Rdzeń nerki współtworzą piramidy nerkowe, zwrócone podstawami do kory, natomiast wierzchołkami do wewnątrz, czyli do miedniczki nerkowej. Każda piramida nerkowa posiada wierzchołek, który nazywamy brodawką piramidy. W wierzchołku znajdują się ujścia przewodów wyprowadzających mocz przez kielichy nerkowe do miedniczki nerkowej.

Miedniczka nerkowa to łącznotkankowy worek, o lejkowatym kształcie, łączący się z moczowodem we wnęce nerkowej. Miedniczka nerkowa powstaje z połączenie 2-3 kielichów nerkowych większych, a te z kolei z 8-10 kielichów nerkowych mniejszych.

Moczowód

Moczowody są przewodami łączącymi nerki z pęcherzem moczowym. To właśnie transport moczu jest ich głównym zadaniem. Długość moczowodu człowieka to około 30cm.

Zaopatrzony w błonę mięśniową gładką (jest spiralnie skręcona, dzięki czemu moczowód może wykonywać ruchy perystaltyczne), a od wewnątrz w błonę śluzową, prowadzący mocz z miedniczki nerkowej do pęcherza moczowego, gdzie w kącie tylnym trójkąta pęcherzowego w dnie tego narządu posiada ujście. Moczowody przebiegają od góry ku dołowi i w miednicy ku przodowi w przestrzeni pozaotrzewnowej (jama otrzewnej).

Pęcherz moczowy

Pęcherz moczowy to narząd, którego głównym zadaniem jest magazynowanie i wydalanie na zewnątrz moczu wytworzonego przez nerki.

Znajduje się on w dolnej części jamy brzusznej, za spojeniem łonowym i dzięki takiemu umiejscowieniu jest chroniony przed urazami przez otaczające go naokoło kości miednicy. Wypełniony pęcherz ma kształt kulisty, a po opróżnieniu – podobny do lejka skierowanego węższym końcem do dołu. Pojemność pęcherza moczowego wynosi około 250-500 ml, ale może on jednak rozciągnąć się do objętości 1000-1500 ml. W ciężkich chorobach, np. w durze brzusznym, przy zatrzymaniu moczu pojemność pęcherza może osiągnąć 3-4 litry.

Jest on zbudowany głównie z mięśni gładkich, oraz tkanki łącznej i naczyń krwionośnych i dzieli się na: szczyt, trzon, dno i szyję. Ściana pęcherza moczowego składa się z 3 warstw:

– warstwa zewnętrzna – błona surowicza,

– warstwa środkowa – tkanka mięśniowa,

– warstwa wewnętrzna – błona śluzowa.

Trzon pęcherza tworzy mięsień wypieracz, zbudowany ze splotu włókien mięśni gładkich ułożonych w różnych kierunkach i tworzących sieć, która umożliwia zmniejszanie się pęcherza we wszystkich kierunkach w czasie skurczu.

Z dolnej części pęcherza wychodzi cewka moczowa, która wyprowadza mocz na zewnątrz organizmu.

U mężczyzn cewka moczowa po wyjściu z pęcherza przechodzi przez środek gruczołu krokowego – prostaty. Taki jej przebieg anatomiczny powoduje często spotykane w starszym wieku trudności z oddawaniem moczu – dzieje się tak wtedy gdy powiększona prostata zaczyna zaciskać światło cewki, co prowadzi najpierw do zmniejszenia strumienia moczu, a w przypadkach znacznego przerostu prostaty nawet do jego zatrzymania.

Prawidłowe utrzymanie moczu w pęcherzu zapewnia mięsień, zwany zwieraczem cewki moczowej. Zwieracz jest przystosowany do utrzymywania napięcia przez długi okres i odgrywa rolę w aktywnym utrzymywaniu zamknięcia cewki moczowej w trakcie gromadzenia moczu, zwłaszcza w sytuacji, gdy dochodzi do nagłego wzrostu ciśnienia śródbrzusznego (np. w trakcie kaszlu, kichnięcia itp.). W wyniku świadomie wywołanego skurczu zwieracz zewnętrzny może zatrzymać strumień moczu podczas wydalania.

Gromadzenie i wydalanie moczu to czynność cykliczna. Pęcherz moczowy w fazie gromadzenia moczu spełnia rolę zbiornika, a zwieracz cewki moczowej zapewnia utrzymanie moczu. Z kolei w fazie wydalania zadaniem pęcherza jest aktywne opróżnienie zawartości, na zewnątrz. Prawidłowa czynność pęcherza i cewki moczowej zależy od układu nerwowego regulującego pracę dolnych dróg moczowych. Ośrodki kontrolujące funkcję pęcherza i cewki znajdują się na wielu poziomach układu nerwowego, począwszy od kory mózgowej, poprzez rdzeń kręgowy, aż do zwojów obwodowych.

Mechanizm oddawania moczu:

Podczas gromadzenia moczu mięśniowa ściana pęcherza moczowego adaptuje się do stopniowo zwiększającej się ilości moczu. Podatność ściany pęcherza i ma podstawowe znaczenie dla prawidłowej czynności pęcherza moczowego. Po wypełnieniu pęcherza do około 1/3 jego fizjologicznej pojemności rozpoczyna się przekazywanie pojedynczych impulsów z receptorów znajdujących się w ścianie pęcherza. Impulsy docierają do kory mózgowej i jest to pierwsza informacja o wypełnianiu się pęcherza. W trakcie dalszego wypełniania się pęcherza bodźce stają się stopniowo coraz silniejsze, aż do pojawienia się czucia silnego, naglącego parcia na pęcherz w chwili osiągnięcia fizjologicznej pojemności. Sygnały informują ośrodkowy układ nerwowy o potrzebie oddania moczu. W tym samym czasie odruchowo zwiększa się napięcie mięśni zwieraczy cewki moczowej. Dzięki temu ciśnienie zamknięcia cewki moczowej podczas całej fazy gromadzenia zapobiega wyciekowi moczu z pęcherza. Gdy impulsy pochodzące z receptorów się szczególnie intensywne, a okoliczności pozwalają na oddanie moczu, ośrodek korowy mikcji przestaje wysyłać bodźce hamujące do rdzenia kręgowego. Następuje skurcz wypieracza z jednoczesnym odruchowym zwiotczeniem mięśnia zwieracza cewki moczowej i następuje wydalenie moczu. Po zakończeniu wydalania moczu zwieracz cewki i mięśnie przepony miednicy kurczą się ponownie, dno pęcherza zmienia swój kształt z lejkowatego na płaski i rozpoczyna się następna faza gromadzenia moczu w pęcherzu.

Mocz jest wytwarzany w nerkach w procesie ciągłym. Na końcu drogi (przez warstwy miąższu) pozostaje produkt ostateczny, o niezmienialnym dalej składzie. Mocz spływa z ujścia cewki zbiorczej, znajdującego się na szczycie piramidy nerkowej, do kielichów mniejszych, i dalej, poprzez kielichy większe, do miedniczki nerkowej. Stąd, drogą moczowodów, transportowany jest do pęcherza moczowego.

Moczowód jest parzystym tworem, o długości około 30 cm . Ma zmienne światło- od jednego do dziesięciu milimetrów. Łączy nerki z pęcherzem moczowym. Podobnie jak nerki położony jest poza otrzewną. Jego ścianę stanowią trzy ściśle związane ze sobą warstwy: błona zewnętrzna, mięśniowa i śluzowa (znajdująca się od strony światła moczowodu).

Błona mięśniowa rytmicznie się kurczy - ruchy perystaltyczne moczowodu, występujące co 15 do 60 sek. (częstotliwość zależy od ilości dopływającego z nerek moczu) przesuwają porcje moczu do pęcherza. Jest to ważne, ponieważ dzięki skurczom ciśnienie moczu w moczowodach przewyższa okresowo ciśnienie w pęcherzu, co pozwala na wypełnienie go „do granic możliwości”. Skurcze słabną przy nadmiernie wypełnionym pęcherzu, natomiast w przypadku uwięźniętego w moczowodzie kamienia bardzo się nasilają (co jest bardzo bolesne dla „kamienicznika”). Perystaltykę ściany moczowodu wspomaga specyficzna budowa błony śluzowej - warstwy wewnętrznej. Śluzówka jest nie tylko tkanką odporną na drażniące (inne tkanki) działanie moczu, ale też tworzy fałdy pomagające zamknąć światło moczowodu w czasie skurczu.

Moczowód jest po prostu odcinkiem „kanalizacyjnej” rury, do tego felernym, bo ze zwężeniami, w których lubią się blokować kamienie, jeśli już je ktoś ma i postanawia wydalić.

Ryc. Aparat moczowy męski (układ moczowy, widok z tyłu)

A – aorta

V – żyła główna dolna

1 – nerki

2 – tętnica biodrowa wspólna

3 – żyła biodrowa wspólna

4 – moczowód

5 – nasieniowód

6 – pęcherzyk nasienny

7 – stercz oraz (poniżej) cześć błoniasta cewki moczowej

8 – gruczoły opuszkowo-cewkowe (Cowpera)

9 – opuszka cewki moczowej

10 – odnoga ciała jamistego

11 – część gąbczasta cewki moczowej

12 – żołądź prącia

13 – dół łódkowaty cewki moczowej

Pęcherz moczowy jest magazynem moczu, opróżnianym w miarę potrzeb. Leży w miednicy małej, schowany za spojeniem łonowym. Oczywiście taką wielkość (małej cytryny) ma pusty pęcherz. Wypełniony może pomieścić około 700cm3 moczu! Zazwyczaj opróżniamy go jednak wcześniej- przy objętości 250-350cm3 płynu. A w sytuacjach krytycznych może się w nim zmieścić dużo więcej, nawet ponad 2 litry moczu.

Podobnie jak nerki i moczowody, pęcherz leży zaotrzewnowo, a otaczające tkanki pozwalają na jego względne przemieszczanie, związane ze zmianami objętości.

Ściana pęcherza moczowego zbudowana jest z trzech warstw: zewnętrznej, mięśniowej i śluzowej. Również i tu błona śluzowa tworzy fałdy. Fałdy śluzówki znajdujące się w miejscu ujścia moczowodów do pęcherza dodatkowo zapobiegają cofaniu się moczu do moczowodów między kolejnymi skurczami perystaltycznymi.

Bardzo ciekawa jest budowa błony mięśniowej. Pozwala na znaczne powiększanie się objętości pęcherza, oraz jego aktywne opróżnianie w czasie mikcji. Ponadto tworzy skupienie włókien wokół pęcherzowego ujścia cewki moczowej - mięsień zwieracz pęcherza. Zwieracz jest stale napięty i zapobiega wypływowi moczu. Nie jest podległy naszej woli i działa tylko na drodze odruchowej. Dopiero druga przeszkoda na drodze wypływu moczu- znajdujący się na dalszym odcinku cewki moczowej zwieracz cewki, poddaje się naszej woli i rozkurcza „na żądanie”.

Czyli: drogi wyprowadzające mocz zaczynają się w kielichach mniejszych miedniczki nerkowej, na szczycie każdej z piramid nerkowych. Mocz moczowodami spływa do pęcherza, gdzie jest magazynowany. Specyficzna budowa ścian moczowodów i pęcherza pozwala na czynne transportowanie moczu, zapobiega cofaniu się go w stronę nerki, gwarantuje dużą pojemność magazynową oraz umożliwia efektywne opróżnianie pęcherza. Skupiska włókien warstwy mięśniowej tworzą przeszkody zapobiegające ciągłemu wypływowi moczu. Dzięki temu mocz nie zalega w pęcherzu a jednocześnie pęcherz opróżnia tylko się raz na jakiś czas.