Perspektywa wewnętrznego obserwatora w badaniach psychologicznych: geneza, istota i ograniczenia.
W perspektywie egzystencjalnej specyficznie ludzkie w człowieku jest to, co stanowi jego osobę duchową, a jeśli przyjmie się, że poznać człowieka to "dostrzec całość, jako określoną przez ducha osobę, to zobaczyć dynamiczne centrum, odciskające uchwytne znaki niepowtarzalności we wszystkich jego przejawach zewnętrznych, postawie i zachowaniu" (Buber, 1992
"Pozioma płaszczyzna" bliska jest "miłosnemu zaangażowaniu" pełnemu współprzeżywania. Jest rezygnacją z kontroli i posiadania drugiej osoby.
Proces poznania drugiego człowieka zdaje się być w znacznej części zdeterminowany warunkami, w jakich się odbywa. Od nich to zależy nie tylko ilość zdobytej o drugim wiedzy, ale co ważniejsze czy ta wiedza prowadzi ostatecznie do poznania drugiego człowieka czy nie. Warunkami tymi jest relacja, jaka wiąże ze sobą człowieka poznającego z człowiekiem poznawanym. Relacja ta może przyjąć dwa kształty: może być relacją „pochyłą”, uprzedmiotawiającą, relacją JA-ONO, relacją przyrodniczą, relacją bycia oglądanym, relacją z pozycji zewnętrznego obserwatora. Ona właśnie jest charakterystyczna dla nauk przyrodniczych i jej przydatność w procesie poznawania drugiego człowieka wydaje się być znacznie ograniczona. Drugą z nich jest relacja pozioma, relacja wzajemnego zaangażowania i uczestnictwa, relacja egzystencjalna czy podmiotowa, relacja „Ja-Ty”, relacja z pozycji wewnętrznego obserwatora- charakterystyczna dla sytuacji „spotkania”, rozumianego, jako współobecność dwóch równych, zwróconych ku sobie, reagujących na siebie, aktywnych i zaangażowanych ludzi.
Do poznania człowieka w jego osobowym wymiarze dochodzić może w spotkaniu opierającym się na relacji poziomej, która zakłada emocjonalne zaangażowanie obu stron poznania i umożliwia zarazem rekonstrukcję świata przeżyć poznawanej osoby i uchwycenie jej we współprzeżywaniu. Wówczas zanika podział na podmiot i przedmiot poznania, a wraz z jego zniesieniem poznający i poznawany stają się sobie bliscy i jako osoby równi. Występuje związek podmiotu z podmiotem, związek osób aktywnych, zdolnych do wpływania na przebieg spotkania i poznania się w nim odbywającego. Poznanie uznaje podmiotowy charakter poznawanego i jego prawo do „autonomii poznawczej”, która pociąga za sobą aktywna role poznawalnego. Podstawowa decyzja osoby dotycząca ewentualnego dopuszczenia innego do poznania zależy od postawy, jaką poznający przyjmie wobec niej. Otwarcie się i zarazem umożliwienie poznania zapewnia przyjęcie pozycji wewnętrznego obserwatora, która musi zawierać pewnego rodzaju miłość do ludzi, bowiem tylko miłość nie uprzedmiotawiając, nie naruszając jego charakteru bytowego, sprawia, że możliwy staje się poznawczy dostęp do tego, co specyficznie ludzkie w człowieku i co jest jego osobą duchową. Możliwe staje się również spojrzenie na człowieka z pozycji wewnętrznego obserwatora, wejrzenie w subiektywny świat przeżyć drugiego człowieka i na współprzeżywanie z nim jego osobowych aktów. Poznanie drugiego człowieka, zatem, jakie realizuje się w spotkaniu, nie tylko nie zubaża jej uczestników, ale prowadzić może do ich wzbogacenia, przemiany i rozwoju i w tym znaczeniu uznane może być za twórcze, stale poszukując w drugim nowych, nieznanych jeszcze możliwości.
Psychologia humanistyczno-egzystencjalna i personologia w pytaniu o poznanie stawiają "kogo/co". Człowiek poznawany jest raczej podmiotem niż przedmiotem poznania. Jest istotą otwartą na świat, dynamiczną i rozwijającą się. Taki człowiek wymaga innego poznania niż przyrodnicze.
Aby poznać człowieka potrzeba się z nim "spotkać" angażując swoją egzystencję.
. "Miłość o jakiej mówi się, że jest ostatecznie tą, która jedynie widzi, rozumiana jest jako szczególny stan zaangażowania emocjonalnego i uczestnictwa w egzystencji drugiego, o którego się troszczę, jako stan będący formą uczestnictwa w projekcie bytu, zdolny do odkrywania w drugim tego, co w nim złożone, co potencjalne i co jest rzeczywistą, choć jeszcze nie zrealizowaną możliwością" (s.175). Miłość nie uprzedmiatawiając człowieka, a więc nie naruszając jego charakteru bytowego, daje poznawczy dostęp do tego co specyficzne i duchowe w człowieku. Scheler twierdzi, że miłość z natury swej skierowana ku wartościom, odsłania "aksjologiczny rdzeń" drugiej osoby. Miłość mówi nie tylko człowiekowi kim on jest, ale i to kim może się stać. Jest zatem nie tylko "współprzeżywaniem", ale i "współdokonywaniem" (poprzez dostrzeganie w sobie aktów rozpoznanych w drugim: poznawanie siebie poprzez drugiego. Poprzez "pójście za" poznawaną osobą i "za" odkrytymi w niej wartościami). Poznający przy okazji poznania drugiego człowieka nie tylko poznaje siebie, ale i sam ulega przemianie. Poznanie w takiej formie nie tylko nie "zubaża", ale i ubogaca.
5.3
"Rozumienie drugiego człowieka jest ujrzeniem jego bycia i jego stawania się na horyzoncie wartości i sensów" (s. 178). Wychodzi poza rzeczywistość daną naocznie, pozwala na "teleologiczne wyjaśnienie jego zachowania". Rozumienie przekracza tym sposobem teraźniejszość i zarysowuje horyzont przyszłości. Wnikając w to, co duchowe w człowieku, ukazuje jego "aksjologiczny rdzeń". Rozumiejąc człowieka dostrzegamy go autentycznym, a nie redukujemy go do "maski". Aby kogoś zrozumieć, trzeba rozumieć go w jakoby "przedrozumieniu" (Heidegger: w Tischner, 1989; s. 179), coś o nim zakładać, co pozwala go traktować jak równego. Wynika z tego, że rozumienie nie jest jednorazowym akcetem ale procesem w poznawaniu, inicjującym, towarzyszącym i wieńczącym je. Rozumienie zależy od dynamiki poznawania i jest w pewnym sensie rezultatem sumy "dopuszczania" i "niedopuszczania" drugiego do poznania siebie. Nasze "przedrozumienia" wyznaczają zakres tego, co możemy zobaczyć w drugim, a co nam umyka. Spotkanie, poznawanie i rozumienie są tym, czym są, o ile "stają się" we wzajemnym dialogu, a zatem realizują w stałym odnoszeniu się do tego, co się uchwyciło w rozumieniu poznawanego człowieka. "Rozumienie realizuje się we wzajemniej "grze" pytań i odpowiedzi poznawanego.(...) Rozumienie jest ciągłym rzutowaniem odkrywanych sensów i wartości i ich rewizją" (s. 181). To wspólne dzieło uczestniczących spotkaniu ludziom. "Tak rozumiane nigdy nie ma końca i staje się zadaniem, którego cel mieści się w nieskończoności. Człowiek bowiem nigdy nie jest, a ciągle się staje; stając się przebywa w coraz innych horyzontach"(s. 181). "Poznanie drugiego człowieka, nie spełniając kryteriów obiektywności stawianych przez neopozytywizm wszelkiemu poznaniu, nie spełnia też kryterium prawdy, jakie na jego gruncie się przyjmuje. Mając charakter nieskończony, nie może być nigdy nieprawdziwe tak, jak prawdziwy lub fałszywy jest sąd o dającej się naocznie obserwować rzeczywistości psychofizycznej. Jeśli w ogóle można mówić o prawdziwe zawartej w poznaniu drugiego człowieka, to tylko w znaczeniu prawdy, które jest "w drodze", która się "realizuje i odsłania" w miarę poznawania go i która nigdy nie może być w pełni osiągnięta. Nie ma bowiem żadnej prawdy absolutnej i ostatecznej o drugim człowieku, każda prawda jest prawdą w danym kontekście czasowym, w danym miejscu, w danym horyzoncie (...) i w tym znaczeniu jest zawsze'prawdą cząstkową'" (s.182). Taka prawda choć wzbogaca obraz drugiego człowieka, "to jednak ich suma nigdy nie odsłoni prawdy o nim całym i na zawsze pozostanie on dla innych tajemnicą" (s. 182).