89. Proszę przedstawić pojęcie kultury prawnej oraz wskazać czynniki ją kształtujące.

Rozmaitość treści systemów prawnych w poszczególnych krajach, różnorodność uzasadnień przyjętych w prawie rozwiązań i ich związków z innymi elementami kultury danego społeczeństwa pozwalają mówić o kulturze prawnej danego społeczeństwa.

W języku nauk prawnych termin kultura prawna ma dwa znaczenia: węższe i szersze.

W znaczeniu węższym kultura prawna (danego społeczeństwa, grupy, jednostki) to wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa (gotowość lub brak gotowości przestrzegania jego norm), oceny prawa i postulaty co do jego zmian.

W znaczeniu szerszym kultura prawna obejmuje stan prawa (jego treść i formę), doktryny prawne i naukę o prawie, instytucje publiczne zajmujące się tworzeniem i stanowieniem prawa oraz to wszystko, co wchodzi w skład pojęcia „kultura prawna” w węższym znaczeniu. W tym sensie można wyróżnić kultury prawne pewnych epok, społeczeństw narodów. Mówi się więc o rozmaitych typach kultur prawnych, np. rzymska, klasyczna, kultura prawna systemu common law, kultura prawną wczesnego średniowiecza europejskiego, kultury prawne społeczeństw islamu, Dalekiego Wschodu itp.

Kultury prawne ( w szerokim znaczeniu) różnią się między sobą pod wieloma względami. Składa się na to szereg czynników kształtujących poszczególne kultury prawne.

Pierwszym czynnikiem jest rola jaką wyznacza się prawu w życiu jednostki i społeczeństw oraz znaczenie, jakie przyznaje się profesjonalnym działaniom (np. orzecznictwu sądowemu) mającym na celu realizację jego postanowień. Zasadnicze odmienności można pod tym względem obserwować na przykładzie kultury europejskiej i chińskiej. Kultura europejska bardzo wysoko ceni prawo i szanuje instytucje powołane do jego stosowania, natomiast kultura chińska traktuje prawo bez większego respektu, nie przywiązuje do niego szczególnego znaczenia, a korzystanie z usług prawników i instytucji rozjemstwa sądowego uznaje za wstydliwe. Stawia ona raczej na poczucie lojalności i moralnego obowiązku jednostki wobec władzy i wspólnoty niż na formalne postanowienia prawa.

Kolejnym czynnikiem różnicującym kultury prawne jest sposób jego tworzenia. W kręgu europejskim można wyróżnić kraje prawa stanowionego i kraje prawa powszechnego- common law. W krajach prawa stanowionego (m.in. kontynent europejski i państwa Ameryki Łacińskiej) prawo tworzone jest w drodze specjalnych procedur przez wyodrębnione organy prawodawcze (np. parlamenty). Takie prawo przybiera postać pisanych i publicznie ogłaszanych aktów normatywnych np. ustaw. Akty te zawierają generalne i abstrakcyjne normy postępowania. W krajach common law (Anglia, USA, Kanada) pewna część (istnieje bowiem także prawo stanowione) obowiązującego prawa tworzona jest przez sędziów w procesie wyrokowania w konkretnych przypadkach. O treści norm można dowiedzieć się ze zbiorów orzeczeń sądowych. Zróżnicowanie to wynika z odmienności filozoficznych poglądów na życie społeczne i sposobów radzenia sobie z jego problemami narodów kontynentu europejskiego i społeczeństw anglosaskich. Społeczeństwa anglosaskie cechuje znaczny stopień pragmatyzmu i niechęć do spekulatywnych rozważań i abstrakcyjnych unormowań.

Istotny jest także wpływ religii i instytucji wyznaniowych na kulturę prawną. Przez wiele wieków wpływ ten był bardzo głęboki i rwały w społeczeństwach cywilizowanych. Prawo traktowano jako pochodną sacrum, a w jego tworzeniu i sankcjonowaniu uczestniczyły instytucje wyznaniowe. Takie zjawiska występowały w chrześcijańskiej Europie, w krajach islamu i w społeczeństwach żydowskich. Obecnie bardzo bliski związek prawa i religii obserwuje się w państwach islamskich (np. Iran, Arabia Saudyjska). W Europie od kilku wieków trwa proces laicyzacji prawa, co nie oznacza, że jest ono całkowicie pozbawione inspiracji religijnej.

Innym czynnikiem jest poziom represyjności obowiązującego prawa, a także dominująca w społeczeństwie postawa surowości sankcji prawnych (głównie karnych). Prawo europejskie okresu średniowiecza i czasów nowożytnych (XV-XVIII w.) charakteryzowało się wysokim stopniem represyjności oraz znacznym stopniem społecznego przyzwolenia dla takich rozwiązań prawnych (postawa rygoryzmu). W ciągu ostatnich dwóch wieków, a zwłaszcza w II połowie XX w. obserwuje się łagodzenie surowości kar i postępującą humanizację systemów penitencjarnych. Coraz powszechniej oczekuje się od prawa stanowionego, że respektować będzie przyrodzoną godność ludzką i prawa człowieka.

Różnice kultur prawnych wynikają też z odmienności w podejściu do celów, jakie przypisuje się prawu. We współczesnych społeczeństwach europejskich i amerykańskim, prawo uznaje się za instytucję pozwalającą określić granice władzy publicznej, a przez to chronić wolność jednostek. W wielu innych społeczeństwach prawo uchodzi za instrument panowania politycznego, za którego pośrednictwem ludzie władzy mogą skutecznie kierować cudzymi zachowaniami i poddawać je kontroli.

Wszystkie te czynniki tworzą określoną kulturę prawną, którą trudno określić jako „wyższą”, „niższą” czy też „zacofaną”, gdyż zazwyczaj takie wartościowanie jest relatywne i subiektywne oraz zależne od realnie istniejącego lub wyobrażonego miernika uznawanego w tej dziedzinie za standard.

Opracowałam na podstawie Stawecki i Winczorek „Wstęp do prawoznawstwa”