Farmakognozja
Wykład VI
Postacie leków roślinnych i ziołowych.
Twórcą wiedzy o postaci leków był lekarz rzymski Claudius Galen (130 – 200 r. n. e.) Stwierdził iż duży wpływ na działanie danego leku ma jego postać, gdyż lek powinien zawierać lecznicze składniki surowca i jak najmniej substancji balastowych. Wprowadził postacie leku, które do dziś nazywane są preparatami galenowymi.
Preparaty galenowe – powstają w wyniku rozdrabniania, rozcierania i ekstrakcji surowców pochodzenia roślinnego. Są to:
Wyciągi, napary, odwary, maceraty
Maści
Proszki
Soki
Preparaty galenowe dzielą się na:
Farmakopealne – otrzymywane są przez wytrawienie wysuszonych i rozdrobnionych surowców roślinnych. Należą do nich nalewki, wyciągi płynne i suche, przygotowywane według przepisów farmakopealnych.
Preparaty niefarmakopealne – otrzymywane ze świeżych roślin. Należą do nich intrakty, soki, syropy, wina i octy.
Inne płynny, maści, mazidła – charakteryzują się dużą trwałością, są przygotowywane w aptekach lub laboratoriach galenowych.
Wszystkie preparaty galenowe muszą być standaryzowane tzn:
Muszą zawierać określoną ilość substancji czynnych (np. alkaloidów, olejków eterycznych, garbników czy flawonoidów)
Muszą mieć określoną siłę działania, wyrażoną w jednostkach biologicznych.
Muszą mieć określoną zawartość alkoholu w procentach.
Preparaty galenowe mogą być stosowane jako:
Leki pojedyncze – np. krople walerianowe lub miętowe
Lub wchodzić w skład złożonych leków recepturowych.
Zioła (Species) – to postać leków w skład której wchodzą jeden lub kilka wysuszonych, odpowiednio rozdrobnionych surowców roślinnych. Zioła przeznaczone są do stosowania po ich uprzednim wytrawieniu (ekstrakcji) lub innym przygotowaniu. Służą głownie do sporządzania w warunkach domowych wyciągów wodnych do użytku wewnętrznego ( nie powinny zawierać substancji silnie działających). Natomiast zew. stosowane są najczęściej do płukanek, kąpieli, okładów zmiękczających i rozgrzewających.
Zioła występują w formie:
Dozowanej; w saszetkach, kapsułkach, tabletkach, torebkach do zaparzania.
Nie dozowanej – w dużych opakowaniach.
Zioła występują w postaci jednoskładnikowej i w postaci mieszanek.
Wykonując mieszankę ziołową należy rozpocząć od składnika dominującego objętościowo, dodając kolejne wg. Malejącej objętości.
Granulaty (Granulata) otrzymuje się ze sproszkowanych ziół, zmieszanych z substancją pomocniczą. Mają postać grudek, ziarenek o nieregularnym kształcie. Granulaty w lecznictwie są stosowane jako gotowy lek, a także jako półprodukty do produkcji tabletek i kapsułek. Granulaty charakteryzują się odpowiednim składem i odpornością mechaniczną. Mogą być połykane, żute, rozgryzane lub rozpuszczane w wodzie. Są powlekane lub niepowlekane.
Nalewki (łac. Tinctura) – to preparaty galenowe otrzymywane przez wytrawienie (ekstrakcje) suchego surowca roślinnego odpowiednim rozpuszczalnikiem (zazwyczaj 70% alkohol). W ściśle określonym stosunku wagowym. Nalewkę pozostawia się przez dłuższy czas, aby składniki przeszły do roztworu.
Intrakty (łac. Intracta) – to wyciągi podobne z wyglądu do nalewek, ale otrzymywane ze świeżych roślin wytrawionych 70% alkoholem (po uprzedniej stabilizacji surowca parami wrzącego alkoholu, dzięki czemu zawarte w roślinie enzymy nie powodują rozkładu substancji czynnych).
Wyciągi (łac. Extracta) – to preparaty otrzymywane z surowca roślinnego przez wytrawienie (ekstrakcje) odpowiednim rozpuszczalnikiem (najczęściej 70* etanolem, rzadko wodą, gliceryną, glikolem), a następnie częściowe (zagęszczające) lub całkowite usunięcie rozpuszczalnika. Wyróżnia się:
Wyciągi suche (stałe) (łac. Extracta sicca) – z których usunięto całkowicie rozpuszczalnik. Mają postać proszku lub masy proszkowej (to preparaty standaryzowane, do których dodawane jest wypełnienie)
Wyciągi płynne (extracta fluida) charakteryzują się tym, że jedna część surowca farmakologicznie czynnego odpowiada jednej części wyciągu płynnego (jeden gram surowca roślinnego odpowiada jednemu gramowi związku farmakologicznie czynnego). Wyciągi mają 10-krotnie większą zawartość subst. Czynnych niż nalewki.
Wyciągi wodne – wyciągi te są sporządzane z suchych surowców roślinnych. Są nietrwałe i przeznaczone do natychmiastowego spożycia. Bardzo często są sporządzane w domu. Sposób otrzymywania zależy od właściwości substancji czynnych zawartych w surowcu (st. Rozpuszczania w wodzie, wrażliwość na temperaturę, możliwości hydrolitycznych). W zależności od sposobu otrzymywania wyróżnia się kilka rodzajów wyciągów wodnych:
Napary (infusa) – to wyciągi wodne świeżo sporządzone otrzymywane przez zalanie rozdrobnionego surowca lub mieszanki ziołowej określoną ilością wrzącej wody. Następnie pozostawione na pewien czas lub gotowane przez kilka minut. Napary najczęściej sporządzane są z liści i kwiatów np. herbata.
Zgodnie z zaleceniami FPVI napary sporządza się wyłącznie z surowców roślinnych zawierających glikozydy nasercowe:
Miłek wiosenny ( adonis vernalis)
Konwalia majowa (Convalaria Maialis)
Naparstnica purpurowa (digitalis purpurea)
Naparstnica wełnista (digitalis Ianata)
Odwary (deccocta) – przyrządzane są z twardych części roślin np. korzeń, kora, nasiona. Odpowiednia ilość surowca (pojedynczego lub mieszanki) zalewa się zimną wodą i podgrzewa aż do wrzenia, a następnie gotuje przez kilka-kilkanaście minut w zależności od surowca (do 30min)
Maceraty (maceratio) – to wodne wyciągi na zimno. Zioła zalewa się zimną wodą i przeprowadza wytrawianie w temperaturze pokojowej. Od 1 do kilku godzin. Następnie wyciągi się przecedza lub wyciska na prasie. Przez macerację wodą otrzymuje się kleik śluzowy z siemienia lnianego. Maceraty otrzymuje się także z korzenia prawoślazu. Z surowców śluzowych, śluz w nich zawarty bardzo łatwo przechodzi do roztworu.
Napary, Odwary i maceraty należą do postaci niedawkowanych. Tych postaci nie sporządza się z surowców zawierających substancje silnie działające gdyż nie ma możliwości standaryzacji tych form.
Syropy (sirupi) – są to stężone roztwory cukru, zawierające wyciągi ze świeżych lub suszonych ziół, często z dodatkiem substancji leczniczych np. syropy przeciwkaszlowe – tymiankowy, prawoślazowy, sosnowy
Krople (guttae) – to wyciągi lub roztwory substancji stosowane w dawkach określonych liczbą kropli.
Tabletki (tabulettae) – to sprasowane maszynowo suche wyciągi z ziół, często powlekane np. drażetki.
Kapsułki (capsulae) – to sproszkowane zioła, suche ekstrakty z ziół, często powlekane otoczką skrobiową lub żelatynową.