http://www.wychowawca.pl/miesiecznik/10_130/03.htm

Jan Paweł II NAUCZYCIELEM I WYCHOWAWCĄ

WYCHOWAWCA MIESIECZNIK NAUCZYCIELI I WYCHOWAWCÓW KATOLICKICH NR 10/2003

Koncepcja wychowania człowieka w ujęciu Jana Pawła II jest wierna prawdzie o osobie - jej godności i niepowtarzalności, jedności duchowo-mate-rialnej oraz jej nieustannym stawaniu się w obrębie sfery przyrodzonej i nadprzyrodzonej. Ta praca nad człowiekiem zaczyna się już w łonie matki, a potem trwa przez całe życie rodzinne. Taka praca nadaje ludzki i chrześcijański kształt duszy, sumieniu, sercu, świadomości i odpowiedzialności za siebie i za innych1. 
    Przyjmując antropologiczny punkt widzenia, głęboko osadzony w personalizmie chrześcijańskim, Ojciec Święty podkreśla z całą mocą, iż: Wychowanie - służy w szczególnym tego słowa znaczeniu "uczłowieczeniu" człowieka. Człowiek będąc człowiekiem od pierwszej chwili swego poczęcia w łonie matki, stopniowo uczy się być człowiekiem - i ta podstawowa wiedza utożsamia się z wychowaniem. Jest on przyszłością swej rodziny i całej ludzkości - jednakże przyszłość człowieka związana jest nierozerwalnie z wychowaniem2. 
    Ze szczególnym szacunkiem Jan Paweł II podchodzi do osoby: ... osoba ludzka jest takim dobrem (...), które nie może być traktowane jak przedmiot użycia, a właściwe i pełnowartościowe odniesienie do niej stanowi tylko miłość3. 
    Ta godność osoby ludzkiej rozciąga się, obejmuje i dotyczy każdej konkretnej jednostki, także tej niepełnosprawnej fizycznie czy psychicznie: ... nowy człowiek od chwili poczęcia, a potem urodzenia, przeznaczony jest do tego, ażeby w pełni wyraziło się jego człowieczeństwo - ażeby się ono urzeczywistniło. Odnosi się to do wszystkich, również chronicznie chorych i niedorozwiniętych. Być człowiekiem - to podstawowe powołanie człowieka: być człowiekiem na miarę daru, jaki otrzymał. Na miarę tego talentu, którym jest samo człowieczeństwo, a z kolei dopiero na miarę wszystkich talentów, jakimi został obdarzony4. 
    Bez wątpienia przyjmujemy stwierdzenie Ojca Świętego, że wychowanie należy rozpatrywać w kategoriach twórczości. Jeżeli każdy człowiek jest inny, to do każdej jednostki ludzkiej musimy podchodzić indywidualnie. Nie można otwierać ludzkich dusz i ludzkich serc tym samym zestawem metod i środków. Zatem wychowawca, chcąc wychować innych, sam musi stać się niejako twórcą, a nie rzemieślnikiem. Jan Paweł II pisze: Wychowanie to twórczość o przedmiocie najbardziej osobowym - wychowuje się bowiem zawsze i tylko osobę - zwierzę jedynie można tresować (...) Wszystko to, co z natury zawiera się w wychowywanym człowieku, stanowi tworzywo dla wychowawców, tworzywo, po które winna sięgać ich miłość. Do całokształtu tego tworzywa należy także to, co daje Bóg w przypadku natury, czyli łaski. Nie pozostawia On bowiem dzieła wychowania, które jest poniekąd ciągłym stwarzaniem osobowości, całkowicie i wyłącznie rodzicom, sam osobiście również bierze w nim udział5. 
    W wychowaniu niezbędna jest stała obecność norm i powinności, które winny być dopełnione określonym systemem wartości. Analiza tekstów filozoficznych Karola Wojtyły, poświęconych człowiekowi, pozwala na ukazanie źródłowych wartości i norm, w wyniku których można sformułować kluczowe zasady wychowania. Należą do nich: wartość dobra i prawdy oraz wartość i godność osoby. Wychowanie ma wprowadzić człowieka w świat podstawowych wartości, którymi są: wolność, odpowiedzialność i miłość. Wychowanie do wolności jest jednocześnie wychowaniem do odpowiedzialności: człowiek dlatego bywa odpowiedzialny za swe czyny i dlatego przeżywa odpowiedzialność, ponieważ posiada zdolność odpowiadania wolą na wartość. Zachodzi powinność odnoszenia się do przedmiotu wedle jego prawdziwej wartości, a w parze z nią rodzi się odpowiedzialność za przedmiot pod kątem jego wartości6. 
    Zatem realizacja celów wychowania to głównie rozwijanie poczucia odpowiedzialności i umożliwienie osobie ludzkiej odpowiedzialnego działania, bowiem dopiero w zetknięciu z wartością daną w działaniu może zaistnieć i realizować się wartość moralna. 
    Prawdziwy rozwój człowieka dokonuje się również dzięki osobowym relacjom z innymi ludźmi. Relacje te znajdują swoją podstawę w antropologicznej strukturze osoby. Każdy człowiek ze swej natury jest istotą społeczną i w jego strukturze tkwi podstawa różnorakich odniesień międzyludzkich. 
    Jan Paweł II podkreśla, iż wyrazem prawdziwego dobra jest dobro wspólne, które nie sprzeciwia się dobru indywidualnej osoby, bowiem dobro wspólne przyczynia się najbardziej do pełnego i gruntownego rozwoju człowieka. Poprzez dobro wspólne ludzkie "ja" pełniej i gruntowniej odnajduje siebie w ludzkim "my". Bez dobra wspólnego - podkreśla Ojciec Święty - nie ma miłości. Stąd postulat wychowania do miłości wiąże się z postulatem pomagania ludziom w odkrywaniu obiektywnego dobra7. 
    Wychowanie człowieka dokonuje się także w konkretnej kulturze i poprzez kulturę. Kultura dla Jana Pawła II stanowi propedeutykę życia moralnego. Człowiek jest jedynym podmiotem kultury - w niej się wyraża i w niej potwierdza. Kultura jest zatem dynamicznym aspektem wychowania, a najważniejszymi jej wymiarami są kultura miłości i kultura pracy. 
    Wychowanie w kulturze i poprzez kulturę stawia sobie za cel dostarczenie człowiekowi symboli, norm, wzorów i wartości8. 
    Istotnym dopełnieniem spojrzenia na wychowanie jest uwzględnienie w tym procesie aspektu religijnego. 
Osoba Jezusa Chrystusa winna być zatem wzorem do naśladowania przez wszystkich wychowawców i wychowanków. Jan Paweł II pisze, że: Ten, który w swym własnym człowieczeństwie był doskonałym obrazem Boga niewidzialnego, staje się poprzez swoje ziemskie życie, poprzez wszystko, co uczynił i czego nauczał, a nade wszystko przez swą ofiarę, widzialnym wzorem dla ludzi, wzorem najdoskonalszym9. 
    W jednym z przemówień Jan Paweł II 10 powiedział, że wszyscy powinniśmy czerpać inspirację z pedagogiki Jezusa, który jest nauczycielem w pełnym tego słowa znaczeniu, nauczycielem cichym i pokornego serca. Jego pedagogia odznacza się mądrością, roztropnością i cierpliwością - jest to pedagogia wyczulona na innych, umiejąca dostrzegać ich potrzeby i oczekiwania, zawsze gotowa do reakcji na rozmaite ludzkie sytuacje. 
    Według Jana Pawła II w wychowaniu chodzi bowiem o to, aby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem - o to, aby bardziej "był", a nie tylko więcej "miał" - aby więc poprzez wszystko, co "ma", co "posiada", umiał bardziej i pełniej być człowiekiem, to znaczy aby również umiał bardziej "być" nie tylko z "drugimi", ale także i "dla drugich". Tak rozumiane wychowanie ma podstawowe znaczenie dla kształcenia stosunków międzyludzkich i społecznych11. 
    Pedagogiczne przesłanie w zakresie wychowania, jakie głosi Jan Paweł II, jest chrześcijańskim orędziem Kościoła, które budzi z uśpienia moralnego, wymaga konsekwencji w myśleniu i działaniu, brania na siebie skutków własnego działania, do czego człowiek jako osoba moralna czuje się zobowiązana. Przywołanie pełnego obrazu osoby, ukazywanie prawdy o dobru i wartościach świadczy o ponadczasowej i ponadustrojowej wizji papieskiej pedagogiki. 

Marian Śnieżyński

Przypisy: 
1. Jan Paweł II, Chrystus a sens życia człowieka i jego pracy [w:] Papież Jan Paweł II, Przemówienia do Polonii i Polaków za granicą 1979-1987. Red. R. Dzwonkowski, Londyn 1988 s. 28. 
2. Jan Paweł II, Przyszłość człowieka to sam człowiek. Homilia wygłoszona w czasie mszy św. dla rodzin w Portugalii (15 maja 1982) [w:] Rodzina w nauczaniu Jana Pawła II. Antologia wypowiedzi. Red. J. Żukowicz, Kraków 1990, s. 91. 
3. K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1986, s. 43. 
4. List do rodzin Ojca Świętego Jana Pawła II. Sandomierz 1994, s. 27. 
5. Tamże, s. 54. 
6. K. Wojtyła, Osoba i czyn, Kraków 1985 s. 207. 
7. Z. Brzegowy, Podstawy i struktura wychowania człowieka w myśli Karola Wojtyły. Lublin 1996, s. 13. 
8. Jan Paweł II, W imię przyszłości kultury. Przemówienie Ojca Świętego w siedzibie UNESCO (2 czerwca 1980) [w:] Jan Paweł II, Nauczanie papieskie, T. 3, cz. I, Poznań-Warszawa, 1985, s. 731. 
9. Jan Paweł II, Wierzę w Jezusa Chrystusa, red. S. Dziwisz, J. Kowalczyk, T. Rakoczy, Rzym 1989, s. 469. 
10. Jan Paweł II, Jezus nauczyciel naszym wzorem, Przemówienie Ojca Świętego wygłoszone do studentów, pracowników naukowych i administracyjnych Katolickiego Uniwersytetu "Sacro Cuore", wygłoszone na Placu św. Piotra 13 kwietnia 2000 r. [w:] Wielki jubileusz roku 2000, red. ks. bp St. Dziwisz, ks. abp H. Nowacki, ks. S. Nasiorowski, ks. P. Ptasznik, Libreria Editrice Vaticana 2001, s. 220. 
11. Jan Paweł II, W imię przyszłości kultury. Przemówienie Ojca Świętego wygłoszone w siedzibie UNESCO (2 czerwca 1980) [w:] Jan Paweł II, Nauczanie Papieskie, T. 3., cz. I. Poznań-Warszawa 1985, s. 731.

Prof. dr hab. Marian Śnieżyński - kierownik Katedry Pedagogiki Papieskiej Akademii Teologicznej i wykŁadowca Akademii Pedagogicznej w Krakowie

http://www.opoka.org.pl/biblioteka/I/ID/wychowanie_ku_wartosciom_02_d.html

S. Beata Kołek Ks. Adam Spalek

2. Samowychowanie w ujęciu Jana Pawła II drogą wprowadzania w świat wartości

Wartość człowieka - chrześcijanina w samowychowaniu

Odniesienie człowieka do Boga i ukazanie całej relacji na płaszczyźnie stwórczo-zbawczej pozwala dopełnić całościowy obraz człowieka. Bóg nie tylko nie jest rywalem człowieka - naucza Jan Paweł II - ale pozwala mu zrealizować się w pełni na swój obraz i podobieństwo. Dlatego u progu swojego pontyfikatu papież wołał: "Nie bójcie się! Otwórzcie, otwórzcie na oścież drzwi Chrystusowi! Nie lękajcie się! Chrystus wie, co jest w człowieku, tylko On to wie"⁵⁷. Słowa te skierowane w sposób szczególny do chrześcijan stały się programem całego jego pontyfikatu i wytyczyły kierunek drodze życia każdego wierzącego człowieka. Odtąd niestrudzenie będzie powtarzał, iż "[...] spotkanie z Jezusem jest wydarzeniem, które nadaje sens egzystencji człowieka i wstrząsa nią, ukazując duchowe horyzonty prawdziwej wolności"⁵⁸. Chrystusowe orędzie dla człowieka zawarte w Ewangelii stanowi klucz i podstawowy sens wszelkiego ludzkiego doświadczenia. To właśnie w Objawieniu człowiek odkrywa fundamentalne wartości dla realizacji swojego chrześcijańskiego powołania, a mianowicie: świadomość własnej godności osobowej, poczucie odpowiedzialności, ducha solidarności, radość oddania się dla wspólnego dobra, postawę altruizmu, poczucie sprawiedliwości, uczciwości i prawości. Człowiek podniesiony do wymiaru transcendentnego czerpie stamtąd niezbędną pomoc w internalizacji wartości drogą chrześcijańskich cnót. W ten sposób inicjuje "chrześcijański humanizm", który osiąga swą pełnię w narodzinach "nowego człowieka"⁵⁹. Wartości proponowane przez Jana Pawła II są chronione przez Dekalog. Jest to pedagogika przykazań, które są fundamentem moralności, a punkt kulminacyjny znajdują w Kazaniu na górze (por. Mt 5-7) i w przykazaniu miłości (por. Mt 22,37-40; Mk 12,29-31; Łk 10.27). Pedagogika ta oparta jest na formowaniu sumienia osoby, w którym spotyka się doczesność i wieczność. Sumienie wiąże się tu ze strukturą odpowiedzialności, co oznacza, iż moje własne "ja" znajduje się w pozycji sędziego dla mnie samego⁶⁰.

Wychowanie do bycia dobrym chrześcijaninem w nauczaniu Jana Pawła II, skoncentrowane jest na osobie Boga, który kocha i jest pierwszym wielkim wychowawcą człowieka. Podkreśla przy tym, że człowiek nie może siebie pojąć bez Boga i nie może też siebie urzeczywistnić bez Boga. Nie może zainicjować procesu samowychowania. To Boskie dzieło wychowawcze objawia się i dopełnia w Jezusie Chrystusie - Nauczycielu, a dzięki dynamicznej obecności Ducha Świętego dociera do serca każdego człowieka. W ten sposób realizuje się Boży plan doprowadzania człowieka do prawdy - do pełni człowieczeństwa - wspomagania człowieka w samowychowaniu⁶¹. Może się to dokonać jedynie poprzez twórczy dialog Boga z człowiekiem oparty na fundamencie dojrzałej wiary. Można i należy ją osiągnąć, wpatrując się w Jezusa Chrystusa, który jawi się człowiekowi jako pedagogiczny ideał i wzór człowieczeństwa. Zadaniem każdego staje się budowanie siebie na Jego obraz.

Jan Paweł II nawiązując do nauki Soboru Watykańskiego II, podkreśla, że prawdziwe wychowanie zdąża do kształtowania osoby ludzkiej w kierunku jej celu ostatecznego⁶². Człowiek dąży ku ostatecznemu celowi — zbawieniu — poszukuje czegoś lub kogoś, kto uczyniłby go całkowicie szczęśliwym, kto potrafiłby w pełni zaspokoić wszystkie jego dążenia. Stąd w tej pielgrzymce wiary, człowiek doświadcza wspólnoty, która pomaga mu realizować chrześcijańskie powołanie. Tą pierwszą jest rodzina - domowy kościół - która tworzy niepowtarzalny typ wspólnoty, określany przez papieża mianem "communio personarum". Poprzez to sformułowanie, chce on podkreślić, że rodzina to "bycie razem osób", z którego wypływa wzajemna afirmacja i potwierdzenie siebie⁶³. To kolebka przeżywania prawdziwych wartości chrześcijańskich. Tą drugą jest Kościół - miejsce doświadczania Boga we wspólnocie wierzących i w sakramentach świętych. Kościół to miejsce przyjmowania daru zmartwychwstałego Chrystusa, promieniującego na wszystkie formy ludzkiej egzystencji. Jest to pedagogia głosząca Chrystusa, który wychodzi naprzeciw zagubionemu człowiekowi z obietnicą wiecznego życia. Warunkiem tego zaproszenia jest wierne trwanie w przyjaźni i miłości Chrystusowej.

Główne idee wychowania w nauczaniu Jana Pawła II można określić jako teocentryczne, ponieważ fundamentem wychowania jest Bóg; chrystocentryczne, ponieważ w Chrystusie człowieczeństwo odnajduje swoją pełnię; eklezjologiczne, ponieważ dokonuje się w sakramentalnej wspólnocie Kościoła. Człowiek w procesie samowychowania widzi siebie przez pryzmat zbawczego planu Boga, a realizuje się w wymiarze wspólnoty rodziny, Kościoła i narodu⁶⁴.

⁵⁷ Jan Paweł II, Homilia wygłoszona w czasie Mszy św. inaugurującej pontyfikat Watykan 22X1978.

⁵⁸ Jan Paweł II, Orędzie na IX i X Światowy Dzień Młodzieży, nr 2.

⁵⁹ Por. S. Chrobak, Osoba w relacji do Boga, w: Wychowanie na rozdrożu. Personalistyczna filozofia wychowania, F. Adamski (red.), Kraków 1999, s. 197-198.

⁶⁰ A. Rynio, Wychowawcza wizja Jana Pawła II źródłem nadziei dla współczesnych. Moralno-aksjologiczne wychowanie osoby, w: Edukacja wobec moralnych dylematów współczesności, F. Adamski i A.M. De Tchorzewski (red.), Kraków 1999, s. 160.

⁶¹ Por. Jan Paweł II, List do rodzin Ojca Świętego Jana Pawia II, Poznań, nr 16.

⁶² A. Rynio, Wychowawcza wizja Jana Pawła II źródłem nadziei dla współczesnych. Moralno-aksjologiczne wychowanie osoby, w: Edukacja wobec..., dz. cyt., s. 165.

⁶³ Zob. K. Wojtyła, Rodzina jako "communio personarum", w: "Ateneum Kapłańskie" 66 (1974), 7.83, z. 3, s. 353.

⁶⁴ A. Rynio, Wychowawcza wizja..., dz. cyt., s. 166. 

opr. aw/aw