Psychologia kliniczna (W)
Osobowość i zaburzenia osobowości
1. Osobowość.
Osobowość to zespół trwałych wzorców myślenia, odczuwania i zachowania, charakteryzujący indywidualny styl życia i sposób adaptacji jednostki. Osobowość jest efektem współdziałania czynników konstytucjonalnych, rozwojowych i doświadczeń społecznych. Natomiast zaburzenia osobowości i zachowania to rozmaite rodzaje funkcjonowania, mające, jakość choroby.
2. Zaburzenia osobowości.
Zaburzenia osobowości - są głęboko zakorzenionymi i utrwalonymi wzorcami zachowania, mającymi charakter sztywnych, niedostosowanych do sytuacji reakcji na rozmaite okoliczności, zarówno zachodzące w życiu wewnętrznym, psychicznym jednostki, jak i w interakcjach społecznych. Reakcje te skrajnie różnią się od tego, jak przeciętna jednostka spostrzega, myśli, czuje, a w szczególności wchodzi w związki międzyludzkie. Zaburzenia osobowości uważa się za jedną z przyczyn powstawania innych chorób: nerwic, psychoz, uzależnień, itp.
Wcześniej uważano, że zaburzenia osobowości są tożsame z nerwicowymi, jedynie sztucznie od nich oddzielone. Nieraz opisy zaburzeń osobowości były prawie identyczne z opisami zaburzeń nerwicowych (np. osobowość i nerwica histeryczna). Obecnie częściej uznaje się, że jedną z przyczyn zaburzeń nerwicowych są szczególne cechy osobowości, stanowiące tzw. osobowość psychoneurotyczną. Ta zaburzona osobowość stanowi predyspozycję do powstawania zaburzeń nerwicowych.
3. Osobowość psychoneurotyczna.
Osobowość psychoneurotyczną cechuje przede wszystkim nieadekwatność mechanizmów obronnych („słabe ego”), brak odporności i elastyczności, wrażliwość emocjonalna i skłonność do fantazjowania (jak u osób niedojrzałych), skłonność do przeżywania poczucia winy, słaba kontrola emocjonalna (często nie panują nad emocjami), ekscentryczność, naiwność, czynnościowe obniżenie sprawności intelektualnej (tzw. „ogłupienie nerwicowe”, czyli osoby te funkcjonują poniżej swoich możliwości intelektualnych, osłabienie pamięci, koncentracji uwagi) i inne. Osoby posiadające osobowość psychoneurotyczną cechuje duża skłonność do powstawania zaburzeń nerwicowych, z dużym prawdopodobieństwem występują u nich te zaburzenia.
4. Specyficzne zaburzenia osobowości.
Osobowość paranoiczna (paranoidalna, fanatyczna, pieniacza) - Ten typ osobowości cechuje się nadmierną
podejrzliwością, brakiem tolerancji na krytykę, zawziętością, skłonnością do interpretowania neutralnych lub przyjaznych zachowań otoczenia, jako wrogich, obraźliwych, pogardliwych i małą tolerancją na niepowodzenia. Opaczna interpretacja danych i odnoszenie rozmaitych wydarzeń do siebie, łączy się z zaburzeniem oceny rzeczywistości i podejrzeniami istnienia spisków. Często spostrzega się nadmierne poczucie własnej wartości, objawiające się przecenianiem własnych możliwości, postawą wyższością i nieustępliwość w obronie własnych praw, bezwzględność w realizowaniu swoich celów, prowokowanie do walki. Osoby takie są zazwyczaj skryte, egocentryczne- mają tendencję do oceniania wszystkiego z punktu widzenia własnej osoby, zazdrosne, nietolerancyjne, fanatyczne, skłonne do pieniactwa, sensytywne- przeczulone, przewrażliwione. Mogą przejawiać wrogie, gwałtowne reakcje.
Osobowość schizoidalna - Ten typ osobowości cechuje się tendencja do izolowania się, niewytwarzania silnych
związków oraz wycofywania się z kontaktów emocjonalnych i społecznych, uznawania ich za niepotrzebne. Przy dużej wewnętrznej wrażliwości wyrażanie uczuć jest ograniczone, co powoduje pozorny chłód i dystans uczuciowy. Nie obchodzą ich ani pochwały, ani nagany. Częste jest przy tym poczucie osamotnienia i niezrozumienia przez otoczenie, nieśmiałość i podejrzliwość, niemożność odczuwania przyjemności. Ludzie tacy na ogół działają samotnie, często żyją w świecie marzeń i fantazji, są ambitni, skłonni do introspekcji, ekscentryczni.
Osobowość dyssocjalna - Specyficzne dla tego typu osobowości jest lekceważenie zobowiązań społecznych, nie
liczenie się z innymi ludźmi i z powszechnie przyjętymi normami, zasadami etycznymi i moralnymi. Niska tolerancja na frustrację (czyli niezaspokojenie jakiejś potrzeby, nieosiągnięcie jakiegoś celu) łączy się z łatwością uruchamiania zachowań agresywnych, często mających charakter czynów gwałtownych. W myśleniu tych osób często spostrzega się tendencję do pogardzania innymi ludźmi i uznawania ich za winnych konfliktów, które sami spowodowali. W przeżywaniu nie pojawia się poczucie winy i wstydu. Ludzie z zaburzeniami osobowości typu dyssocjonalnego zazwyczaj są outsiderami. Często są wrażliwi i łatwo ich urazić. Łatwo także wybuchają gniewem, nie kontrolują przy tym swoich reakcji. Rozpoznawania osobowości dyssocjacyjnej należy dokonywać niezwykle ostrożnie, zawsze wykluczając najpierw nerwicę, upośledzenie umysłowe, organiczne zaburzenia osobowości (charakteropatię) i zespoły psychotyczne. Trzeba pamiętać, że stwierdzenie jedynie zachowań antyspołecznych nie upoważnia jeszcze do takiej diagnozy.
Osobowość chwiejna(niestała) emocjonalnie - U ludzi „chwiejnych emocjonalnie” dominuje tendencja do
impulsywnych działań i nieliczenia się z ich konsekwencjami. Nastrój jest zmienny i nieprzewidywalny, niezależny od okoliczności. Niekontrolowane wybuchy emocjonalne, kłótliwość prowadzą do konfliktów z otoczeniem. W tej grupie zaburzeń wyróżnia się: typ impulsywny, typ borderline(„pograniczny”).
Typ I – impulsywny charakteryzuje się brakiem stałości emocjonalnej i kontroli popędowej. Dominuje w nim niestałość i zmienność nastroju, drażliwość, skłonność do gniewu i wytwarzania wrogości. Ograniczone przewidywanie konsekwencji zachowań prowadzi do konfliktów.
Typ II – borderline(„pograniczny”) cechuje impulsywność, upośledzenie kontroli popędów, a także zaburzenie obrazu siebie i swoich celów, preferencji, nastawienie wyższościowe i skłonności do manipulacji otoczeniem. Zaburzenia afektu mogą mieć charakter depresji lub wybuchów gniewu. Przystosowanie społeczne – szczególnie w zakresie pozycji zawodowej, powierzchownych kontaktów społecznych, itp. jest zazwyczaj pozornie dobre, mimo że zaburzenia te przyczyniają się do wchodzenia w konflikty z otoczeniem.
Osobowość histeryczna (histrioniczna), psychoinfantylna - Osobowość histeryczna określana jest, jako „niestała
emocjonalnie”, manifestuje się płytkością i chwiejnością uczuć, skłonnością do dramatyzowania i teatralności – przesadą w ekspresji emocjonalnej, „odgrywaniem ról” związanym z dążeniem do zwracania na siebie uwagi, tendencją do manipulowania otoczeniem. Osoba taka ma potrzebę uzyskiwania wyrazów uznania, aprobaty i podziwu oraz potrzebę silnych podniet. Nastrój zmienia się szybko, wybuchy gniewu czy rozpaczy przeplatają się np. z radością, nieraz, co kilka minut i są na ogół wywoływane przez nieproporcjonalnie błahe okoliczności zewnętrzne. Działania są nieobliczalne i brak im konsekwencji. Osoby histeryczne mają skłonność do fantazjowania, nieraz uznawanego za prawdę przez samego chorego, mieszają marzenia i realność, częste jest myślenie życzeniowe i zmienność sądów oraz uleganie wpływom innych ludzi (sugestywność). Zaburzenia te występują równie często u kobiet, jak i u mężczyzn.
Osobowość anankastyczna (obsesyjno – kompulsywna) - W tym zaburzeniu dominuje poczucie niepewności,
obowiązku i odpowiedzialności, pedantyczność, skrupulatność, drobiazgowość, ostrożność, silne przywiązanie do sztywnych zasad moralnych i prawnych, wysoki stopień samokontroli. Przed każdą kolejną decyzją powstają różne, długotrwałe wątpliwości i wahania, jednak w realizacji podjętych już decyzji taka osoba okazuje się uparta i wytrwała.
Osoba taka ma trudności w zmianie raz określonego kierunku działania nawet wówczas, gdy okazuje się, że decyzja jest błędna. Inne cechy charakterystyczne tego zaburzenia to: zamiłowanie do porządku i dokładności, drobiazgowe sprawdzanie każdej czynność- podobnie jak w nerwicy natręctw. Utrudnia to działanie i sprawia, że w dążeniu do perfekcji nieraz gubi się jego właściwy cel. Na ogół pojawiają się myśli natrętne. Zajmowanie się szczegółami uniemożliwia ogarnięcie całości. Osoby takie w ograniczony sposób angażują się w relacje międzyludzkie.
Osobowość „lękliwa” (lękowa, unikająca) - W tym zaburzeniu na pierwszy plan wysuwa się ciągłe uczucie napięcia
i lęku, niepewność, poczucie niższości i nieatrakcyjności, pragnienie akceptacji i uznania, wrażliwość na odrzucenie i krytykę, ograniczenie więzi społecznych, unikanie działań w związku z przesadną oceną zagrożeń i ryzyka stwarzanego przez codzienne sytuacje życiowe. Zaburzenia osobowości przypominają, więc nerwicowy zespół lękowy, także osobowość schizoidalną. Wymaga to uważnej diagnozy różnicowej.
osobowość zależna (asteniczna, bierna, nieadekwatna, niedostosowana) - W tym zaburzeniu dominuje bierne
podporządkowanie się otoczeniu, bezwolne opieranie się na innych osobach oraz nakłanianie ich do podejmowania decyzji, obawa przed porzuceniem przez te osoby. Osoby te cechuje poczucie bezradności i braku kompetencji, bierna uległość wobec autorytetów, brak napędu, aktywności i własnej inicjatywy, łatwa męczliwość. Wahania i wątpliwości przed podjęciem decyzji często paraliżują działanie. Ludzie z taką osobowością są niepewni i nieśmiali w kontaktach społecznych. Duża wrażliwość tych osób, zainteresowania intelektualne i skłonność do introspekcji prowadzą do wycofywania się z kontaktów społecznych i marzycielstwa.