TPW Nr albumu 299999
Administracja, studia stacjonarne, I rok II stopnia
Referat z przedmiotu: Kościelne prawo małżeńskie
Zagadnienie przeszkody wieku ściśle wiąże się z instytucją małżeństwa. Tytułem wstępu warto wspomnieć o tym charakterystycznym związku. Małżeństwo to podstawowa komórka życia społecznego, składająca się z kobiety i mężczyzny, współżyjąca ze sobą w codziennym życiu najściślej i najintymniej jak tylko istoty ludzkie żyć mogą1. Dodatkowo na takie współżycie musi istnieć zgoda danej zbiorowości, w sposób wyznaczony przez zwyczaj lub prawo. Związek ten powinien więc zostać zarejestrowany.
W Polsce instytucję małżeństwa unormowano głównie w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym2, częściowo także w Konstytucji RP. Związek ten uregulowany jest w prawie kanonicznym w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku od kanonu 1055 do 1165. Według Konstytucji małżeństwo to związek kobiety i mężczyzny, który znajduje się pod ochroną i opieką RP3. W KPK unormowano, że małżeństwo to: przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swojej natury ku dobru małżonków oraz ku zrodzeniu i wychowaniu potomstwa, podniesioną przez Chrystusa – pomiędzy ochrzczonymi – do godności sakramentu.4
Wszystkie te definicje małżeństwa, jako związku kobiety i mężczyzny mogą być zawarte pod pewnymi warunkami. Zarówno prawo państwowe jak i prawo kanoniczne określają pewne wymogi do zawarcia małżeństwa. Jak w każdej dziedzinie, także i tutaj nie każdy może zawrzeć związek. W szczególności mogą go zawrzeć osoby, którym prawo tego nie zabrania. Według Kodeksu Prawa Kanonicznego przeszkodami zrywającymi są5:
nieosiągnięcie wieku 16 lat dla mężczyzn i 14 dla kobiet,
niezdolność dokonania stosunku małżeńskiego uprzednia i trwała, czy to ze strony mężczyzny, czy kobiety, zarówno absolutna jak i względna,
pozostanie osoby w związku małżeńskim, nawet niedopełnionym,
różnica religii, jeśli jedna osoba jest ochrzczona w kościele katolickim, a druga jest nieochrzczona,
święcenia,
wieczysty ślub czystości złożony w instytucie zakonnym,
uprowadzanie lub chociażby przetrzymywanie kobiety przez mężczyznę, z zamiarem zawarcia z nią małżeństwa,
występek, inaczej zwany małżonkobójstwem,
pozostawanie stron w stosunku pokrewieństwa w linii prostej (bez ograniczenia) oraz do czwartego stopnia włącznie w linii bocznej,
pozostawanie stron w stosunku powinowactwa w linii prostej (bez ograniczeń),
przyzwoitość publiczna - jest formą bliskości osób, analogiczną do powinowactwa, która powstaje na bazie nieważnego związku małżeńskiego po rozpoczęciu życia wspólnego albo notorycznego lub publicznego konkubinatu i dotyczy mężczyzny i krewnych kobiety oraz kobiety i krewnych mężczyzny,
pokrewieństwo prawne (adopcja) w linii prostej lub drugim stopniu linii bocznej.
Natomiast według Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego przeszkody małżeńskie są następujące:6
nie ukończenie lat osiemnastu, jednak z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny,
ubezwłasnowolnienie całkowite,
choroba psychiczna albo niedorozwój umysłowy,
pozostawanie w związku małżeńskim,
pokrewieństwo w linii prostej albo powinowaci w linii prostej,
stosunek przysposobienia.
Ogólnie ujmując przeszkodą, w szerokim znaczeniu, jest okoliczność, która na mocy prawa Bożego lub ludzkiego nie pozwala zawrzeć małżeństwa ważnie lub godziwie. Okoliczność ta może dotyczyć nie tylko osoby, lecz także zgody małżeńskiej oraz formy zawarcia małżeństwa. Przeszkoda w ścisłym znaczeniu, to pewne określone cechy osobiste i okoliczności rzeczowe, które nie pozwalają osobom nimi obarczonym na ważne zawarcie małżeństwa7.
Przeszkody można podzielić na wiele kategorii, np. ze względu na:
pochodzenie - z prawa Bożego i z prawa ludzkiego,
możliwość udowodnienia - publiczne i tajne
stopień pewności – pewne i wątpliwe,
czas powstania – uprzednie i następcze,
czas trwania – czasowe i trwałe.
Szczególnie przeszkoda wieku na przestrzeni dziejów ulegała istotnym modyfikacjom. Unormowana jest i w prawie kanonicznym i w prawie państwowym. Przeszkodę wieku można zakwalifikować do przeszkód: publicznych, z prawa ludzkiego, pewnych, uprzednich i czasowych. W poniższej pracy postaram się przybliżyć tą przyczynę, która „w sposób poważny zabrania zawarcia małżeństwa oraz nie pozwala, by małżeństwo zostało zawarte ważnie” 8.
Początkowo nawet prawo rzymskie nie regulowało zasad zawierania, rozwiązywania czy odmowy prawnej małżeństwa. Było ono faktem społecznym, przyjmowanym według pewnego zwyczaju (schematu). Najpierw wymagane były zaręczyny – umowa na mocy której mężczyzna i kobieta przyrzekali sobie zawarcie w przyszłości małżeństwa. Zaręczyny zawierane były w formie umowy słownej przez narzeczonego lub jego opiekuna z ojcem lub opiekunem dziewczyny. Źródła rzymskie podają9, że po osiągnięciu 7 roku życia obywatel rzymski nabywał ograniczoną zdolność do wykonywania czynności prawnych. Zatem już po ukończeniu 7 lat można było zawrzeć zaręczyny.
Na definicję małżeństwa w starożytnym Rzymie składała się „wspólnota życia mężczyzny i niewiasty wraz z współuczestnictwem małżonków w prawach boskich i ludzkich”10. Pierwszorzędnym celem małżeństwa było zrodzenie dzieci. Aby dopełnić cel małżeństwa należało więc mieć fizyczną dojrzałość11. Tak oto prawo rzymskie nieformalnie wprowadziło pierwszą przeszkodę wieku dla małżeństwa powiązując ją z osiągnięciem dojrzałości fizycznej. Można się spierać dlaczego wyznaczono fizyczną, a nie psychiczną przeszkodę, ale Rzymianie uważali, że zarówno dojrzałość umysłowa jak i fizyczna przychodzą jednocześnie. Zatem kto był zdolny do związku pod względem fizycznym, ten był także zdolny pod względem psychicznym.
A w jaki sposób ustalano dojrzałość fizyczną?
Do I wieku naszej ery ojciec rodziny ustalał fizyczną dojrzałość chłopców przez oględziny. Gdy ona już nastąpiła, dziecko uznawano za osobę dojrzałą i odbywała się ceremonia nałożenia męskiej togi. Święto odbywało się co roku 17 marca na cześć boga Libera, posiadało charakter religijny i uroczystą oprawę zewnętrzną. Zazwyczaj opiekunowie chłopców ustalali wiek dojrzałości na 14-16 lat, nie było to jednak ustalone żadną normą prawną. U dziewczynek zaś początkowo także poddawano je oględzinom, lecz ze względów na skromność odstąpiono szybko od tej praktyki. Ustalono dla nich stałą granicę wieku. Ukończenie 12 lat świadczyło o dojrzałości fizycznej (viripotentia).12
Od I wieku po Chrystusie ustalenie wieku dojrzałości stało się przedmiotem sporu między 2 kierunkami, szkołami prawniczymi. Dokładniej między konserwatystami – Sabinianami, a reformistami – Prokulianami.
Sabinianie byli za utrzymaniem obrzędu oględzin i formalnego uznania osoby płci męskiej za dojrzałą (poprzez założenie togi w czasie, w którym opiekun lub ojciec dziecka uznał za odpowiedni). Kierunek ten nie wytrzymał jednak próby czasu.
Prokulianie zaś chcieli wprowadzić stałą granicę wieku, od której osiąga się dojrzałość i można zawrzeć małżeństwo. Za taką reformą wysuwali argument braku możliwości podważenia czynności prawnej dokonanej przez osobę, której dojrzałość była wątpliwa. Prokulianie uznawali, że osiągnięcie 14 lat wystarczy do osiągnięcia dojrzałości fizycznej dla chłopców13.
Spór 2 szkół rozwiązał na pewien czas cesarz Justynian w konstytucji Quando Curatores z 529 r. Dopiero w niej zapisano normę prawną o ustaleniu dojrzałości. „Usuwając nieprzyzwoite badanie dojrzałości u mężczyzn, nakazujemy, aby – podobnie jak kobiety po ukończeniu 12 lat bezwzględnie uważane są za dojrzałe – tak samo uważano za dojrzałych mężczyzn po ukończeniu 14 roku życia, pomijając nieprzyzwoite badania”. Od wydania tego aktu każda dziewczyna po 12 roku życia i każdy chłopak po osiągnięciu 14 lat był już dojrzały fizycznie i co za tym idzie psychicznie w prawie rzymskim. Mogli więc pełnoprawnie zawierać małżeństwo14.
Na pewien czas prawo Justyniańskie uspokoiło konflikty dotyczące przeszkody wieku. Stało się tak do IX wieku, gdy znowu wnikliwiej zajęto się tą sprawą. Wytworzyły się 2 koncepcje małżeństwa15:
a) teoria konsensualna, za której twórcę uważa się Ivo z Chartes – chętnie była wykorzystywana przez przedstawicieli szkoły paryskiej,
b) teoria kopulacyjna małżeństwa, którą wykreował Hinkmar, arcybiskup Reims - stała się podstawą dla szkoły bolońskiej.
Ad. a) Hugon od św. Wiktora był wybitnym przedstawicielem szkoły paryskiej. Twierdził, że małżeństwo dochodzi do skutku od momentu wyrażenia konsensusu małżeńskiego, czyli od chwili zawarcia umowy zaręczynowej, chociażby nie nastąpiło jeszcze małżeńskie pożycie. To zgoda małżeńska jest jedynym i bezwzględnym warunkiem zaistnienia małżeństwa, a pożycie nie jest elementem uzupełniającym, czy też tak istotnym.
Według Hugo (Hugona)16 przeszkodą wieku jest przepis prawny wyznaczający granicę wieku do małżeństwa, a nie osiągnięcie dojrzałości fizycznej jako takiej. Minimalny wiek zaczerpnął z postanowień prawa rzymskiego. Czyli chłopcy osiągali dojrzałość po skończeniu 14 lat, a dziewczyny – 12 lat. To stała granica wieku. Małżeństwo zawarte przed tym wiekiem może być rozwiązane nawet gdyby zawarto je dobrowolnie i za zgodą rodziców. Czyli związek osób nieletnich jest nieważny, bo osoby są nieuprawnione do jego zawarcia. Oczywiście po osiągnięciu dojrzałości mogą zawrzeć nierozerwalny związek z pełną mocą prawną.
Piotr Lombard popierał także teorię konsensualną. Głosił, że małżeństwo niedopełnione jest nierozerwalne, potwierdza więc słowa Hugona. Wystarczy umowa zaręczynowa oparta na zgodzie, która wyraża aktualną wolę zawarcia małżeństwa. Rozerwalne jest tylko desponsatio de futuro (właściwe zaręczyny), w odróżnieniu od desponsatio de praesenti17.
Według Lombarda zaręczyny nie można zawrzeć przed 7 rokiem życia – podobnie jak u Rzymian, gdyż małoletni nie rozumieją treści aktu prawnego. Wiek potrzebny do małżeństwa to 12 lat dla dziewczyn i 14 dla chłopaków. Nieletni zaś to osoba o ograniczonej zdolności prawnej do zawarcia małżeństwa (personae media legitimae) Dopiero z chwilą osiągnięcia fizycznej dojrzałości strony mają zdolność do wyrażenia zgody na małżeństwo w sposób prawnie skuteczny18.
Ad. b) Gracjan19 był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły bolońskiej. W swoim Dekrecie uważał, że dla ważności aktu zawarcia małżeństwa oprócz konsensusu, jaki występuje przy zawieraniu zaręczyn musi zaistnieć dopełnienie małżeństwa – współżycie cielesne (copulam carnalem). Zaręczyny to zapoczątkowanie małżeństwa i są one rozerwalne. Należy mieć do nich ukończone 7 lat. Wcześniej nie ma się takiego psychicznego rozwoju aby zrozumieć treść i powagę podejmowanego aktu prawnego.
Aby dopełnić małżeństwo i w pełni zawrzeć związek należało fizycznie obcować z drugą osobą. Aby tego dokonać według Gracjana należało osiągnąć fizyczną dojrzałość. Przeszkoda wieku ma więc charakter względny, nie opiera się na prawnej, tylko faktycznej dojrzałości kontrahentów. Gracjan nie odstępuje całkowicie od granicy wieku 12 względnie 14 lat za uznanie dojrzałości lecz je domniema. Nigdzie jednak wyraźnie nie wspomina o wieku tylko bardziej skupia się na faktycznej dojrzałości fizycznej.
Suma paryska20 powstała około 1160 roku, a jej autor pozostał nieznany. Wyraża się tu za teorią konsensualnej koncepcji małżeństwa – zwykła obietnica z aktualną zgodą wystarczy do zawarcia małżeństwa. Dzieci są pozbawione właściwego rozumowania, więc są niezdolne do zawarcia związku. Zaręczoną dziewczynę można nawet siłą fizyczną zmusić do małżeństwa, bo to bardzo ważne zobowiązanie. Nie może to być jednak przymus absolutny. Nie ma określonej konkretnej granicy wieku w tej sumie, ale w każdym bądź razie ma ona stałą wartość o charakterze bezwzględnym.
Sumę kolońską21 stworzono około 1169 roku. W niej związek małżeński traktowany jest jako kontrakt realny. Składa się z 3 części: traditio, velatio, traductio. Po zawarciu związku powinno nastąpić przekazanie narzeczonej narzeczonemu. Ogólnie zaręczyny dzielą się na: cywilne – o charakterze niezwiązanym i zaręczyny kanoniczne (aktualne)- po nich nie można zawrzeć małżeństwa z inną osobą22.
Przeszkoda wieku jest traktowana jako przeszkoda niezdolności do pożycia. Wiek pełnoletności do zawarcia małżeństwa osiąga się po ukończeniu 12 lat – osoby płci żeńskiej i 14 lat – osoby płci męskiej. Małżeństwo opiera się na świadomej zgodzie kontrahentów. Osoba małoletnia nie jest zdolna aby być stroną w umowie małżeńskiej. Nawet gdy jedna osoba jest dojrzała a druga nie, to wówczas taki akt prawny nie zaistniał. Teoretycznie nie powinna więc być uważniona przez dopełnienie wskutek pożycia fizycznego. W praktyce jednak małżeństwo dopełnione jest ważne i nierozerwalne.
Przeszkoda wieku w sumie nie ma tu charakteru samoistnego ani bezwzględnego. Możliwe jest bowiem zaistnienie ważnego i nierozerwalnego związku małżeńskiego przed osiągnięciem prawnej dojrzałości przynajmniej jednej ze stron. Ważniejsza niż wiek jest dojrzałość psychiczna – rozeznanie strony. Taka osoba zaręczona po 7 roku życia nie musi wypełniać obowiązku zawarcia małżeństwa – umowa jest wtedy prawnie nieskuteczna.
Paucapalea napisał około 1140-1148 Sumę do Dekretu Gracjana. Zamieścił w niej informację, że zaręczyny można zawrzeć po upływie 7 roku życia, a można je zerwać po osiągnięciu dojrzałości (nawet mimo wcześniejszego udziału rodziców). Zaręczyny w dojrzałym wieku wymagają poważnej przyczyny do zerwania: wybór lepszego stanu życia, uprowadzenie czy dyspensa Kościoła. Tak jak Gracjan Paucapalea mówił o względnym charakterze przeszkody wieku, bardziej zależnej od faktycznej dojrzałości niż osiągnięciu odpowiednio 12 i 14 lat z prawa rzymskiego dla dziewczyn i chłopców. Dopełnienie małżeństwa zależy więc od faktycznego pożycia23.
Roland Bandinelli, stworzył Sumę do Dekretu Gracjana w 1148 roku. Wyróżnia przeszkodę wieku jako samoistną przeszkodę. Dla zaistnienia małżeństwa potrzebna jest zgoda (consensus), umowa małżeńska (pactio coungalis) oraz zdatność osób (idoneitas personarum). Małżeństwo jest zapoczątkowane jako związek duchowy a drugim etapem jest dopełnienie, które następuje przez związek cielesny. Dopiero z tymi dwoma elementami jest nierozerwalne.
Zaręczyny zawarte za zgodą dziewczyny przez jej ojca mają moc trwałego zobowiązania lecz są rozerwalne. Nie wiążą dziewczyny zaręczyny zawarte pomimo jej sprzeciwu lub jeszcze w czasie, gdy jest niezdolna do małżeństwa. Roland wprowadził wiek pełnoletności – zdolności do zawarcia małżeństwa w sposób prawnie skuteczny. Uzależnił go nie tylko od fizycznej, ale i psychicznej dojrzałości, która według niego następowała równocześnie. Czyli dla dziewcząt w wieku 12 lat a dla chłopców po ukończeniu 14 roku życia. Ta granica nie ma charakteru bezwzględnego, zawierała klauzulę – „chyba, że przedwczesna dojrzałość zastąpi brak wieku.”24
Gandulf z Binasco swoje sentencje spisał w latach 1160-1170. Twierdził, że od 7 lat wolno zawierać zaręczyny w postaci dwustronnej umowy, której przedmiotem jest przyszłe małżeństwo. Konsens przy zaręczynach nie rodzi zobowiązania prawnego tylko moralne, opierając się na posłuszeństwie wobec rodziców.
Przeszkoda wieku to jedna z 11 przeszkód małżeńskich25. Samo osiągnięcie 12 lub 14 lat ma charakter względny. Z chwilą osiągnięcia fizycznej dojrzałości istnieje możliwość niepowściągliwości i od tego momentu dopuszcza się zawarcie małżeństwa. Ważniejsze jest więc wyrażenie aktualnej zgody na małżeństwo i zrodzenie dziecka lub przynajmniej fizyczne współżycie. Strona dojrzała związana jest decyzją, dopóki druga strona nie osiągnie małżeńskiej pełnoletności i nie zgodzi się na małżeństwo. A jeżeli nie było zgody małżeńskiej, a nastąpiło przeprowadzenie narzeczonej do domu chłopaka to nie można wykluczyć małżeństwa osoby dojrzałej z inną osobą.
Sumę do Dekretu Gracjana Jana z Faenzy datuje się na 1171 rok26. Jan uważa, że zaręczyny to zapoczątkowanie małżeństwa, gdy:
a) odnoszą się do przyszłości – to nie są podstawą zaistnienia ważnego małżeństwa,
b) dotyczą teraźniejszości – wówczas nawet przed dopełnieniem powstaje małżeństwo, a jest tylko rozwiązywalne przez przeszkodę impotencji lub wstąpienie do zakonu.
Gdy zaręczyny są zawierane przez niepełnoletnie osoby to nie ma zobowiązania, lecz występuje tu sam aspekt moralny. Jeśli jedna jest stroną dojrzałą – to nie może zmienić decyzji dopóki druga strona nie osiągnie małżeńskiej pełnoletności. Wówczas jeśli zawrą związek traktuje się go jako niepełny akt prawny bądź jak małżeństwo wolnego z niewolnikiem (jeden ma prawo odstąpienia podczas, gdy drugi nie ma takiego uprzywilejowania). Granica wieku 12 i 14 lat ma więc charakter bezwzględny.
Spośród dekretałów papieskich to orzeczenia papieża Aleksandra III wywarły największe znaczenie. W zakresie materii dotyczącej przeszkody wieku wypowiadał się wiele razy. Próbował pogodzić sprzeczne interesy szkoły bolońskiej i paryskiej. Bardziej jednak opowiadał się za konsensualną teorią koncepcji małżeństwa. Jego orzeczenia ukształtowały średniowieczny pogląd na jedną z przeszkód małżeńskich.
Aleksander III w dekretałach z lat 1160-1180 twierdził, że jeżeli mężczyzna i kobieta, którzy w odpowiednim wieku wyrazili zgodę na małżeństwo byli nią bezwzględnie związani. Nawet jeśli zawarto i dopełniono 2-gi związek, to nie rozwiązywał on pierwszego. Wyjątek stanowiło tu wstąpienie do zakonu w przypadku niedopełnionego małżeństwa.
Przeszkodę wieku w młodych latach traktował tak samo jak przeszkodę impotencji – ponieważ osoba jest niezdolna do fizycznego pożycia27. Małżeństwo jest formalnie ważne po jego zawarciu po 7 roku życia. Jednak skuteczność tego aktu została ograniczona pod względem rzeczowym jak i czasowym. Przy osobach małoletnich brak jest bowiem w pełni świadomej zgody i psychicznej dojrzałości. Poza tym to co było za młodego wieku należy potwierdzić jak się osiągnie dojrzałość. Przykładowo za złamanie przysięgi o ożenku z małoletnią i pobranie się z osobą trzecią grozi kara kościelna (jako forma zadośćuczynienia).
Aleksander III sprecyzował przeszkodę przyzwoitości publicznej (imp. publicae honestetis).28 Związana jest z przeszkodą wieku do zawarcia małżeństwa. Np. pełnoletni mężczyzna poślubił najpierw małoletnią dziewczynę a następnie jej matkę. Wówczas wartość prawna drugiego małżeństwa29:
a) jest ważne i nierozerwalne – gdy to drugie małżeństwo z matką nastąpiło zanim dziewczyna ukończyła 7 lat,
b) jest nieważne i należy je rozwiązać, a mężczyźnie nie wolno wejść w związek małżeński ani z córką ani z jej matką – jeżeli skutek zawarcia drugiego małżeństwa nastąpił po przekroczeniu 7 lat przez dziewczynę (córkę).
Sicard z Cremony, działał po 1179 roku. Podzielił związki na zaręczyny prawne (desponsatio legalis) w postaci zwykłego przyrzeczenia małżeńskiego i zaręczyny kanoniczne (desponsatio canonica). Mogą się rozwiązać przez wstąpienie do zakonu lub przeszkodę niemocy płciowej. Przyczyna sprawcza małżeństwa to zgoda. Jeżeli wymaga się dojrzałego wieku do profesji zakonnej to tym bardziej do aktywnej formy życia jaką jest małżeństwo. Zdolność do wyrażenia zgody nie mają ani małoletni ani umysłowo chorzy30.
Po 7 roku życia mogą zawrzeć kontrakt konsensualny – zaręczyny. Przed tym wiekiem jeśli to rodzice w imieniu dzieci zawarli zaręczyny, to po osiągnięciu 7 roku życia muszą wyrazić zgodę na ten akt prawny. Sicard uważał, że między mało a pełnoletnim nie ma związku małżeńskiego tylko tzw. małżeństwo prawnie bezskuteczne (matrimonium assistatum). Brak bowiem konsensusu jednej ze stron, to małoletni po osiągnięciu dojrzałości może się nie zgodzić, a pełnoletni powinien zostać ukarany i nie wolno mu już cofnąć swojej zgody.
Suma Huguccia, do dekretu powstała w 1188 roku. W nich zaręczyny teraźniejsze (desponsatio de praesenti) są nierozerwalne z wyjątkiem przypadku wstąpienia do zakonu lub śmierci. Przyrzeczenie małżeńskie desponsatio de futuro ma faktycznie charakter zaręczyn a wraz z pożyciem fizycznych stron oznaczało wyrażenie aktualnej zgody i powoduje te same skutki co nierozerwalne małżeństwo31.
Ukończenie 7 roku życia jest wymagane do zawarcia zaręczyn, nie ma ona jednak charakteru bezwzględnego. Duże znaczenie ma tu faktyczna zdolność do podjęcia świadomej decyzji, pozostająca w ścisłym związku z poczytalnością. Dla zawarcia małżeństwa również należy osiągnąć wiek 12 (dziewczyny), względnie 14 lat (chłopcy). Ważne jest aby posiadać fizyczną i psychiczną dojrzałość32. A z tym bywa różnie, można osiągnąć dojrzałość prawną przed faktyczną lub odwrotnie. Domniemanie wieku można obalić faktem przeciwnym, np. wcześniejsze współżycie.
Małoletni, którzy zawarli zaręczyny nie mogą ich zerwać ani zawrzeć nowych. Są to akty przygotowawcze i za ich niedotrzymanie grozi kara kościelna. Po osiągnięciu dojrzałości przez młodych można nawet zastosować przymus do zawarcia małżeństwa. Osoby różnego wieku mogą zerwać zaręczyny, jednakże osoba pełnoletnia będzie miała większy grzech aniżeli strona małoletnia. Osoba małoletnia może je zerwać bez żadnych konsekwencji.
Summę Lipsiensis33 datuje się na 1186 rok, autor niestety pozostał nieznany. Według niego małżeństwo to związek pełnoprawny, gdy jest oparty na aktualnej zgodzie. Może być rozwiązany w wypadku niemocy płciowej lub wstąpienia do zakonu. Oprócz zgody i dopełnienia wymagana jest także prawna zdolność stron. Przeszkoda wieku to jedna z 3 postaci przeszkody niemocy płciowej. Tu także obowiązuje ukończenie odpowiednio 12 i 14 lat dla dziewczyn i chłopaków. Zaręczyny zawarte przed 7 rokiem życia są nieważne. Tylko strona małoletnia ma prawo odmowy zgody na małżeństwo z osobą pełnoletnią. Nie ma bariery wspólnoty życia, brak jest węzła, brak konsensusu i zobowiązania stron.
Summie Bambergensis też nie przypisano autora. Niedopełnienie małżeństwa uważa się za bezwzględnie nierozerwalne, wystarczy sam konsensus. Zaręczyny zawarte przez ojca w imieniu dojrzałej córki są zobowiązujące do 7 roku życia, córka wtedy musi być posłuszna i się podporządkować starszemu. Zaś po ukończeniu 7 lat powinna się zgodzić z wolą ojca lecz wolno jej się sprzeciwić np. gdy narzeczony jest człowiekiem brzydkim i niegodziwym.
Zasada dobrowolności zgody jest zachowana, bo córka ma prawo sprzeciwu34. Zaręczyny mają tu charakter aktu przygotowawczego do małżeństwa. Jeżeli nastąpiła obopólna zgoda kontrahentów przy zaręczynach dają podstawę do żądania, a nawet przymusu zawarcia małżeństwa po osiągnięciu wieku dojrzałości. Tylko strona dojrzała jest związana wyrażonym konsensusem a kontrahent niedojrzały po osiągnięciu dojrzałości może odmówić zgody na zawarcie małżeństwa.
Bernard z Pawii stworzył summę de matrimonis w latach 1173-1179. Ujął przeszkodę wieku jako jedną z przeszkód niemocy płciowej – nie ma wówczas prawnej zdolności stron do małżeństwa. To także konsensualna teoria małżeństwa. A nie osiągnięcie 12 (lub 14 lat dla płci męskiej) jest zrywającą przeszkodą małżeńską.
Wiek potrzebny do zaręczyn to jest wiek rozeznania osiąga się po ukończeniu 7 roku życia. Po tym okresie zaręczyny nie rodzą zobowiązania do zawarcia małżeństwa i kontrahenci mogą się sprzeciwić. Dla osób nierównego wieku tylko osobę dojrzałą wiąże, a niedojrzała może się sprzeciwić.
Summa decretalium pochodzi z lat 1191-1198. W stosunku do zaręczyn zmieniała to, że zaręczyny zawarte w okresie niedojrzałości wiążą strony aż do czasu osiągnięcia dojrzałości. Sam wiek 12 względnie 14 lat nie ma już takiego bezwzględnego charakteru i trzeba brać pod uwagę także fizyczną dojrzałość.
Z kolei Casus decretalium powstała około 1198 roku35. W niej przeszkoda przyzwoitości publicznej – w przypadku zawarcia zaręczyn po 7 roku życia - obejmowała krewnych stron w stopniu pierwszym. A osoby będące bliskie pełnoletności lub pełnoletnie zawierając zaręczyny zarówno de praesenti jak i de futuro nie mogły ich zawrzeć z krewnymi zarówno z jednej jak i z drugiej strony36.
Richardus de Lacy Anglicus stworzył w 1196 roku także Casus Decretalium. W niej zamieścił, że ważniejsza nie jest dojrzałość prawna, a faktyczna zdolność zrodzenia potomstwa37. Do zaręczyn potrzebne jest osiągnięcie 7 lat. Związek zawarty przez małoletnich nieumocniony w wieku dojrzałym należy rozwiązać na drodze postępowania sądowego. Związki między osobami nierównego wieku i równego wieku także powinno rozstrzygać postępowanie sądowe. Właściwe powinowactwo (affinitas) powstaje tylko z pożycia cielesnego38, a sztuczne powinowactwo przeszkoda przyzwoitości publicznej rodzi się także z zaręczyn ważnie zawartych po ukończeniu 7 lat i obejmuje wszystkich krewnych jednego i drugiego kontrahenta.
Innocenty III twierdził, że najważniejszą czynnością przy zawieraniu małżeństwa jest wyrażenie aktualnej zgody, a faktyczne zawarcie i dopełnienie małżeństwa z osobą trzecią nie jest w stanie unieważnić związku, podobnie jak nic nie może uzupełnić braku zgody.
Zaręczyny wraz z dopełnieniem powodują zaistnienie nierozerwalnego związku małżeńskiego. Akt prawny dokonany przez osoby pełnoletnie powoduje zaistnienie małżeństwa a dokonany przez osoby małoletnie wywołuje takie skutki prawne jakie są związane z zawarciem zaręczyn.
Dla młodocianych chłopców nie wystarczy werbalne wyrażenie zgody, bo nie jest to istotny dowód treści dokonywanej czynności prawnej pomiędzy osobami nierównego wieku. Nie tylko dojrzałość fizyczna i zdolność do cielesnego pożycia była brana pod uwagę. Uwydatnia się w większym stopniu rolę dojrzałości psychicznej, czyli zdolności do wyrażenia świadomej i dobrowolnej zgody na małżeństwo39.
Wymóg osiągnięcia wieku 12 (lub 14 lat dla osób płci męskiej) jest bezwzględnie wymagany do zawarcia małżeństwa gdy jego zawarcie następuje w formie kontraktu werbalnego. Chyba, że wcześniej osoby stały się faktycznie dojrzałe. Do zaręczyn potrzebne jest ukończenie 7 lat. A przed 7 rokiem życia można zawrzeć zaręczyny za zgodą krewnych, jeżeli po osiągnięciu tej granicy wieku strony wyraziły na nie zgodę. Występują 2 źródła pochodzenia przeszkody przyzwoitości publicznej:
- małżeństwo ważnie zawarte, ale niedopełnione przez fizyczne pożycie nupturientów,
- zaręczyny, nawet gdy zostały zawarte przez małoletnich.
Bonifacy VIII uważał, że przeszkoda przyzwoitości publicznej nie powstaje z nieważnych zaręczyn, gdy strona lub strony nie ukończyły 7 roku życia. Kontrahenci bowiem dopiero po ukończeniu 7 lat powinni wyrazić na nie swoją zgodę w sposób werbalny lub faktyczny. Związek zawarty między osobami małoletnimi lub nierównego wieku nie przekształca się automatycznie w związek małżeński40. Dla zaistnienia małżeństwa wymaga się fizycznego pożycia bądź innych ekwiwalentnych znaków dotyczących woli zawarcia małżeństwa.
Zaręczyny zawarte przez rodziców dojrzałych lub niedojrzałych dzieci w ich imieniu powodują przeszkodę przyzwoitości publicznej gdy dzieci obecne przy ich zawieraniu wyraźnie (expresse) lub milcząco (tacite) wyrażą swoją zgodę.
Glossa ordinaria do Dekretu Gracjana
W niej zawarto zasadę, że nie można zawrzeć zaręczyn przed ukończeniem 7 roku życia a wyjątki to41:
1) gdy dzieci są bliskie ukończenia 7 lat, gdy osiągnęły stopień psychicznego rozwoju,
2) ważne są zaręczyny zawarte przez rodziców w imieniu dzieci poniżej 7 lat o ile zostaną zaakceptowane przez zainteresowane strony po dojściu do wieku rozeznania.
Kryterium nadrzędne fizycznej dojrzałości w stosunku do dojrzałości prawnej – ukończenie 12, względnie 14 lat. Jeżeli po osiągnięciu wieku dojrzałego nie sprzeciwiły się ani formalnie nie ponowiły zgody to wystarczył „consensus tacitus” do zaistnienia małżeństwa, zwłaszcza gdy nupturienci zamieszkali ze sobą.
Glossa ordinaria do Dekretu Grzegorza IX
Według nich żądano od kontrahentów ukończenia 7 roku życia jeśli chce się mieć ważne zaręczyny. Natomiast jeśli zostały zawarte wcześniej to należy tą wolę potwierdzić albo przez brak sprzeciwu albo werbalne potwierdzenie przez odwiedziny, podarunki itp.
Gdy zaręczyny zostały poparte przysięgą, to można stosować przymus do ich zawarcia, bo w razie złamania narażają się na grzech i krzywoprzysięstwo. A zwykłe zaręczyny nie wywierają takiego skutku. Rozwiązanie zaręczyn może nastąpić gdy jeden z kontrahentów zawarł małżeństwo z osoba trzecią lub złożył uroczystą profesję zakonną albo gdy orzekł tak sąd kościelny42. Do zawarcia małżeństwa wymagane jest obustronne werbalne wyrażenie konsensusu małżeńskiego i wiek minimum 12 względnie 14 lat. Ważniejsza jest jednak faktyczna dojrzałość fizyczna nupturientów. Czyli po osiągnięciu wieku, ale bez faktu dojrzałości uniemożliwia zawarcie małżeństwa.
Ta dojrzałość przejawia się w formie życiowego doświadczenia, odpowiedniego poziomu umysłowego, pełnej odpowiedzialności karnej – dojrzałość psychiczna. a nie tylko zdolność pożycia stron. Gdy związek zawierają osoby różnego wieku to nie mamy nawet do czynienia z kontraktem nawet o ograniczonej skuteczności prawnej. Istnieje tu możliwość dokonania zaręczyn.
Między osobą mało- a pełnoletnią następuje zawarcie małżeństwa po osiągnięciu dojrzałości i dokonaniu wyraźnego konsensusu43. A może to być fizyczne pożycie i nałożenie obrączki ślubnej. Strona małoletnia może się oczywiście nie zgodzić.
Przeszkoda przyzwoitości publicznej została zniesiona między dziećmi z drugiego małżeństwa a krewnymi pierwszego współmałżonka. Nadal tą przeszkodą byli objęci wszyscy krewni jednej i drugiej strony. Uregulowanie sponsio paterna44 polegało na tym, że małoletniego syna lub córkę można zmusić do zawarcia zaręczyn. Pełnoletni syn może zawrzeć małżeństwo z inną osobą, gdyż decyzja ojca związana jest z tytułu szacunku, a nie konieczności. Pełnoletnia córka w zasadzie może się sprzeciwić ojcu tylko, gdy opiekun wybrał na jej małżonka człowieka brzydkiego lub złych obyczajów.
Damasus Boemus w Summa Dekretalium podzielił zaręczyny na 2 typy prawne i faktyczne. Zaręczyny osoby mało z pełnoletnią są nieważne, a zobowiązania osoby pełnoletniej pochodzą z tytułu złożonego przyrzeczenia45. Natomiast jeżeli strony nie mogą zawrzeć małżeństwa, z powodu przeszkody wieku, a mają taki zamiar, to nie można zastępować tej umowy kontraktem zaręczynowym. Stronom bowiem nie o to chodziło, nie można im przypisywać czegoś innego. Chyba, że mimo nierównego wieku chcą zawrzeć tylko zaręczyny.
Rajmund z Panafort napisał Sumę o małżeństwie w 1235 roku. Jeżeli brakuje pól roku do wieku dojrzałości, ale występuje już fizyczna dojrzałość lub dokonano pożycia - małżeństwo jest ważne. Wymagana jest naturalna zgoda, nie może być wymuszenia fizycznego pożycia, bo wówczas małżeństwo jest nieważne. Jeżeli zawarcie zaręczyn było pod przysięgą i nastąpiło ich zerwanie to grozi nawet ekskomunika.
Rajmund uważał, ze zaręczyny, które zostały zawarte bez zamiaru zawarcia w przyszłości małżeństwa to nie wystarczyłyby podarunki, pocałunki, a nawet fizyczne pożycie, bo do tego została nakłoniona. Uważa on, w przeciwieństwie do innych, że mimo niezbitych dowodów nie doszło do zawarcia małżeństwa u jednego z kontrahentów.
Goffredus de Trano wykreował Sumę do dekretu Grzegorza IX. Zawarcie zaręczyn przez małoletnich kontrahentów „de praesenti” powoduje zawarcie zaręczyn na mocy dyspozycji prawa. A związek przekształca się w małżeństwo przez milczące lub wyraźne ponowienie konsensusu, przez wspólne mieszkanie czy cielesne pożycie. Rozwiązanie zaręczyn jest możliwe za obopólną zgodą stron. Przeszkoda przyzwoitości publicznej powstaje także z zaręczyn, nawet gdyby nie były one prawnie skuteczne. Wyjątek stanowią zaręczyny zawarte przed 7 rokiem życia.
Przeszkoda wieku jest względna46. Należy ukończyć 12 lat dla dziewcząt i 14 lat dla chłopców, ale nadrzędna jest dojrzałość faktyczna nad prawną. Gdyby były jakieś wątpliwości należy przeprowadzić oględziny. Dla nierównych wiekiem prawo odmowy przysługuje tylko osobie wcześniej niepełnoletniej. Zgodnie z zasadą dobrowolności zgody małżeńskiej dzieci mogą się podporządkować rodzicom zgodnie z zasadą słuszności a nie konieczności.
Henryk z Suzy zapisał Summę aurea około 1250 roku. Uważał, że przeszkoda wieku to jedna z przeszkód niemocy płciowej. W okresie pubertas nabywa się prawo do zawarcia małżeństwa, czyli po 12 i względnie 14 latach – osiąga się wtedy pełnoletność małżeńską. Na podstawie faktów stwierdza się dojrzałość fizyczną i psychiczną. Nieważne są zaręczyny przed 7 rokiem życia, chyba, że zaaprobowano zaręczyny zawarte wcześniej przez rodziców w sposób milczący albo poprzez ponowienie zgody lub przeprowadzkę.
Ważnie zawarte zaręczyny wywierają skutki47:
a) obowiązku zawarcia w przyszłości małżeństwa i to tak poważnie, że można nupturientom zagrozić zastosowanie kary kościelnej
b) źródłem powstania przeszkody przyzwoitości publicznej, obejmujących wszystkich krewnych jednej i drugiej strony.
Gdy dwie małoletnie osoby zawierają zaręczyny to są one ważne, gdy po osiągnięciu dojrzałości nie odmówią zgody na małżeństwo. Jeżeli osoba pełnoletnia zawiera zaręczyny z małoletnią, to związana jest tylko osoba pełnoletnia. Małoletnia może się zgodzić lub sprzeciwić, jak woli. A gdy pełnoletnia zawiera zaręczyny z małoletnią i w czasie tej małoletności zawiera małżeństwo z osobą trzecią, to też jest ważne małżeństwo, gdyż jest ono związkiem nadrzędnym w stosunku do zaręczyn. Zerwanie zaręczyn występuje przez wstąpienie do zakonu, małżeństwo z osobą trzecią i postępowanie przed sądem kościelnym.
Wiek uprawniający do zawarcia małżeństwa to 12 i 14 lat – takie domniemanie prawne48. A fizyczna i psychiczna zdolność stron do małżeństwa lub osoby, które nie ukończyły wieku, lecz faktycznie są dojrzałe „proximi pubertati”. Czasem może to być 8, 15 dni, a czasem 6 miesięcy.
Małżeństwo powinno zostać zawarte po osiągnięciu odpowiedniego stopnia dojrzałości fizycznej, psychicznej i społecznej. Według KPK wynosi 14 lat dla kobiet i 16 lat dla mężczyzn49. W Polsce, w prawie państwowym ustalono ją na ukończeniu 18 lat zarówno dla mężczyzn jak i dla kobiet. Wyjątek stanowią kobiety, które np. zaszły wcześniej w ciążę, a sąd opiekuńczy zezwolił jej na zawarcie małżeństwa. Zawarcie małżeństwa musi być jednak zgodne z dobrem założonej rodziny.
Tak nisko wiek został ustalony z dwóch przyczyn w KPK50:
1) aby nie ograniczać naturalnego prawa do zawarcia małżeństwa przez osoby, które osiągnęły już biologiczną i psychiczną dojrzałość,
2) powszechne prawo kanoniczne obejmuje nie tylko kulturę zachodu, ale wiernych należących do różnych narodowości, miejsc, kultur, w których różne są zwyczaje, prawa, czy też uwarunkowania biologiczne i społeczne – są tam zatem grupy społeczne, w których małżeństwo zawiera się w niższym wieku.
Konferencja episkopatu ma prawo jednak ustalać dla swojego terytorium wyższy wiek do godziwego zawarcia małżeństwa. i jednocześnie duszpasterze powinni odwodzić od zawierania małżeństwa młodzież przed osiągnięciem wieku, w którym zgodnie z miejscowymi zwyczajami zawiera się małżeństwo51.
Gdyby ktoś zawarł małżeństwo przed osiągnięciem wieku ustaloną przez miejscową konferencję episkopatu, złamałby przepisy, ale nie spowoduje to nieważności małżeństwa. Czyli prawodawca kanoniczny zachowując niski wiek umożliwił jego pewną regulację i ograniczył udzielanie dyspensy od przeszkody zrywającej. Jednocześnie uniknął niedogodności znacznej różnicy minimalnego wieku miedzy ustawodawstwem kanonicznym, a prawem państwowym.
Konferencja Episkopatu Polski w Instrukcji dla duszpasterzy dotyczącej małżeństwa konkordatowego52 ustaliła dla godziwości małżeństwa granicę wieku na wysokości 18 lat zarówno dla mężczyzn jak i dla kobiet. W wypadku gdyby narzeczona otrzymała od sądu opiekuńczego zezwolenie na wcześniejsze zawarcie małżeństwa, to muszą uzyskać dyspensę od ordynariusza miejsca.
Jeżeli kandydat do zawarcia małżeństwa kanonicznego nie ukończył 18 lat to musi uzyskać dyspensę ordynariusza miejsca. Udzielenie jej warunkowane jest zgodą rodziców na małżeństwo osoby małoletniej. Dodatkowo kościelne ustawodawstwo partykularne wymaga od osób ubiegających się o dyspensę ważnych zezwoleń na zawarcie małżeństwa cywilnego lub uzyskanie skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego. Np. zezwolenie sądu opiekuńczego na wcześniejsze zawarcie małżeństwa53.
Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski w ogóle nie rozważa ewentualności dyspensy od przeszkody wieku. Nie oznacza to jednak, że udzielenie jej nie jest możliwe. Jeżeli nie uzyskano zezwoleń cywilnych dla osób pełnoletnich duchowny musiałby dodatkowo uzyskać zezwolenie na asystowanie przy takim małżeństwie, które nie może uzyskać skutków cywilnych. Tego rodzaju zezwolenie ordynariusza miejsca może zostać wydane jedynie absolutnie wyjątkowo54.
Na przestrzeni dziejów granica wieku ulegała wielokrotnym modyfikacjom. Początkowo od niepisanego zwyczaju w prawie rzymskim polegającym na oględzinach, potem ustalając w VI wieku pułap 14 lat dla chłopców i 12 dla dziewcząt. W międzyczasie próbowano uzależnić możliwość zawarcia małżeństwa od osiągnięcia dojrzałości faktycznej, a nie prawnej. Po to, aby zdolność fizycznego pożycia decydowała o prawie do zawarcia związku – tak głosiła szkoła bolońska. Za to szkoła paryska bardziej opowiadała się za sztywną granicą wieku. Przedstawiciele stolicy Francji wkrótce przeważyli szalę i wygrali spór ustalając w XIII wieku stały wiek odpowiednio 12 i 14 lat dla płci żeńskiej i męskiej. Natomiast co do ważności zaręczyn poprzedzających małżeństwo nie było wątpliwości, że wystarczy ukończenie 7 roku życia do dokonania tej czynności prawnej. Rozbieżności jedynie były co do ważności zaręczyn osób małoletnich z pełnoletnimi. Ustalono, że wolę małoletni musi potwierdzić po osiągnięciu dojrzałości.
To właśnie wiele osiągnięć z XIII wieku przetrwało do wydania Kodeksu Prawa Kanonicznego w 1917 roku. Taka sytuacja miała się chociażby dla przeszkody wieku. Papieże Innocenty III, Bonifacy III i Grzegorz IX ukształtowali na długie wieki formę prawną przeszkody wieku. Można jednocześnie stwierdzić, że w pewnym sensie zakończyli długi etap jej historycznego rozwoju. W późniejszym okresie przeszkodą wieku zajmowali się chociażby święty Tomasz z Akwinu, Albert Wielki, czy św. Bonawentura. Nie wnieśli oni jednak istotnych reform co do fundamentów wytworzonych przez papieży i dekretalistów tworzących swe dzieła w XIII wieku. Dopiero Kodeks Prawa Kanonicznego podniósł granicę wieku na 14 lat dla dziewczyn i 16 lat dla chłopaków55. W obecnym Kodeksie56 zostało zawarte jednak pewne zastrzeżenie, że konferencje episkopatu na terytorium na którym działają mogą podnieść tą granicę wieku. Także i Konferencja Episkopatu Polski skorzystała z tego prawa ustalając, że godziwy wiek do zawarcia małżeństwa wynosi 18 lat dla obu płci. Czy kiedyś ta granica wieku zostanie zmieniona? Nie wiadomo. Myślę jednak, że granica 18 lat stanowi wystarczającą gwarancję tego, żeby osoby decydujące się na małżeństwo nie dokonywały tej czynności zbyt pochopnie i miały czas na głębokie zastanowienie się nad przyszłym związkiem.
Książki:
Majer P., Zawarcie małżeństwa kanonicznego bez skutków cywilnych, Kraków 2009,
Orawiecki W., Zaręczyny w tradycji kościoła powszechnego i współczesnym prawie kanonicznym, Wrocław 2008,
Piasecki K., Prawo małżeńskie, Warszawa 2011,
Wołodkiewicz W., Zabłocka M., Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 2005,
Zubert B.W., Pro iure et vita, Lublin 2005,
Prawo kanoniczne (kwartalnik prawno-historyczny) Rok LV Nr 3/2012.
Akty prawne:
Konstytucja RP, (Dz. U. z 1997r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.),
Kodeksu Prawa Kanonicznego 1983,
Codex Iuris Canonici 1917,
Ustawa Kodeks Rodzinny i opiekuńczy (tj. Dz.U. z 2012 r. poz. 788 z późn. zm.).
Strony internetowe [dostęp w dniu 26.05.2014]:
http://www.iep.utm.edu/lombard/
http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TA/TAI/pr_malzenskie_03.html
http://www.wladcy.myslenice.net.pl/papiestwo/osoby/Bonifacy%20VIII.htm
http://www.academia.edu/5037643/_The_Summa_decretorum_of_Huguccio_in_The_History_of_Canon_Law_in_the_Classical_Period_1140 1234_From_Gratian_to_the_Decretals_of_Pope_Gregory_IX_ed._by_W._Hartmann_and_K._Pennington_Washington_DC_CUA_Press_2008_142-160
K. Piasecki, Prawo małżeńskie, Warszawa 2011, s. 18.↩
Art. 1-22 Ustawy Kodeks Rodzinny i opiekuńczy, (tj. Dz.U. z 2012 r. poz. 788 z późn. zm.).↩
Art. 18 Konstytucji RP, (Dz. U. z 1997r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).↩
Kan. 1055 Kodeksu Prawa Kanonicznego 1983.↩
Kan. 1083- 1094 KPK 1983.↩
Art. 10-15 Kodeksu Rodzinnego i opiekuńczego, (tj. Dz.U. z 2012 r. poz. 788 z późn. zm.).↩
Strona internetowa: http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TA/TAI/pr_malzenskie_03.html↩
Prawo kanoniczne (kwartalnik prawno-historyczny) Rok LV Nr 3/2012, s. 7.↩
W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 2005, s. 91.↩
Ta definicja utożsamiana jest z Modestynem.↩
B.W. Zubert, Pro iure et vita, Lublin 2005, s. 31.↩
W. Orawiecki, Zaręczyny w tradycji kościoła powszechnego i współczesnym prawie kanonicznym, Wrocław 2008, s. 41.↩
B.W. Zubert, op. cit., s. 37.↩
Prawo kanoniczne (kwartalnik prawno-historyczny) Rok LV Nr 3/2012, s. 61.↩
B.W. Zubert Pro iure et vita Lublin 2005, s. 40.↩
Idem, s. 43.↩
Konsensualnej umowy przedmałżeńskiej.↩
Strona internetowa: http://www.iep.utm.edu/lombard/↩
B.W. Zubert, op. cit., s. 47.↩
Summa Parisiensis (Magister Gratianus in hoc opera).↩
Summa coloniensis (Elegantius in iure divino).↩
Odpowiednio desponsatio legalis i desponsatio canonica.↩
B.W. Zubert, Pro iure et vita, Lublin 2005, s. 58.↩
Nisi malita etatis locum suppleat.↩
B.W. Zubert, Pro iure et vita, Lublin 2005, s. 68.↩
Idem, s. 70.↩
B.W. Zubert, Pro iure et vita, Lublin 2005, s. 87.↩
Później określana jako quasi affinitas.↩
Prawo kanoniczne (kwartalnik prawno-historyczny) Rok LV Nr 3/2012, s. 21.↩
B.W. Zubert, op. cit., s. 106.↩
Idem, s. 111.↩
Strona internetowa: http://www.academia.edu/5037643/_The_Summa_decretorum_of_Huguccio_in_The_History_of_Canon_Law_in_the_Classical_Period_1140 1234_From_Gratian_to_the_Decretals_of_Pope_Gregory_IX_ed._by_W._Hartmann_and_K._Pennington_Washington_DC_CUA_Press_2008_142-160↩
Suma lipska.↩
B.W. Zubert, Pro iure et vita, Lublin 2005, s. 119.↩
Jej autorem również jest Bernard z Pawii.↩
Zgodnie z przeszkodą przyzwoitości publicznej.↩
Zasada malitia suppleat aetate.↩
B.W. Zubert, Pro iure et vita, Lublin 2005, s. 129.↩
Idem, s. 137.↩
Strona internetowa: http://www.wladcy.myslenice.net.pl/papiestwo/osoby/Bonifacy%20VIII.htm↩
B.W. Zubert, Pro iure et vita, Lublin 2005, s. 144.↩
Idem, s. 148.↩
B.W. Zubert, Pro iure et vita, Lublin 2005, s. 148.↩
Ojcowskich wskazań.↩
B.W. Zubert, op. cit., s. 152.↩
Idem, s. 162.↩
Zwany Hostiensisem.↩
B.W. Zubert, Pro iure et vita, Lublin 2005, s. 166.↩
Kan. 1083 Kodeksu Prawa Kanonicznego 1983.↩
P. Majer, Zawarcie małżeństwa kanonicznego bez skutków cywilnych, Kraków 2009, s. 248.↩
Kanony 1072 i 1083 KPK 1983.↩
Z 22 października 1998 roku.↩
K. Piasecki, Prawo małżeńskie, Warszawa 2011, s. 66.↩
P. Majer, Zawarcie małżeństwa kanonicznego bez skutków cywilnych, Kraków 2009, s. 255.↩
Kan. 1067 Codex Iuris Canonici 1917.↩
Kan. 1083 § 2 Kodeksu Prawa Kanonicznego 1983.↩