Ars moriendi
Ars moriendi (łac. sztuka umierania) – motyw śmierci w literaturze i sztuce średniowiecznej, częsty temat ikonograficzny. Występuje on także jako ars bene moriendi, czyli sztuka dobrego umierania. Według pojmowania śmierci przez ludzi średniowiecza motyw Ars moriendi wiąże się z momentem sądu nad zmarłym i orzeczenia czy został zbawiony czy potępiony. Początkowo nazwa ta określała zbiory poleceń dla kapłanów towarzyszących umierającemu. W wieku XIV nastąpiło rozpowszechnienie tekstów tego typu, przestały być dostępne wyłącznie klerowi. Autorzy popularnych podręczników „dobrego umierania” zawierali w nich praktyczne porady dla umierającego, często też puszczali wodze własnej fantazji, podawali recepty na zbawienie, często sprzeczne z religią. Takie publikacje, zawierające twierdzenie, że ostateczne losy człowieka zależą od sądu rozgrywającego się już na łożu śmierci były związane z nie upowszechnieniem w świadomości ludzi dogmatu czyśćca. Punkt ciężkości w Ars moriendi leży na przebywaniu umierającego (zwanego moribundem) na łożu śmierci. Otacza je grono znajomych i krewnych. Po duszę zmarłego, przedstawianą jako małego człowieka (homunculus, plastyczne przedstawienie rozdzielenia duszy z ciałem) wydostającego się przez usta zmarłego, przybywają siły dobra i zła, aniołowie i diabli. Rozgrywa się między nimi walka, psychomachia. Pomyślne przejście próby oznacza zbawienie, dobra śmierć może odkupić złe życie. Na początku renesansu (za sprawą kaznodziejów, m. in. Savonaroli) rozważano także, poza chwilą śmierci, życie dobrze lub źle przeżyte. Akademickimi przykładami ars moriendi są Pieśń o Rolandzie i Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Przykładem podręcznika tego typu jest Ars moriendi Mateusza z Krakowa.
5 pokus diabelskich - w tekstach średniowiecznych dotyczących śmierci często pojawia się motyw dotyczący walki pomiędzy aniołami i diabłami o duszę osoby konającej.
Diabły wykorzystywały w tym celu 5 pokus:
1. Temptatio de avaritia - pokusa przywiązania do dóbr ziemskich,
2. Temptatio de fide - pokusa zwątpienia w wierze,
3. Temptatio de desperatione - pokusa rozpaczy,
4. Temptatio de impatientia - pokusa zniecierpliwienia,
5. Temptatio de vana gloria - pokusa pychy.
Pokusom tym odpowiadały antonimiczne pokusy anielskie.
Vanitas (łac. marność) – motyw religijno-artystyczny związany ze sztuką, poznaniem i czasem.
Pojęcie ma związek z myślą przewodnią księgi Koheleta – Vanitas vanitatum et omnia vanitas – Marność nad marnościami, i wszystko marność (Koh 1,2). Motyw marności najbardziej widoczny jest w epoce średniowiecza i baroku, fascynacja śmiercią i przemijaniem przejawiała się w sztuce i literaturze. Przemyślenia na tle egzystencjalnym pojawiały się także w innych epokach. Często jest przedstawiany w martwych naturach malarzy północnej Europy pochodzących z Flandrii i Holandii. Marność jest przedstawiana przez wiele symboli: czaszkę, zepsute lub więdnące owoce, zegary i klepsydry oraz instrumenty muzyczne. Ich przesłanie ma uświadomić widzowi, że radość życia to tylko przemijająca chwila, trwająca jedynie przez moment. Czaszki i gnijące owoce przypominają o śmiertelności. Instrumenty muzyczne ukazują marność muzyki – w chwili gdy powstaje natychmiast umiera. Muzyka przez swoją efemeryczność pokazuje niemożność powrotu – zaczyna się i kończy równocześnie.
Vanitas należy do ważniejszych motywów literatury i sztuki baroku. Łączy piękno i przemijanie. Częstymi skojarzeniami przywołującymi obrazy przemijania były w baroku sentencje memento mori i carpe diem. W XVII w. martwe natury zaspokajały potrzeby moralizatorskie i dewocyjne Europy łącząc w swoich formach południe i północ, katolików i protestantów.
W malarstwie symbole vanitas mają mieć wpływ moralizatorski, wskazujący na przemijalność życia i dóbr ziemskich. Często są to trupia czaszka, zgaszone świece, klepsydry i zwiędłe kwiaty oraz w szczególnym znaczeniu sceny pokazujące pustelników i umartwiania ciała. Szczególnie malarstwo holenderskie XVII w. upodobało sobie motyw vanitas w przeróżnych wariacjach tematu memento mori. Podłożem tego były grasujące zarazy, niekończące potyczki wojen religijnych, bombastyczny przepych i władza powodujące zrozumiały krytycyzm w zachowaniu. Często też motyw vanitas był łaczony z błaganiem o zmiłowanie w boskim i chrześcijańskim rozumieniu. Często martwe natury z przedstawiały bogatą i perfekcyjnie namalowaną scenę przepełnioną symbolami związanymi z vanitas. Symbole były dla współczesnych powstaniu dzieła w pełni zrozumiałe.
Ulubionym, ale ambiwalentnym, symbolem były wszelkie dobra luksusowe. W pojęciu kalwińskiej Holandii w okresie baroku luksus jest wynagrodzeniem za uczciwość i bogobojność. Jest zewnętrzną oznaką bycia wybranym z woli Boga. Uczciwość i bogobojność jest równocześnie zobowiązaniem do prowadzenia przykładnego i cnotliwego życia. Z drugiej strony jednak, dobra ziemskie są pokusą przyciągającą występek. Luksus jest oznaką dekadencji i chęci występku. Występek jest karany utratą dóbr ziemskich. Bezmyślne przywiązanie do luksusu i niezmierzona chęć władzy i tak w końcu prowadzi do ich utraty, gdyż wszelkie dobra są przemijające. Kosztowne muszle, szklane kielichy, kute metalowe puchary, egzotyczne owoce jak cytrusy stanowiły luksus. Wszystkie te błyskotki w istnieniu ludzkim były tylko chwilowym zdarzeniem.
Lustro i biżuteria
Odpowiada kobiecemu pięknu i atrakcyjności, ale też ich przemijaniu, próżności i przejściu do nieba w chwili śmierci.
Naczynia
Kosztowne, dekorowane naczynia to prawo kobiety do życia i seksualności. Przez swój związek z grzechem pierworodnym – "kobieta to córka Ewy" – naczynie jest symbolem grzesznego upadku.
Zegary
Zegary mierzą czas i pokazują upływanie ludzkiego życia. Symbolizują przy tym nieuchronną śmiertelność. Nie muszą to być klepsydry. Mechaniczne zegarki kieszonkowe mają takie samo przesłanie. Będąc dobrem luksusowym pokazują też powodzenie i przemijanie sukcesu.
Insygnia władzy
Korony (również tiara), berła, przyłbica albo hełm, ozdobne łańcuchy są oznakami porządku doczesnego świata i jego przemijania, którego przeciwstawieniem jest porządek niebieski.
W tekstach dotyczących marności często pojawiają się odniesienia do flory. W Biblii obecne są w Księdze Izajasza: "Wszelkie ciało to jakby trawa, a cały wdzięk jego jest niby kwiat polny [...] Trawa usycha, więdnie kwiat, lecz słowo Boga naszego trwa na wieki" (Iz, 40, 6, 8),
Podobną metaforą losu ludzkiego posługuje się Homer (Iliada, Pieśń VI):
Taki już los ludzkich rodów jak losy nietrwałych liści -
jedne na ziemię wiatr zrzuca liście, a inne wydaje
rozkwitający las, kiedy zbliża się pora wiosenna.
Z rodem człowieczym to samo: jeden rozkwita, a drugi
pada.
Symbolizują witalność i siłę życia. Jednak kwitnące życie przemienia się w zwiędłe. Kwiaty cięte są już śmiercią. Aspekt przemijającego życia podkreślają również rozkwitające i więdnące kwiaty. Prócz tej ogólnej symboliki rośliny i kwiaty mają oczywiście swoją symbolikę specyficzną.
Kwiat Wenus symbolizuje przede wszystkim miłość i seksualność. Ta doczesna miłość jest jednak – jak wszystko co ludzkie – próżna.
Mak, znany środek uspokajający, symbolizuje sen i osłabienie w godzinie śmierci. Z drugiej strony, ze względu na swój czerwony kolor, symbolizuje mękę Chrystusa.
W XVII w. hodowla tulipanów w Holandii przeżywała niebywały boom. W krótkim czasie z orientalne cebule tulipanów stały się przedmiotem ożywionego handlu i obiektem spekulacji. Z biegiem czasu manii tulipanowej wielu hazardzistów wzbogaciło się na handlu tulipanami. Wielu jednak wskutek złych spekulacji straciło dobytek. Dlatego tulipany – szczególnie w martwych naturach holenderskich z XVII w. – symbolizują bezmyślność, nieodpowiedzialność i bezsensowne obchodzenie się z darowanymi przez Boga dobrami.
Owoce symbolizowały płodność i obfitość rozumianą jako bogactwo i sukces. Jednak nie są one trwałe. Jest to obrazowane często przez umieszczanie wśród apetycznych owoców innych przejrzałych i gnijących. Owoce jadalne mają swoje specyficzne znaczenia symboliczne. Grzeszność symbolizują np. gruszki, pomidory, cytrusy, winogrona, brzoskwinie i wiśnie. Oczywiście też jabłka! Symbolem erotyzmu są figi, śliwki, jabłka lub wiśnie.
Te płodne zwierzęta są wielkimi szkodnikami. Działają w porozumieniu z diabłem i często są symbolem grzesznej natury człowieka.
Nieczyste zwierzę, wąż z nogami, mały smok, towarzysz diabła. Ale często, gdy wygrzewa się w słońcu, jest też symbolem pełnego poświęcenia miłość chrześcijan dla ich słońca, Jezusa Chrystusa.
Muszle ślimaków są pozostałością żywego zwierzęcia. Dlatego symbolizują śmierć i przemijanie. Podobnie muszle małży. Ślimaki podobnie jak gady były ucieleśnieniem śmiertelnego grzechu lenistwa.
Muchy i inne owady symbolizują krótkość życia. Prócz tego będąc szkodnikami powodują psucie żywności. Szczególnie muchy jako towarzyszki diabła (hebr. Belzebub, (hebr. "Pan much i komarów"). Uwaga: motyle stanowią wyjątek od tej symboliki.
Ikonograficznie nie ma różnicy między owadami i pająkami. Patrz wyżej.
Papuga była bardzo drogim zwierzęciem i dlatego stanowiła przedmiot luksusu. Jednocześnie jest zwierzęciem potrafiącym mówić ludzką mową. Jednak papuga nie rozumie tego, co mówi i dlatego symbolizuje towarzyszącą przemijającej modzie próżność ludzi, którzy powinni zwracać się do Boga.
Cóż lepiej symbolizuje śmierć i przemijanie niż trupia czaszka?
Płonąca świeca jest wyobrażeniem materii i ducha, płomień obrazuje ludzką duszę, jego zgaszenie – śmierć.
Przez swoją ostrość i zdolność do wyrządzania ran nóż jest symbolem śmiertelności człowieka. Będąc symbolem fallicznym może być pośrednio symbolem seksualności mężczyzny.
Kosztowne rżnięte szkło i szczególnie porcelanowa zastawa były bardzo drogie i należały do dóbr luksusowych. Niezależnie od tego podlegały bardzo łatwo przypadkowemu zniszczeniu, co oczywiście symbolizowało nietrwałość i przemijanie. Przez swoją błyszczącą białość porcelana symbolizowała też czystość. Szkło zaś przez swoją przeźroczystość – cnotliwość i dziewictwo.
Puste naczynia szklane
Puste naczynia szklane, często obok pełnych, symbolizują śmierć.
Rozbite szkło i naczynia stołowe
Rozbite szkło i zastawa symbolizują kruchość ludzkiego szczęścia i stojącą zazwyczaj w pobliżu śmierci.
Dzbany (kufle)
Dzbany i kufle są symbolem opilstwa a także złego sposobu życia, lekkomyślności i zdrożności.
Moździerz albo tłuczek
Są symbolami męskiej i kobiecej seksualności oraz dążenia do spełnienia. Takie spełnienie jest w oczywisty sposób płonne.
Słodycze i cukier
Kosztowne łakocie są z jednej strony symbolem wiary chrześcijan, dającym przedsmak "słodkich rozkoszy nieba", z drugiej zaś, mając wysoką cenę, są oznaką luksusu i symbolizują marnotrawstwo.
Ser jest nietrwały i dlatego odpowiada przemijaniu. Może też, ponieważ wytwarzany jest z mleka, być symbolem przyjścia Chrystusa, gdyż, co jest powszechnie wiadome, jest On "mlekiem nieba".
Cytryny, jak wszystkie owoce południowe, były oznaką luksusu. Jednak, z powodu kwśnego smaku były używane oszczędnie i nie jedzone łapczywie, są więc symbolem cnoty i umiarkowania. Cytryny, które dość często pojawiały się w martwych naturach, miały przypisywane właściwości lecznicze. Miały one stanowić odtrutkę na trucizny kryjące się w rozmaitych substancjach.
Dziczyzna i upolowana zwierzyna
W martwych naturach przedstawiających kuchnie częstym motywem są dziczyzna i upolowane zwierzęta, które z jednej strony są pyszną ozdobą stołu znamionująca powodzenie, obfitość i luksus, z drugiej jednak udrapowane, ciche zwłoki zwierząt uwidaczniają śmiertelność doczesnego życia. Wśród myśliwskich trofeów szczególne znaczenie ma zając. Mimo krótkich przednich łap jest bardzo szybki, zwinny i skoczny – prawie fruwa. Swoją bezbronnością symbolizuje wiarę ludzką. Jak fruwający zając może człowiek osiągnąć Chrystusa, swojego Boga, szczyt mądrości, jedyną obronę i swoje pewne schronienie. (W ikonografii nie stawiano różnicy między zającem i królikiem.)
Bańki mydlane
bańki mydlane i szklane kule są symbolem ludzkiego życia, lecz przez swoje piękno także przemijania. Kula jest też symbolem nietrwałości życia.
Muzyka w przeciwieństwie do innych sztuk jest nietrwała, nie może niczego utrwalić, stale płynie i przemija.
Karty, kości i inne utensylia związane z grami pokazują bezcelowe tracenie czasu w imię złego celu życia, fałszywy cel w życiu, jego grzeszność.
Listy
Są materialnym produktem ludzkich działań i zachowań, które w oczywisty sposób przeminą.
Nauka i wiedza
Uczone księgi, instrumenty, zbiory kuriozów i antyków – to tylko doczesna wiedza, która przeminie.
Pośród wielu symboli występujących na martwych naturach związanych z vanitas są takie, które mają związek z nauką i postacią Chrystusa. Tak, jak wszystko co ziemskie musi przeminąć, to co boskie, jest trwałe i nieprzemijające.
Z greckiego ryba – ιχθυς = Ιησους Χριστος Θεου υος Σοτηρ (Jezus Chrystus, Syn Boży, Zbawiciel).
Są symbolem eucharystii i nowego przymierza dających oczekiwane zbawienie.
Jest również symbolicznie związany z winem, czyli eucharystią.
Gąsienica przemieniająca się w motyla jest symbolem zmartwychwstania i zbawienia. Motyl prócz tego symbolizuje duszę człowieka.
Kość słoniowa, ze względu na jej kosztowność i białość, już od starożytności jest symbolem czystości i stałości.
Mając nasiona w kształcie igieł jest goździk symbolem męki Chrystusa.
Sól jest tak niezbędna do życia, jak łaska Chrystusa. Dlatego sól jest symbolem Chrystusa.
Strączki grochu
Bezpiecznie chroniące owoce strączki i kwiaty grochu symbolizują dziewicze poczęcie Chrystusa.
Jajko jest symbolem zmartwychwstawnia.
W perłach jednoczy się pełnia i czystość, poza innymi znaczeniami symbolizują Chrystusa.
Lista symboli vanitas i symboli chrystologicznych nie jest kompletna. Można jeszcze podać setki znaczeń symbolicznych. Malarze i ich widzowie widzieli te symbole jako proste analogie: sól jest koniecznie potrzebna człowiekowi do życia, jak Chrystus do zbawienia i dalej sól = Chrystus. W martwych naturach kręgu vanitas malarze korzystali z wielkiego bogactwa symboli. Każdy nowy obraz przynosił mieszaninę starych, powszechnie znanych i nowych, które w starym otoczeniu były zrozumiałe. Powoduje to, że interpretacja symboliki na nich zawartej nie jest prosta. Nie każde naczynie musi symbolizować kobiecą seksualność. Nie wszystko musi mieć znaczenie symboliczne. W interpretacji jest bardzo pomocne zgromadzenie wielu potencjalnych symboli i ich tematyczne uporządkowanie. Jeśli wiele symboli ma podobne znaczenie, np. seksualizm (moździerz, nóż, róże..), jest bardzo prawdopodobne, że naczynie też ma takie znaczenie. Podczas analizy wyizolowanych symboli należy uważać, gdyż istnieje możliwość nadinterpretacji. Pośród różnorodnych możliwości może się znaleźć przypadkowe przedstawienie, nie związane z resztą symboli. Przy każdym poszukiwaniu symbolicznego znaczenia trzeba jednak pamiętać, że martwe natury z kręgu vanitas nie przestają być pięknymi dziełami artysty przeznaczonymi do oglądania.
Taniec śmierci (franc. danse macabre, niem. Totentanz)
Taniec związany głównie z uroczystościami pogrzebowymi, ale też z kultem płodności i odrodzenia. Powszechny w czasach pogańskich, w średniowieczu był tępiony przez Kościół. Tańce śmierci szczególnie popularne były w Hiszpanii i Szkocji. Uważa się, ze do kultu śmierci nawiązywał taniec miecza, rozpowszechniony wśród plemion germańskich. Był on spotykany w północnych Niemczech jeszcze w XVIII wieku.
Taniec śmierci był jedną z najpopularniejszych alegorii w sztuce plastycznej i literaturze późnego średniowiecza. Przedstawienia tego typu powstawały jako upomnienie przed nieuchronnym śmiertelnym losem, ale także jako wyraz rozczarowania marnością świata i skargi na przemijanie. Przedstawia on trupy w stanie rozkładu toczone przez robactwo, żaby czy węże, zmumifikowane zwłoki ludzkie lub szkielety w ludycznym geście triumfu porywające do tańca przedstawicieli wszystkich warstw społecznych (stanów). Danse macabre symbolizuje równość wszystkich ludzi wobec śmierci. Wczesne tańce śmierci przedstawiają koło taneczne w którym żwawe i rozradowane trupy tańczą z przestraszonymi ludźmi. Występuje tu kontrast między żywym i umarłym. Człowiek tańczy z trupem, tym, co pozostanie w przyszłości po jego ciele, sobą samym, takim jakim się niebawem stanie. Później krąg taneczny rozpada się na pojedyncze pary. Trup jest personifikacją śmierci, niszczącej siły działającej intencjonalnie. Sceny są silnie zindywidualizowane, co podkreśla ich osobisty charakter. Tak też przedstawia swój Taniec Śmierci Hans Holbein.
W epoce baroku powraca popularność średniowiecznych motywów tańca i triumfu śmierci. Na przykład w Polsce powstają obrazy tego typu, jak taniec śmierci w Kościele Bernardynów w Krakowie, (XVII w.) Klasztor w Kalwarii Pacławskiej koło Przemyśla (XVII w.) czy stiuki z Kaplicy Pana Jezusa w kościele parafialnym w Tarłowie (połowa XVII wieku).
Ubi sunt (łac. "gdzie są") - skrót łacińskiego pytania retorycznego Ubi sunt qui ante nos fuerunt? ("Gdzie są ci, którzy byli przed nami?") używany na określenie literackiego motywu przemijania, marności świata i tęsknoty za przeszłością obecnego szczególnie w europejskiej poezji średniowiecznej.
Zwrot ubi sunt rozpoczyna wiele średniowiecznych wierszy łacińskich, Ubi sunt qui ante nos fuerunt? stanowi również tytuł anonimowego wiersza w języku angielskim z ok. 1270. O marności świata pisał w ten sposób np. Piotr Damiani, jeden z doktorów Kościoła, w swej poezji i listach: "Ubi enim sunt modo tot potentes saeculi, tot invictissimi reges...?" ("Gdzież są niegdyś możni tego świata, gdzież niezwyciężeni królowie...?"). Po życiu człowieka zostają tylko słowa. Wyliczenie zmarłych, zasłużonych dla świata miało u czytelnika wywołać pytanie "gdzie oni są?". Motyw ubi sunt wraz z nastrojem tęsknoty za "dawnymi dobrymi czasami", którym dzisiejsze nie mogą dorównać i poczuciem nieuchronności przemijania powszechny jest w poezji staroangielskiej (np. w poematach Beowulf i The Wanderer). W literaturze francuskiej w podobną atmosferę nostalgii wpisywał się François Villon ze swoim "Mais oú sont les neiges d’antan?" ("Lecz gdzie są niegdysiejsze śniegi?") w refrenie Ballady o paniach minionego czasu (fr. Ballade des dames du temps jadis) z Wielkiego testamentu. W literaturze włoskiej Dante Alighieri pisał w podobnym tonie: "Wczorajsza róża istnieje tylko z imienia, imiona tylko puste pozostały". Motyw wykorzystywany bywa również w poezji nowszej, np. "To Autumn" Johna Keatsa. Nawiązał do niego także Umberto Eco, nadając tytuł swej powieści Imię róży.