Etyka:
Czym jest etyka? Etyka a filozofia. Etyka a moralność. Wyjaśnić terminy: etyka normatywna, etyka opisowa; etyka stosowana; metaetyka.
czym jest etyka?:
definicja słownikowa:
ogół zasad i norm postępowania przyjętych w danej epoce i w danym środowisku
nauka o moralności
etymologia:
gr. tá ethika „traktat o obyczajach”
gr. ethos „obyczaj”, „charakter”, utrwalony w sposób zachowania się w środowisku życia
termin użyty w IV w. p.n.e. przez Arystotelesa w tytule działa „Etyka nikomachejska”
Etyka a filozofia:
filozofię dzieli się na: ontologię (co istnieje, co możemy widzieć), epistemologię (co możemy robić), aksjologię
inny podział to ontologia epistemologia, filozofia praktyczna
etyka uznawana jest za dział aksjologii lub filozofii praktycznej
niektórzy autorzy wymieniają etykę jako trzecią dyscyplinę filozoficzną obok ontologii i epistemologii
etyka jest mocno związana z innymi działami filozofii. Rozstrzygnięcia na gruncie etyki wiążą się z określonymi konsekwencjami
etyka a moralność:
moralność:
zespół ocen, norm i zasad określających zakres poglądów i zachowań uważanych za właściwe
całokształt zachowań i postaw jednostki lub grupy, oceniany wg jakiegoś społecznie funkcjonującego systemu ocen i norm moralnych
etyka:
znaczenie 1: to ogół norm moralnych uznawanych w pewnym czasie przez daną osobę, grupę społeczną, czy instytucję jako punkt odniesienia dla oceny i regulacji postępowania. W tym znaczeniu termin „etyka” jest synonimem terminu „moralność”
znaczenie 2: nauka dotycząca moralności, jedna z dyscyplin filozofii. Inna nazwa dla etyki jako dyscypliny filozoficznej: filozofia moralna.
etyka normatywna:
jej celem/funkcją jest określanie, co jest moralnie dobre, a co złe oraz wytyczanie standardów moralnie właściwego postępowania
wiąże się ze wskazywaniem źródeł, struktury, funkcji moralności, wykrywaniem prawidłowości jej rozwoju.
bada oceny, normy, wzorce osobowe, ideały, sposoby ich uzasadniania jako dane, bez zaangażowania się w ich ocenianie.
etyka opisowa:
obejmuje:
socjologia moralności
psychologia moralności
historia moralności
ma za zadanie opisać faktycznie istniejące w różnych epokach i środowiskach społecznych zachowania i zwyczaje moralno-etyczne, deklarowane zasady moralne oraz faktyczne zachowania; wiąże się ze wskazywaniem źródeł, struktur, funkcji moralności; bada oceny, normy, wzorce osobowe, ideały, sposoby ich uzasadnienia jako dane, bez zaangażowania się w ich ocenianie.
etyka stosowana:
przykłady: etyka medyczna, badań naukowych, mediów, biznesu
określa normy etycznie właściwego postępowania w danej dziedzinie aktywności
jedno podejście: zastosowanie do problemów etycznych poszczególnych zawodów np.: lekarzy; drugie podejście: nie jest to rzecz, która wymaga zaangażowania.
metaetyka- tematy:
znaczenie sądów etyki normatywnej
kwestia istnienia stanów rzeczy specyficznie „etycznych”
możliwość poznania i uzasadnienia prawd etycznych
na czym polega przyjmowanie jakiegoś sądu etycznego?
Dobro, wartość, cel. Rodzaje dóbr:
dobro:
to, co uważamy za godne pragnienia i posiadania
to, co oceniane jest jako wartościowe
cel naszych dążeń
rodzaje dóbr:
istnieją różne racje, dla których rzeczy stają się celami naszego dążenia, dlatego wyróżnia się różne rodzaje dóbr
różne rodzaje dóbr to różne rodzaje wartości
dobro moralne jest tylko jednym z wielu istniejących rodzajów dobra
utylitarne (użyteczność dla osiągania innych dóbr)
hedonistyczne (przyjemność)
witalne (związane z życiem np. zdrowie)
poznawcze (związane z poznaniem np. prawda)
estetyczne (np. piękno)
religijne (np. pobożność, świętość)
społeczno- polityczne (np. porządek społeczny, demokracja)
moralne
Dobro moralne a inne dobra:
w życiu dążymy do realizacji różnych celów, czyli dążymy do różnych dóbr, realizujemy różne wartości; etyka normatywna zastanawia się nad tym, czym jest dobro moralne, jaka jest jego natura i jakie jest jego miejsce wśród innych dóbr.
inne ważne typologie dobra:
podział na:
- dobro własne (np. samorealizacja, szczęście itp.)
- dobro innych ludzi
- dobro wspólne
podział na:
- dobra wewnętrzne (autoteliczne- to, co posiada wartość
wewnętrzną)
-dobra instrumentalne
- dobra mieszane (wartość wewnętrzna i użyteczność dla osiągania
innych dóbr)
Teorie etyki normatywnej: konsekwencjalizm:
Struktura koncepcji konsekwencjalistycznych:
jak charakteryzuje się w nich czyn moralnie słuszny i czyn moralnie niesłuszny,
akt moralnie słuszny to akt, który jest co najmniej tak samo skuteczny w przybliżaniu nas do dobra nadrzędnego, jak inne dostępne działania
akt moralnie niesłuszny to akt, który jest mniej skuteczny w przybliżaniu nas do dobra nadrzędnego, niż inne dostępne nam czyny
dobro nadrzędne jako kryterium oceny czynu,
działanie jest moralnie dobre jeśli jego konsekwencją jest przybliżenie się do osiągnięcia dobra/dóbr uznawanego za cel nadrzędny
dobro nadrzędne jest dobrem poza moralnym
spory w ramach podejścia konsekwencjalistycznego dotyczą tego, jakiego rodzaju dobro jest dobrem najwyższym (jakiego typu dobro, czyje dobro…)
relacja między czynem a dobrem nadrzędnym:
może mieć różny charakter:
- faktyczny skutek
- prawdopodobny skutek
- zamierzony skutek
najczęściej mówi się nie tyle o osiąganiu dobra nadrzędnego, co o osiąganiu najbardziej korzystnego bilansu dobrych i złych skutków
w takim wypadku skutki nazywane są dobrymi lub złymi ze względu na to, jak się mają do osiągnięcia założonego dobra nadrzędnego
porównywanie moralnej wartości różnych dostępnych w danej sytuacji sposobów postępowania
czyn rozpatrywany w izolacji od innych możliwych działań
z reguły porównujemy różne dostępne nam działania
powinność moralna dotyczy podejmowania tego z dostępnych nam działań, które doprowadzi do największej ilości dobra nadrzędnego
Typy konsekwencjalizmu:
aktów: ocenie podlegają poszczególne działania. Kryterium oceny jest ich relacja do dobra nadrzędnego
reguł: czyny ocenia się w świetle ogólnych zasad etycznych. Zasady etyczne dobiera się badając, czy ich przestrzeganie będzie przybliżało do osiągnięcia dobra nadrzędnego
ogólny: ocenie podlegają poszczególne działania. Kryterium oceny jest ich relacja do dobra nadrzędnego przy założeniu, że ten rodzaj działania byłby czymś powszechnym
Historyczne i współczesne przykłady teorii konsekwencjalistycznych:
Egoizm etyczny:
Arystypa z Cyreny: dobro najwyższe to życie obfitujące w przyjemność
epikureizm: dobro najwyższe to życie obfitujące w przyjemności negatywne i brak cierpień
koncepcja Hobbes'a: najwyższe dobro to własna egoistyczna korzyść. Aby osiągnąć możliwość spokojnej realizacji swych egoistycznych dążeń ludzie muszą zawrzeć ze sobą umowę społeczną, wybrać suwerena, którego obdarzają władzą oraz określić zasady współżycie społecznego, czyli zasady moralne.
Utylitaryzm hedonistyczny- koncepcje:
Utylitaryzm hedonistyczny- grupa koncepcji konsekwencjalistycznych, które za naczelną wartość uznają powszechną przyjemność i szczęście.
Benthama (1748-1832r.):
wartość naczelna: największa ilość szczęścia dla jak największej liczby ludzi
działanie jest słuszne, gdy „jego tendencja do pomnożenia szczęścia społeczeństwa jest większa od ewentualnej tendencji do zmniejszenia go”
Milla (1806-1873r.):
najwyższa wartość (szczęście): „istnienie jak najbardziej wolne od cierpień i jak najbardziej bogate w przyjemności, zarówno pod względem jakościowym jak i ilościowym”
moralność to: „zespół takich reguł i przepisów ludzkiego postępowania, których przestrzeganie zapewniłoby w największym stopniu opisane wyżej istnienie nie tylko całej ludzkości, lecz w miarę możności, wszystkim istotą czującym”
Uniwersalizm etyczny G. E. Moore:
koncepcja Moore'a (1873-1958r.):
działanie moralnie słuszne to działanie dające największą sumę dobra ujmowanego bezstronnie (w kalkulacjach należy w jednakowym stopniu uwzględniać dobro każdego człowieka)
na dobro najwyższe składa się nie tylko przyjemność lub spełnianie pragnień, ale również stany rzeczy, których wartość jest niezależna od subiektywnych pragnień ludzkich.
przykład: stany świadomości takie jak radość płynąca z relacji międzyludzkich, czy radość związana z obcowaniem z rzeczami pięknymi.
koncepcja dobra jako zaspokojenia potrzeb i pragnień:
szczęście to więcej niż przyjemność oraz wartościowe stany psychiczne
szczęście to zaspokojenie pragnień
moralnie słuszny czyn, który zaspokaja największą ilość pragnień
wersja egoistyczna: największa ilość własnych pragnień
wersja uniwersalistyczna: jak najwięcej pragnień jak największej liczby ludzi
ludzie dostosowują pragnienia do tego, co jest osiągalne
zarzuty np.: pragnienia i ich spełnianie są chwiejną miarą słuszności działań; spełnianie pragnień nie zawsze prowadzi do rezultatów dobrych dla jednostki lub grupy
koncepcja dobra jako zaspokojenie racjonalnych potrzeb i pragnień:
kryterium oceny czynów: spełnianie pragnień opartych na „pełnej informacji oraz słusznym sądzie”
należy odnosić się do tego, czego człowiek może racjonalnie pragnąć
należy pomijać pragnienia błędne i nieracjonalne
zwolennicy np. Amartya Sen
zarzuty np.: skąd mamy wiedzieć jakie pragnienia mamy uznać za racjonalne?; Czy chodzi tu też o spełnianie racjonalnych pragnień osób nieżyjących?
Teorie etyki normatywnej: podejście deontologiczne.
Deontologia: podejście w ramach etyki normatywnej kładąc nacisk na rolę obowiązków moralnych jako tego, co decyduje o moralnej wartości czynów. Ogół elementarnych zasad moralnych obowiązujących w danym środowisku, zawodzie (np. lekarza).
Etyka deontologiczna: gr. Deon- obowiązek, powinność; gr. Logos- słowo, nauka; pojęciem podstawowym jest pojęcie obowiązku; działanie ma charakter moralnie dobry jeśli jest zgodnie z obowiązkiem; obowiązki mogą mieć charakter zakazu lub nakazu; obowiązki moralne są wiążące, bez względu na to, jak się mają do urzeczywistnienia dóbr i wartości nie związanych z moralnością.
Moralna słuszność czynu: czyn jest moralnie słuszny lub moralnie niesłuszny niezależnie od jego relacji wobec dóbr pozamoralnych; czyn jest moralnie słuszny lub moralnie niesłuszny z powodu jego relacji wobec obowiązków moralnych; kryterium oceny moralnej słuszności czynu jest jego relacja wobec istniejących obowiązków moralnych; kryterium oceny moralnej słuszności czynów nie jest ich relacja wobec dóbr pozamoralnych.
Implikacja podejścia deontologicznego. Teza: czyny zgodne z obowiązkiem są moralnie słuszne w sposób bezwzględny, posiadają wewnętrzną wartość moralną. Konsekwencje: dla osoby działającej zawsze bardziej liczy się to, że ona spełnia obowiązek, niż to, że inni ludzie spełniają swoje obowiązki moralne; spełnienie obowiązku moralnego przez daną osobę ma większą wartość, niż jakikolwiek tego negatywne lub pozytywne skutki.
Typy koncepcji deontologicznych: deontologia czynów - deontologia reguł; koncepcje
monistyczne - koncepcje pluralistyczne:
Podział 1:
koncepcje monistyczne:
-istnieje jeden podstawowy obowiązek, z którego wywodzą się wszystkie inne obowiązki wtórne (zakazy, nakazy) oraz pozwolenia
- przykład: Kant
koncepcje pluralistyczne:
- istnieje wiele równie podstawowych obowiązków
Podział 2:
deontologia czynów:
- podstawowe znaczenie mają szczegółowe sądy dotyczące moralnej słuszności konkretnych czynów dokonywanych w konkretnych okolicznościach
- obowiązki etyczne mają zawsze charakter szczegółowy i sytuacyjny
- jakiekolwiek reguły ogólne są wtórnymi niedoskonałymi generalizacjami
- przykład: etyka egzystencjalistyczna
- ważne rozróżnienie: czyn- obowiązek- reguła
deontologia reguł:
- kryterium moralnej oceny postępowania jest reguła ogólna (lub reguły), które ujmują nasz obowiązek/ obowiązki
- przyjmuje się, że nasze obowiązki mają charakter ogólny: dotyczą podejmowania pewnego typu działań w pewnego rodzaju sytuacjach
f) Zasada podwójnego skutku- sens:
oceniając skutek czynu musimy brać pod uwagę, czy jest to skutek zamierzony przez działającego, czy tylko przewidywany
jesteśmy moralnie odpowiedzialni tylko za to, co sami zamierzamy, a nie za to, co jest tylko niezamierzonym (choć przewidywanym i często prawdopodobnym) skutkiem naszego czynu
zasada podwójnego skutku pozwala wprowadzić rozróżnienie na dokonywanie zła oraz przyzwalanie na zło.
Historyczne i współczesne przykłady koncepcji deontologicznych:
koncepcja prawa naturalnego Tomasza z Akwinu:
jest szczęście rozumiane jako oglądanie Boga (uszczęśliwiająca wizja Boga). W tym celu Tomasz opracował systematycznie teorię działania, teorię dóbr, teorię cnót i uczuć na podbudowie antropologii. Włączył do etyki teorię prawa naturalnego zapożyczoną od stoików. Sprawiedliwość to według Tomasza z Akwinu postawa, w której wyraża się silna i stała wola człowieka, by oddawać każdemu to, co mu się słusznie należy. Nowożytność wprowadza do etyki zarówno pojęcia interesu i umowy (Hobbes, Locke, Hume), jak i pojęcie obowiązku (Kant).
Propozycja monistyczna, Immanuel Kant:
jako autonomiczne, racjonalne istoty mamy jeden podstawowy, formalny obowiązek wyrażany przez imperatyw kategoryczny; imperatyw kategoryczny występuje w kilku wersjach wyrażających ten sam, podstawowy obowiązek; jedna z wersji imperatywu kategorycznego wskazuje na obowiązek kierowania się tylko takimi zasadami postępowania, których przestrzeganie można racjonalnie wymagać od wszystkich ludzi; inna wersja wskazuje na obowiązek szanowania osoby ludzkiej jako autonomicznego podmiotu działania
Propozycja pluralistyczna Rossa:
wyróżnia 7 obowiązków podstawowych prima facie: wierności (dotrzymywanie obietnic); zadośćuczynienia (rekompensata za wyrządzoną komuś krzywdę); wdzięczności (wdzięczność względem innych ludzi); nieszkodzenia (powstrzymywanie się od krzywdzenia innych ludzi); życzliwości (życzliwość względem innych); doskonalenia samego siebie (dążenie do poprawy własnej sytuacji pod względem zdrowia, mądrości); sprawiedliwości (należy dążyć do bezstronności). Koncepcja Rossa, są to obowiązki: podstawowe; niezależne nie siebie; nieróżne pod względem znaczenia; prima facie- „na pierwszy rzut oka”.
Różnica między myśleniem konsekwencjalistycznym a myśleniem w kategoriach obowiązku: upowszechnianie dobra versus wierność dobru (spełnianie obowiązku):
Konsekwencjalizm nastawiony jest na propagowanie wartości. Podejście deontologiczne akcentuje poszanowanie wartości. Teorie konsekwencjalistyczne mówią, że przyczyny, skutki, okoliczności czynu mamy oceniać biorąc za kryterium ich stosunek do przyjętego pozamoralnego dobra nadrzędnego . Teorie deontologiczne mówią, że przyczyny, skutki, okoliczności czynu mamy oceniać za punkt odniesienia biorąc istniejące obowiązki moralne.
Teorie etyki normatywnej: etyka cnót:
pomysłodawca: Elizabeth Anscomb. Przyczyną powstania: niezadowolenie z proporcji etycznych tworzonych w ramach konsekwencjalizm i nurtu deontologicznego. Etyka cnót proponowała, aby za punkty wyjścia dla rozważań etycznych przyjąć analizę charakteru moralnego człowieka.
Przyczyny odrodzenia w XX wieku, pojęcie cnoty i wady etycznej, roztropność (mądrość praktyczna), szczęście, charakter moralny jako źródło działania
Najważniejsze cnoty moralne:
Cnota- to, dzięki czemu dana rzecz wypełnia w najlepszy sposób właściwe sobie działanie. Roztropność (mądrość praktyczna)- usprawnienie samego rozumu, aby był zdolny takie dobro odczytać. Roztropność jako umiejętność poznania tego, co dobre i do czego mamy dążyć, jak również tego, co złe i czego mamy unikać .
Szczęście - to więcej niż przyjemność oraz wartościowe stany psychiczne. Szczęście to zaspokojenie pragnień. Najwyższa wartość (szczęście): „istnienie jak najbardziej wolne od cierpień i jak najbardziej bogate w przyjemności, zarówno pod względem jakościowym jak i ilościowym”
Charakter moralny- ogół przysługujących jednostce trwałych dyspozycji dotyczących myślenia moralnego, pragnienia celów, podejmowania decyzji, przeżywania emocji i działania. Charakter moralnie dobry składa się z cnót moralnych.
Cnotom moralnym towarzyszy cnota intelektualna mądrości praktycznej. Charakter moralnie zły składa się z wad moralnie. Nie może mu towarzyszyć mądrość praktyczna (najwyżej spryt). Cnoty moralne: odwaga, umiarkowanie, mądrość, sprawiedliwość.
Historyczne przykłady etyki cnót:
koncepcja etyczna Platona:
cnota: to, dzięki czemu dana rzecz wypełnia w najlepszy sposób właściwe sobie działanie
człowiek cnotliwy: w odpowiedni sposób podejmuje działania właściwe dla człowieka
działania właściwe człowiekowi wiążą się z trzema częściami duszy: gniewliwą, pożądliwą oraz rozumną, a także harmonią między nimi
cnoty moralne- odwaga, umiarkowanie, mądrość, sprawiedliwość
koncepcja etyczna Arystotelesa:
podział cnót:
cnoty dianoetyczne
cnoty moralne
cnota etyczna wg Arystotelesa:
Cnota etyczna jest: „trwałą dyspozycją do pewnego rodzaju postanowień, polegającą na zachowaniu właściwej ze względu na nas średniej miary, którą określa rozum i to w sposób, w jaki by ją określił człowiek rozsądny. Idzie tu o średnią miarę między dwoma błędami, tj. między nadmiarem a niedostatkiem; (…)cnota etyczna znajduje i odbiera właściwy środek.”
Cnota etyczna jest wypośrodkowaniem pomiędzy dwiema wadami, z których jedna grzeszy nadmiarem, druga – niedostatkiem; nie jest jednak przeciętnością.
Pojęcie egoizmu i altruizmu (egoizm psychologiczny i normatywny, rodzaje egoizmu normatywnego, altruizm psychologiczny i normatywny):
Egoizm etyczny – doktryna etyczna, która mówi, że jednostki powinny robić to, co leży w ich interesie
Altruizm – zachowanie polegające na działaniu na korzyść innych.
egoizm i altruizm:
dwa rodzaje egoizmu:
- psychologiczny
- normatywny
dwa rodzaje altruizmu:
- psychologiczny
- normatywny
egoizm psychologiczny:
teza: ludzie zawsze dążą do tego, co leży w ich interesie i jest zgodne z ich własną korzyścią
dwie wersje egoizmu psychologicznego:
- radykalna: działania altruistyczne są złudzeniem
- umiarkowana: działania motywowane altruistycznie istnieją(bliższy cel),
ale są ostatecznie podporządkowane dążeniu do własnej
korzyści (cel dalszy)
altruizm psychologiczny:
teza: ludzie przynajmniej czasami podejmują działania mające na celu tylko i wyłącznie korzyść innych ludzi, bez dalszych motywacji egoistycznych
egoizm normatywny:
teza: ludzie powinni kierować się przede wszystkim swoim własnym interesem i dążyć do własnej korzyści
własna korzyść jest najwyższą wartością
jest to jedna z koncepcji określających jak człowiek powinien się zachowywać
nie jest to teoria dotycząca faktycznej natury ludzkiej
nie jest wykluczone, że na poziomie deskryptywnym założeniami altruizm psychologiczny, a na poziomie norm- egoizm normatywny
Dwie odmiany egoizmu normatywnego:
egoizm racjonalny
- teza: dążenie do własnej korzyści i realizacji własnego interesu jest zawsze zachowaniem racjonalnym
- założenie: powinniśmy dążyć do zachowań racjonalnych (racjonalność to wartość)
- racjonalność- zgodność z rozumem, opłacalność
- powiązana koncepcja: teoria gier
egoizm etyczny:
- teza: działania moralnie dobre to działania promujące własną korzyść i własny interes
- wersja mocna: promowanie własnej korzyści jest zawsze moralnie dobre, a nie dążenie do własnej korzyści jest zawsze moralnie złe
- wersja słabsza: promowanie własnej korzyści jest zawsze moralnie dobre, ale rezygnacja z dążenia do własnej korzyści, w niektórych sytuacjach nie jest moralnie zła
W niektórych sytuacjach rezygnacja z własnego interesu jest neutralna moralnie lub moralnie dobra.
altruizm normatywny:
teza: ludzie powinni podejmować działania mające na celu tylko i wyłącznie korzyść innych ludzi, bez dalszych motywacji egoistycznych
cudza korzyść jest najwyższą wartością