Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Wydział Filozofii Chrześcijańskiej
Instytut Ekologii i Bioetyki
Magdalena Cybulska
Ochrona środowiska
Nr indeksu57203
Praca semestralna z ochrony przyrody
Warszawa 2008
Polska jest jednym z niewielu krajów Europy, gdzie zachowało się stosunkowo dużo cennych przyrodniczo obszarów. Jednym z nich jest dolina Narwi. Na jej obszarze znajduje się Narwiański Park Narodowy, Łomżyński Park Krajobrazowy z dwoma pięknymi rezerwatami Kalinowo i Wielki Dział oraz Muzeum Przyrodnicze w Drozdowie. Wszystkie wymienione obiekty mają służyć ochronie naturalnego krajobrazu wraz z gatunkami roślin i zwierząt, często objętych ochroną prawną, zamieszkujących ten teren. Obszar ten to dzika bagienna dolina poprzecinana rozbudowanym labiryntem koryt Narwi i porośnięta w wielu miejscach kilku metrowymi trzcinami. Charakterystyczne dla tego regionu są też krajobrazy turzycowiskowe i torfowiskowe oraz lasy lęgowe i olsy, które są jednymi z nielicznych naturalnych zbiorowisk tego typu w Europie. Teren ten bogaty jest w ptactwo błotno – wodne, które w obecnych czasach jest zagrożone wyginięciem ze względu na osuszanie terenów lęgowych. Duża wilgotność powietrza sprawia, że żyje tu mnóstwo owadów. Grunt jest niestabilny, poprzecinany bagnami i torfowiskami. Wszystko to nie sprzyja człowiekowi, natomiast zwierzęta znajdują tu schronienie, miejsce odpoczynku, teren zapewniający im bezpieczeństwo. Na terenie Narwiańskiego Parku Narodowego spotkać można zwierzęta chronione prawnie nie tylko w Polsce, ale i Europie, należą do nich m. in. : 2 gatunki nietoperzy (gacek brunatny i nocek rudy), bocian biały i czarny, jaszczurka zwinka. Problem, który poruszam w pracy dotyczy ochrony przyrody Doliny Narwi, a w szczególności ochroną zbiorowisk roślinnych i tamtejszej fauny. Powyższy problem spróbuję przedstawić w oparciu o następującą literaturę: Przyrodo Podlasia – Narwiański Park Narodowy pod red. Henryka Banaszuka czy Łomżyński Park Krajobrazowy pod red. Henryka Białobrzeskiego. Celem wprowadzenia opisane zostały tereny chronione w ujęciu geograficznym wraz z jego charakterystyką, zwracając uwagę na istotne zbiorowiska roślinne, które występują tu naturalnie, co jest unikatem nie tylko w skali kraju. Część pracy poświęcona jest Muzeum Przyrodniczemu w Drozdowie, które spełnia nie tylko funkcję edukacyjną, ale również naukową. Następnie skupiłam się na ochronie gatunkowej zwierząt i roślin.
Podstawowe pojęcia
Głównym celem ochrony przyrody jest zachowanie jej bioróżnorodności, zapewnienie ciągłości gatunków oraz zachowanie dziedzictwa geologicznego. W Polsce działania mające na celu prawną ochronę przyrody zaczęły być podejmowane w 1919 roku. Wtedy właśnie została powołana do życia Państwowa Tymczasowa Komisja Ochrony Przyrody, która w 1925 roku została przekształcona w Państwową Radę Ochrony Przyrody. Pierwsza ustawa dotycząca ochrony przyrody została uchwalona 1o marca 1934 roku. Przez lata była ona modyfikowana i ulepszana. Obecnie podstawę prawą ochrony przyrody stanowi ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku, na podstawie której ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody, a mianowicie:
dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów,
roślin, zwierząt oraz grzybów objętych ochroną gatunkową,
zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia,
siedlisk przyrodniczych,
siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów,
tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt,
krajobrazu,
zieleni w miastach i wsiach
zadrzewień.1
Przyrodę możemy chronić na różne sposoby. Ustawa przewiduje następujące formy prawne ochrony przyrody: utworzenie parku narodowego, obszary Natura 2000, uznanie obszaru za rezerwat przyrody, utworzenie parku krajobrazowego, wyznaczenie obszarów chronionego krajobrazu w planach zagospodarowania przestrzennego, uznanie za pomnik przyrody, stanowisko dokumentacyjne, użytek ekologiczny lub zespół przyrodniczo-krajobrazowy oraz wprowadzenie ochrony gatunkowej zwierząt , roślin i grzybów.
Park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe.
Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów 2.
Rezerwat przyrody jest kolejną formą ochrony w rozumieniu ustawy, możemy mówić o rezerwatach, wtedy gdy są to „obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi”3.
Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju 4.
Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie 5.
Ochrona przyrody ma na celu utrzymanie procesów ekologicznych oraz stabilności ekosystemów. Ważna jest ochrona różnorodności biologicznej jak i zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego. Innym aspektem może być zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów wraz z ich siedliskami, a wszystko to poprzez przywracanie i utrzymywanie właściwego stanu ochrony. Chroni się walory krajobrazowe, zieleń w miastach i wsiach oraz zajmuje się zardzewieniami. Siedliska przyrodnicze powinny być utrzymywane lub przywracane do właściwego stanu ochrony. Pomocne jest kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec świata przyrody poprzez edukację , informowanie ludzi i promocję w dziedzinie ochrony przyrody 6.
Ochrona obszarowa na terenie Doliny Narwi
Ochrona obszarowa zależy od reżimu ochronnego, może ona polegać na ochronie ścisłej. W rozumieniu ustawy jest to całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji
człowieka w stan ekosystemów, tworów i składników przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach objętych ochroną, a w przypadku gatunków - całoroczną ochronę należących do nich osobników i stadiów ich rozwoju. Może też polegać na ochronie czynnej, a mianowicie stosowaniu, w razie potrzeby, zabiegów ochronnych w celu przywrócenia naturalnego stanu ekosystemów i składników przyrody lub zachowania siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów.
2.1. Narwiański Park Narodowy
Narwiański Park Narodowy (NPN) powstał w lipcu 1996 roku z przekształcenia Narwiańskiego Parku Krajobrazowego (NPK), utworzonego w 1985 r.. Najwyższą formą ochrony przyrody objęta jest dolina Narwi od Suraża do Rędziany, na powierzchni 7350 ha, natomiast dawne granice NPK określają strefę ochronną NPN.
Narwiański Park Krajobrazowy położony jest na obszarze Europy Wschodniej, obok Niżu Zachodniorosyjskiego, na terenie Niziny Północnopodlaskiej. Park ten stanowi najmniejszą jednostkę podziału regionalnego Europy – mikroregion.
Celem ochrony NPN jest unikalny system rzeczny z całymi zespołami roślin i zwierząt. „Narwiański Park Narodowy nazywany jest Polską Amazonią ze względu na wielokorytowy i bagienny charakter rzeki Narwi (...). Stanowi zatem atrakcje na skalę światową. Decydują o tym nie tylko walory przyrodnicze, ale również walory pogranicza kulturowego7.
Specyfika ekosystemów lądowych Narwiańskiego Parku Narodowego polega na przestrzennym przenikaniu się ekosystemów lądowych z ekosystemami wodnymi, wynikającym z wyjątkowo bogatej sieci koryt rzecznych funkcjonujących w najlepiej rozwiniętym w skali kraju systemie rzeki8 anastomozującej 9.
Dominuje tu płaska równina z niewielkimi formami mikrorzeźby w postaci wysp mineralnych. Właśnie z tego względu o zróżnicowaniu krajobrazu decyduje roślinność, a przede wszystkim jej wysokość, stopień zwarcia, barwa oraz struktura przestrzenna. Interesujące jest też położenie w dolinie rzeki, które zapewnia rozległość widokową.
Na obszarze parku występuje pięć różnych typów krajobrazu: krajobraz szuwarowy, turzycowiskowy, mszysto-machowiskowy, łąkowy oraz leśny 10.
Cechą charakterystyczną krajobrazu szuwarowego są wysokie zwarte łany trzciny, oczeretu, pałki, skrzypu, szuwaru mannowego występujące w mozaice z zakrzewieniami turzycowiskami lub zarastające pojedynczymi krzewami i drzewami. Wśród szuwarów przepływają starorzecza Narwi i liczne, drobne zbiorniki wód. W okresie wiosenno-letnim dominują tu różne odcienie zieleni (tataraki i trzcina) z domieszką brązu(pałka wodna). Zaś w porze jesienno-zimowej przeważają brązy i odcienie żółci. Krajobraz ten ukształtował się wtórnie na skutek procesów zarastanie turzycowisk. Krajobraz ten charakteryzuje się małą różnorodnością i atrakcyjnością, ale w sąsiedztwie cieków i starorzeczy11, szuwary są elementem podnoszącym walory wizualne doliny Narwi.
Krajobraz turzycowiskowy jest zróżnicowany pod względem fizjonomicznym, gdyż tworzą go nie tylko kępy turzyc z wodą stagnującą12 między nimi w okresie wylewów, ale również zwarte powierzchnie wysokich turzyc rozłogowych. Najczęściej występują one w mozaice z lasem, szuwarami, zakrzewieniami lub zarastają trzciną. Charakterystyczną cechą owego krajobrazu jest dość duża rozległość widokowa oraz monotonność barw, zieleni wiosną i latem oraz brązu ze złotem, jesienią i zimą, co jest charakterystyczne dla turzyc. Niestety na ponad połowie terenu obserwuje się zarastanie trzciną, co upodabnia go do krajobrazu szuwarowego, obniżając jego wizualna atrakcyjność.
Mszysto-mechowiskowe tereny Narwiańskiego Parku Narodowego są monotonne i mało zróżnicowane pod względem kolorystycznym, o niewielkiej zmienności sezonowej i niskiej atrakcyjności wizualnej. Wszystko to wynika z faktu, że tereny te zwarcie porośnięte są mchem i niskimi turzycami. Bardzo rzadko występują w mozaice z lasem,drzewami lub krzewami. Występują one tam gdzie nie mamy do czynienia z zalewami lub są one krótkotrwałe, teren jest zabagniony, podtopiony wodami gruntowymi.
Wszystkie trzy wyżej wymienione typy krajobrazu bagiennego charakteryzują się szeregiem cech wspólnych, choćby niską psychoregulacją, dużą wilgotnością i małym przewietrzeniem. Bardzo dobrze czują się tu owady, których masowe występowanie jest uciążliwe dla ludzi. Nieprzyjazny jest też teren, a wynika to przede wszystkim z niskiej odporności podłoża i znacznego podtopienia.
Rozległość widokowa na tych terenach jest dobra, może być jedynie ograniczona zakrzewieniami i zadrzewieniami.
Krajobraz łąkowy – łąk wilgotnych, użytkowych i pastwisk występuje z reguły w bezpośrednim sąsiedztwie zbocza wysoczyzny. Budują go zwarte, wielobarwne zbiorowiska niskich i średniowysokich traw, bylin z nielicznymi drzewami czy krzewami, czasem tworząc mozaikę. Dominują tu odcienie zieleni z domieszką żółci, bieli i koloru niebieskiego. Wyjątkiem są zielone, monotonne pastwiska. Charakterystyczna dla terenów łąk jest dobra widoczność. Krajobrazy łąkowe są zróżnicowane związane jest to z intensywnością użytkowania tych obszarów przez człowieka. Nadmierna eksploatacja może doprowadzić do odwodnienia oraz zmniejszenia ilości wartościowych gatunków traw.
Krajobraz olsu wyróżnia znaczna dominacja olszy w porównaniu do innych gatunków drzewiastych i krzewistych. Ograniczony jest też podszyt, złożony główie z podrostów drzew. Dominują ciemne barwy – zielonoczarne z domieszką ciemnego brązu oraz nielicznej zieleni. Sprawia to wrażenie „dzikości” terenu. Natomiast krajobraz brzezin jest jednolity, sosnowo-brzozowy drzewostan i bark olszy. Przeważają tu odcienie intensywnej zieleni, a także bieli lub szarości i brązu.
Przedstawione krajobrazy leśne charakteryzują się wysokim stopniem naturalności i rozmaitości, a jednocześnie wysoką stabilnością, gdyż stanowią końcowe stadium krajobrazu bagiennego 13.
Łomżyński Park Krajobrazowy
Łomżyński Park Narodowy obejmuje powierzchnie ponad siedmiu hektarów, położony jest w województwie podlaskim, w odległości ok. 70 km na zachód od Białegostoku, a jego zachodnia granica styka się z miastem Łomża. Został on utworzony rozporządzeniem Wojewody Łomżyńskiego w pod koniec 1994 roku. Ideą utworzenia parku było zachowanie, prawie w nienaruszonym stanie, doliny rzeki Narew z wartościowymi zbiorowiskami roślinności wodnej, szuwarowej, torfowiskowej jak i łąkowej i niewielkimi fragmentami lasów łęgowych. W latach osiemdziesiątych XX wieku na terenie Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego można było spotkać puchacza, sowę błotną, świerszczyka, orła bielika, orlika krzykliwego czy karpiatkę. Obecnie niestety ptaki te nie występują już na terenie Parku.14 W Parku chroni się też wyjątkowo ciekawie ukształtowaną rzeźbę tego terenu, która powstała w wyniku przebicia się rzeki Narew przez wysoczyznę Kolneńską i Wysokomazowiecką. W tym miejscu Narew, na kilkunastokilometrowym odcinku swego biegu tworzy przełom przez morenowe wyniesienia ze strefą krawędziową, której pofalowane stoki wznoszą się na wysokość około 40-50 m. Odcinek ten nazywany jest także Przełomową Doliną Narwi 15. Formami ochrony na terenie Parku są dwa rezerwaty, Rezerwat „Wielki Dział” oraz Rezerwat „Kalinowo”.
2.2.1. Rezerwat „Wielki Dział”
Rezerwat „Wielki Dział” powstał w 1990r w celu ochrony naturalnego lasu łęgowego. Lasy tego typu w dolinach większych rzek w większości przypadków zostały wycięte. Rezerwat ten chroni jeden z ostatnich dobrze zachowanych lasów łęgowych, którego przetrwanie uwarunkowane było brakiem wycinki i wypasu bydła, a także zachowaniem wysokiego poziomu wód gruntowych, spowodowanych brakiem melioracji 16.
Uwzględniając podział fitosocjologiczny w rezerwacie wyróżnia się: zbiorowisko olsu typowego z dwiema formami. Jedną z nich jest ols trzcinowy zajmujący północną część rezerwatu i ols typowo turzycowy w części południowej. Zbiorowisko olsu jesionowego odznacza się dominacją jesionu, który tworzy również niższe piętro drzewostanu. Warstwa ziół jest tu bardzo dobrze rozwinięta i pokrywa od 90 do 100% powierzchni. Zbiorowisko lasu wilgotnego, zajmuje najmniejszą część rezerwatu, drzewostan stanowi tutaj dąb, jesion, olsza czarna z domieszka wiązu. O wartości przyrodniczej rezerwatu decyduje naturalność zbiorowisk roślinnych położonych w dolinie dużej rzeki 17.
2.2.2. Rezerwat „ Kalinowo”
Celem utworzenia rezerwatu „ Kalinowo” jest ochrona lasu grądowego i muraw kserotermicznych z rzadkimi gatunkami roślin. Jest to teren o dużych walorach krajobrazowych, znajdują się tu strome zbocza Przełomowej doliny Narwi, gdzieniegdzie porozcinane wąwozami 18. Na obrzeżach lasu, na skarpach o największym nachyleniu i nasłonecznieniu wyróżnić można zbiorowiska muraw kserotermicznych. Bardzo istotną cechą rezerwatu jest fakt, że utrzymuje się w nim bardzo dynamiczny proces regenerowania składu gatunkowego i struktury zbiorowisk roślinnych bardzo zbliżonych składem do naturalnych.19
2.3. Muzeum Przyrodnicze w Drozdowie
Muzeum Przyrodnicze w Drozdowie utworzono w 1984 roku jako Oddział Muzeum Okręgowego w Łomży. Jego siedzibą stał się oryginalny pod względem architektonicznym obiekt, na który składa się połączony w całość fragment XVIII-wiecznego dworku z klasycystyczną willą z 1985 roku. Badania naukowe prowadzone są przez pracowników Muzeum od początku istnienia placówki. W dotychczasowej historii instytucji były to głównie prace z zakresu nauk przyrodniczych – zoologii i botaniki. Zostały podjęte na obszarze północno-wschodniej części Polski. Koncentrowały się w dolinie środkowej Narwi, gdzie w latach 1984-2004 wykonano szereg prac badawczych mających na celu poznanie i objęcie trwałą ochroną walorów przyrodniczych regionu. Z zakresu botaniki pracownicy muzeum wykonali m.in. badania fitosocjologiczne zbiorowisk roślinnych doliny Narwi i Pisy, a także penetracje florystyczne: Brzezin Ciszewskich, Równiny Kurpiowskiej, rezerwatów „Czerwone Bagno”, „Kalinowo”, „Łokieć”, „Dębowe Góry” oraz dolin Pisy i Narwi. W Muzeum, podejmowano bądź są prowadzone prace badawcze z zakresu zoologii obejmujące ornitologię20, hydrobiologię21 czy chiropterologię 22. Pracownicy Muzeum uczestniczyli m.in. w akcji liczenia zimujących ptaków wodnych oraz populacji bociana białego. Placówka podjęła działania naukowe z zakresu historii regionu.23 Gromadzenie zbiorów w Muzeum trwa nieprzerwanie od 1984 roku, czyli o momentu utworzenia placówki. W Muzeum gromadzi się zbiory dokumentujące walory przyrodnicze regionu północno-wschodniej Polski oraz historię ziemiaństwa łomżyńskiego. Zbiory przyrodnicze utworzone zostały głównie z materiałów botanicznych i zoologicznych gromadzonych w celach naukowych oraz dydaktycznych. Zbiory powiększano również dzięki darowiznom miłośników przyrody oraz instytucji publicznych. Część materiałów , elementów z ekspozycji stała została zakupiona.24 Obecnie w Muzeum znajdują się trzy zbiory botaniczne. Jeden z nich to zbiór inwentarzowy liczący około 3 000 arkuszy zielnikowych roślin naczyniowych. Utworzono go w oparciu o materiały zebrane w większości na terenie doliny Narwi oraz w strefach przyległych wysoczyzn. Innym zbiorem, jest zbiór naukowy. W jego skład wchodzą następujące kolekcje: taraxakologiczna – 500 arkuszy zielnikowych, materiał taksonomiczny kilkudziesięciu gatunków z rodzaju róża oraz po kilkadziesiąt okazów mchów i porostów. Trzeci zbiór, pomocniczy, wykorzystywany jest w celach dydaktycznych. Aktualnie liczy kilkadziesiąt arkuszy roślin naczyniowych zebranych na terenie dolin Narwi i Biebrzy. Ciekawostką jest to, że w zbiorach botanicznych Muzeum znajdują się m.in. okazy kilku gatunków mniszka po raz pierwszy stwierdzonych i udokumentowanych na obszarze Polski.
Podobny podział zbiorów wyróżniono wśród eksponatów zoologicznych klasyfikując je według walorów poznawczych na trzy zbiory. Inwentarzowy, składający się z około 400 spreparowanych okazów kręgowców, głównie ptaków i ssaków, w większości przedstawicieli miejscowej fauny. W zbiorze znajdują się również szczątki ssaków kopalnych takich jak mamut, renifer, nosorożec włochaty, żubr, tur oraz kilkadziesiąt skór zwierząt dzikich oraz szkielety ptaków i ssaków, owadów jak i muszle mięczaków. Kolejnym zbiorem jest zbiór naukowy, wykorzystywany do celów badawczych. Składa się on z materiałów pozyskanych w trakcie terenowych prac zoologów. Znajdują się tam okazy malakologiczne25, które zostały zebrane w większości z akwenów na terenie byłego powiatu łomżyńskiego, znaleźć można też sowie wypluwki26 z obszaru Wysoczyzny Kolneńskiej. Ostatnim zbiorem jest zbiór pomocniczy najczęściej wykorzystany w celach dydaktycznych. Wyróżniono tu zespół osteologiczny, czyli zdekompletowane szkielety ptaków i ssaków, które są pozostałościami po materiałach spreparowanych w celach wystawienniczych gniazd i wydmuszek jaj ptaków lęgnących się na terenie Kotliny Biebrzańskiej.
W zbiorach pomocniczych znajduje się kolekcja 10 gablot ściennych zawierających kilkaset owadów specjalnie w tym celu wyhodowanych , przeważnie są to motyle i chrząszcze. Ogólna liczba okazów zoologicznych zgromadzonych w zbiorach Muzeum trudna jest do ustalenia, gdyż niektóre z nich mają niewielkie rozmiary. Szacunkowo ilość eksponatów może plasować się na poziomie ponad 20-tu tysięcy sztuk.
W zbiorach przyrodniczych Muzeum znajduje się także kolekcja minerałów, przekazana przez Muzeum Okręgowe z Łomży na początku 1985 r. nowo powstałemu oddziałowi w Drozdowie. Jest to spuścizna po zainteresowaniach zbierackich doc. dr hab. Adama Chętnika, która powstała z okazów geologicznych zebranych w trakcie wycieczek krajoznawczych po Polsce w latach 1946-1968. Kolekcja geologiczna uzupełniona jest materiałem zebranym przez muzealników oraz przekazanym przez darczyńców, składa się z 475 okazów 27.
Ochrona gatunkowa na terenie Doliny Narwi
Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej 28.
3.1. Ochrona gatunkowa zwierząt
W zoogeografii terminem fauna określany jest zbiór gatunków zwierząt występujących w danej okolicy. Bagienna dolina Narwi, jest jednym z najlepiej zachowanych obszarów bagiennych zalewowych dolin rzecznych w Europie. Różnorodność fauny w obrębie tego regionu charakterystyczna jest dla niżu polskiego. Występują tutaj liczne gatunki wilgociolubne związane ze środowiskiem makradłowym oraz gatunków o pochodzeniu29 borealnym 30. Szczególną wartość przyrodniczą stanowi ptactwo wodno - błotne, jest to istotny walor przyrodniczy tego obszaru. Na terenie doliny występuje wiele gatunków zagrożonych w skali światowej, europejskiej lub znajdujących się wykazie Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Stosunkowo słabo poznana jest fauna bezkręgowców. Stwierdzono występowanie 150 gatunków pająków, co stanowi 19% ogólnej liczby pająków Polski. W tej liczbie 14% to gatunki rzadkie znane w Polsce z około 10 stanowisk. Są to cenne gatunki wskaźnikowe31. Grupa motyli dziennych składa się z 40 gatunków należących do 5-ciu rodzin. Występują tu gatunki cenne ze względu na ich występowanie tylko w określonych siedliskach jak również 3 gatunki objęte ochroną prawną. Stwierdzono ponadto występowanie 16 gatunków komarów, 24 gatunki ważek, 34 gatunki skorupiaków planktonowych oraz 4 gatunki skorupiaków bentosowych 32.
Na terenie doliny występuje ok. 40 gatunków ssaków należących do różnych grup funkcjonalnych takich jak: ssaki kopytne, ssaki drobne, gryzonie nadrzewne, gryzonie nadwodne, nietoperze. Narwiański PN obejmuje obszar specyficzny. Z jednej strony wąski i rozciągnięty wzdłuż koryta Narwi obszar stanowi niewielką przestrzeń i nie może być w całości terytorium dla dużych ssaków. Z drugiej względnie szeroka dolina rzeczna z układem charakterystycznych środowisk podmokłych jest ważnym szlakiem migracyjnych dla biebrzańskiej populacji łosia, wilka i jelenia, przedstawiciele której odbywają tutaj sezonowe migrację z Puszczy Knyszyńskiej. Ssaki kopytne reprezentowane są przez następujące gatunki:
dzik – jest gatunkiem pospolitym w dolinie Narwi, znajduje on miejsca ostojowe w strefie przyległej do rzeki w trzcinach, na grądziakach i miejscach zakrzaczonych.
łoś – występuje stale na opisywanym terenie choć nielicznie. Regularnie spotkać go można na terenach kompleksów leśnych na północ od Suraża, lasach i zakrzaczeniach bagiennych leżących w dolinie Narwi na północ od miejscowości Kolonie Bokiny i Wólka Waniewskaoraz na zachód od miejscowości Pańki.
sarna – jest stałym, ale nielicznym elementem faunistycznym w zespole dużych ssaków roślinożernych okolic doliny Narwi, zdecydowanie bardziej preferuje tereny mozaiki pól i niewielkich kompleksów leśnych.
jeleń – dopiero od 1995 roku jeleń zaczął być odnotowywany w odwodzie łowieckim otuliny Narwiańskiego Parku Narodowego, lecz stwierdzone osobniki są najprawdopodobniej osobnikami migrującymi z kompleksu Puszczy Knyszyńskiej.33
Na terenie Doliny Narwi stwierdzono 14 gatunków drobnych ssaków. Należą do nich:
kret – pospolity na całym terenie
ryjówka aksamitna
ryjówka malutka
rzęsorek rzeczek
nornica ruda – na terenie doliny Narwi pospolita w olsach.
karczownik – licznie występują na terenach szuwarów wielkoturzycowych o charakterze naturalnym i w szuwarze mannowym.
nornik północny – pospolity, występują na terenach turzycowych środowisk lądowych.
nornik bury – na tym terenie występuje dość nielicznie, choć na terenie Polski jest pospolity.
nornik zwyczajny – związany z agrocenozami, na terenie NPN stwierdzono na łąkach zmeliorowanych i użytkowych kośnie.
mysz domowa
szczur wędrowny
badylarka- występuje na terenach szuwaru trzcinowego, lecz najliczniej na łąkach kośnych.
mysz polna
mysz zaroślowa.
Charakteryzując mikrofaunę doliny Narwi można stwierdzić, że pod względem występowania rzadkich gatunków teren ten należy traktować jako znacznie zubożały. Melioracja i zagospodarowanie doliny Narwi poniżej NPN prawdopodobnie bardzo silnie ograniczyły możliwość migracji z doliny Biebrzy. W przeszłości obie doliny łączyły zapewne silne zależności w zakresie kształtowania się zespołów ssaków. Rejon doliny Narwi na odcinku NPN wyróżnia się przebiegiem granic zasiedlenia zębiełka białawego. W grupie gryzoni nadrzewnych stwierdzono występowanie wiewiórki pospolitej. W ramach gryzoni nadwodnych występują dwa gatunki:
bóbr europejski – jest największym polskim gryzoniem, o długości ciała dochodzącej do 90 cm. Ubarwiony na szarobrunatno lub cienmobrunatno. Zasiedla rzeki i jeziora na obszarach leśnych.34
piżmak – gryzoń, którego długość ciała dochodzi do 40 cm, na grzbiecie ciemnobrunatny, na brzuchu szary, ogon bocznie spłaszczony. Zasiedla wody stojące lub wolno płynące.35
Narwiańska populacja bobra wyróżnia się dużą liczebnością. Bóbr zajmuje tu zwykle miejsca z wysokimi brzegami nadającymi się do kopania nor oraz porośnięte zaroślami łozowymi, stanowiącymi bazę żerową.36 Ssaki drapieżne reprezentowane są przez następujące gatunki:
lis – pospolity na terenie doliny Narwi.
jenot – jest on gatunkiem obcym w naszej florze, który zajął specyficzna niszę ekologiczną w zespole ssaków drapieżnych środowisk wilgotnych. Gatunek ten wyrządza spore szkody w lęgach ptasich.
borsuk – jest dość nieliczny na tym terenie ze względu na wymagania środowiskowe.
wydra- jest dość pospolitym drapieżnikiem w sieci wodnej Narwi i jej dopływów oraz na rowach melioracyjnych. Jest ona gatunkiem chronionym z wyjątkiem występowania na obszarze stawów rybnych.
kuna leśna – z przyczyn środowiskowych dość rzadko występuje w dolinie Narwi.
kuna domowa - podobnie jak kuna leśna występuje rzadko na tym terenie.
tchórz zwyczajny – jest zwierzęciem rodzimym dla naszej fauny, ale dane o jego występowaniu są ograniczone. W dolinie Narwi zasiedla on środowiska nadwodne.
gronostaj – jest typowym gatunkiem dla środowisk podmokłych z liczna populacja nornika północnego. Jest on gatunkiem chronionym, ale nie podlegającym presji ze strony człowieka.
łasica łaska – wykorzystują obfitość gryzoni, maja mniejsze areały osobnicze niż gronostaj.
norka amerykańska – jest gatunkiem inwazyjnym37.
Stwierdzono również występowanie zająca szaraka oraz dwóch gatunków nietoperzy:
gacka brunatnego – nietoperz o małych rozmiarach. Jego futro na grzbiecie jest żółtobrązowe lub brązowe, na brzuchu białawe. Błony lotne są brązowawe, ucho bardzo duże, długości przedramienia, szerokie. Uszy stykają się u nasady. W czasie spoczynku najczęściej są ukryte pod skrzydłami, a widoczne pozostają jedynie koziołki. Błona skrzydłowa u tego gatunku jest przyczepiona u nasady palców stopy. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem, czasem nieco bliżej. Występuje bark płatka brak. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na ok. 3 mm 38.
nocka rudego - Nietoperz o małych rozmiarach. Futro jego na grzbiecie jest koloru brunatnego lub płowego, na brzuchu szarawe. Pyszczek i uszy delikatnie pigmentowane. Skrzydła ma szerokie. Ucho jest małe, trójkątne. Koziołek nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona pomiędzy piętą a nasadą palców. Posiada stopy duże39.
Dolina Narwi w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego stanowi jedną z najlepiej zachowanych zalewowych dolin rzecznych w Europie oraz jedne z najcenniejszych obszarów, na których występują siedliska łęgów rozlewiskowych. Decydujące znaczenie miała tutaj ekstensywna gospodarka rolna, która prowadzona była w obrębie doliny przyczyniając się do zachowania specyficznych biotopów i biocenoz. Dogodne warunki znalazły tu zgrupowania ptaków mających unikatową rangę w skali europejskiej, a nawet światowej. Dolina Narwi jest jedną z ważniejszych ostoi ptaków lęgowych o randze europejskiej i jedną z najważniejszych ostoi ptaków wodno-błotnych w Polsce. Duże znaczenie dolina Narwi odgrywa w czasie przelotów ptaków, stanowiąc ważne miejsce odpoczynku i żerowania. Obszar bagiennej doliny Narwi na odcinku Suraż-Żółtki w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego włączono do europejskiego rejestru ostoi oraz obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. W latach 1979-2000 na terenie Parku stwierdzono ogółem 203 gatunki ptaków z czego 154 to gatunki lęgowe i prawdopodobnie lęgowe. Pozostałe gatunki spotykane są na przelotach w trakcie wędrówek. Awifauna40 Narwiańskiego Parku Narodowego to również gatunki zagrożone w skali światowej lub europejskiej, znajdujące się w wykazie Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt.41
bąk – gatunek czapli preferujący rozległe tereny porośnięte szuwarami turzcowymi. Dość nieliczny w 2000 roku stwierdzono tylko 16 sztuk tego gatunku, skryty, żyje pod osłoną turzycowiska i trzcinowisk.42
bocian czarny – gatunek zasiedla głównie duże i średniej wielkości dojrzałe wiekowo kompleksy leśne, na terenie NPK jego ostoje są dość nieliczne.
bocian biały – dolina Narwi jest jednym z najważniejszych miejsc lęgowych dla populacji bociana białego w Polsce północno-wschodniej. Teren NPN odgrywa istotne znaczenie dla lokalnej populacji tego gatunku zagrożonego w skali światowej.
rożeniec – jest on przedstawicielem zagrożonej grupy kaczek, zasiedla łąki grądowe i murawy powstałe na terenach zalewowych.
cyranka – przez 25 lat jej liczebność na tym terenie zmniejszyła się 25 razy, obecnie odnotowanych jest 15-25 par lęgowych.
trzmielojad – gatunek bardzo nieliczny w całym kraju. W 2000 roku odnotowano jedynie 4 pary tego drapieżnika. Widywany zwykle w locie, podobny do myszołowa, ma jednak smuklejszą i węższą szyję oraz dłuższy ogon.
błotniak stawowy – liczebność tego gatunku stwierdzono na ponad 100 par lęgowych. Jest on łatwo rozpoznawany po lekkim locie ze skrzydłami uniesionymi na kształt litery V.
błotnik łąkowy – w 2000 roku stwierdzono jedynie 2 pary lęgowe, wpływ miały na to niekorzystne zmiany siedliskowe na tarasie zalewowym, spowodowane zaniechaniem ekspansji gospodarki łąkarskiej i powiększeniem terenów trzcinowisk.
błotnik zbożowy – w latach 90 odnotowano 1 parę, obecnie nie występuje.
pustułka – stwierdza się tylko 3 stanowiska lęgowe położone na terenie parku i jego otuliny. Nazywana europejskim sokołem, łowiący zwierzęta naziemne. Posiada smukłą sylwetkę i długi ogon.
kropiatka – w ciągu 20 lat jej populacja strasznie spadła, z 200-400 par lęgowych do 3-5, a ma na to wpływ zmniejszenie się poziomu wody podczas wiosennych zalewów i szybkie schodzenie wody do koryta rzeki.
zielonka – populacje w latach 1979-1991 szacowano na 80-250 par lęgowych, obecnie występuje 1 samiec.
derkacz – mamy zaledwie 11-15 par lęgowych tego gatunku, zasiedlał on głównie łąki mozgowo-mannowe z płatami turzycowisk. Wykrywalny jest niemal wyłącznie po bardzo donośnym głosie tokowym.
żuraw – obecnie jest około 19-21 par lęgowych. Jest on wielkim majestatycznym ptakiem poruszającym się w zwolnionym tempie i statecznymi krokami.
sieweczka rzeczna – 4 pary lęgowe koło miejscowości Łupianka. Ma charakterystyczny czarny dziób, nogi blade, wyrazista żółta obrączka powiekowa.
rycyk – zasiedla głównie torfowiska otwarte, łąki nadrzeczne, pastwiska bagienne wysokich łąk, obecnie 8-9 kolonii. Posiada uderzająco długi siekowiec zakończony prostym dziobem.
krwawodziób - związany z łąkami zalewowymi nad rzeką i w pobliżu starorzeczy. Jest koloru szarobrunatnego ciemno nakrapiany. Nazwa jego pochodzi od czerwonej nasady dzioba.
batalion – gatunek znajdujący się w głębokim regresie na południowych obrzeżach swego zasięgu lęgowego, który przebiega przez Polskę.
dubelt – należy on do gatunków konserwatywnych, silnie przywiązanych do stałych z roku na rok tokowisk. Głównym powodem zmniejszania się jego liczebności jest zarastanie tokowisk trzciną i zaroślami wierzbowymi.
rybitwa czarna – w 2000 roku stwierdzono 1 kolonie liczącą 10 par, jego liczebność spada z powodu obniżenie poziomu wód wiosennych oraz zaburzeniu bazy pokarmowej. Jest ona mała, czarna łowi owady lecąc lekko i niespiesznie ponad wodą. Zawisa i miejscu i zgrabnie chwyta pokarm.
rybitwa białowąsa – tylko 2 pary zanotowane. Związana z mokradłami o sezonowo zmiennym poziomie wody.
dzięcioł czarny – na terenach leśnych w 2000 roku odnotowano 5 stanowisk. Jest to najwiekszy europejski dzięcioł, całkiem czarny z wyjątkiem szkarłatnej „czapeczki„ u samca, bądź u samicy plamy na potylicy. wodniczka – gatunek o wąskiej tolerancji siedliskowej, w Polsce występuje przed wszystkim na torfowiskach niskich, związany z dobrze wykształconymi szuwarami turzcowymi. Na głowie charakterystyczna żółtopłowa brew, środkowy palec cieniowany, ostro ograniczony czarnymi bocznymi paskami, na grzbiecie posiada żółtobiałe paski.
podróżniczek – związany głównie z trzcinowiskami poprzerastanymi mozaiką krzewów i olsami oraz łęgami położonymi w dolinie rzeki. Ubarwione na rudordzawo sterówki, jasną brew oraz wzorzysty śliniczek.
lerka – gatunek związany z kserotermicznymi nieużytkami otaczającymi tereny leśne położone a strefie otuliny NPN. Na głowie posiada wyrazisty rysunek oraz szerokie białawe brwi niemal stykające się na potylicy.
świergotek polny – w 2000 roku stwierdzono tylko 3 stanowiska tego gatunku. Ptak duży o piaskowym ubarwieniu.
wąsatka – rzadki gatunek wróblowca związany z szuwarami trzcinowymi jezior i dolin rzecznych, zagrożony w skali kraju. Ptak podobny do sikory, lecz samiec odznacza się zwisającymi wąsami43.
ortolan – stwierdzono 12 terytorialnych śpiewających samców tego zagrożonego w skali Europy trznadla. Posiada on wyraźną obrączkę oczną, jasnożółty wąs oraz cielisty dziób.44
Pierwsze obserwacje nad herpetofauną45 NPN przeprowadzono w 2000 roku, w trakcie prac nad Planem Ochrony NPN. Wtedy również stwierdzono, że najliczniej reprezentowaną grupą płazów są żaby brunatne, które stanowią ponad 60% wszystkich obserwowanych płazów. Wśród nich dominuje żaba trawna i jej udział wynosi prawie 40%. Znacznie mniej liczna jest ropucha szara (18%), grzebiuszka ziemna (8%), żaby zielone (7%). Bardzo nielicznie reprezentowane są ropuchy zielone i ropuchy paskówki. W dolinie Narwi odnotowano łącznie 13 gatunków płazów, wszystkie one objęte są ochroną prawną. Na terenie Narwiańskiego Parku Narodowego reprezentowane są przez następujące gatunki:
żaba trawna – jest gatunkiem bardzo plastycznym ekologicznie i odpornym na niskie temperatury. Poza okresem rozrodu prowadzi lądowy tryb życia. Żywi się głównie bezkręgowcami, ale zjada także inne mniejsze żaby i jaszczurki.
żaba moczarowa – jest ona głównie gatunkiem nizinnym, jest bardziej odporna na brak wilgoci niż żaba trawna, jest również żabą lądową z wyjątkiem okresu godowego.
żaba jeziorkowa – gatunek ten pędzi ziemno-wodny tryb życia, zimuję zwykle na lądzie. Żywi się bezkręgowcami, głownie stawonogami.
żaba śmieszka- prowadzi ziemno-wodny tryb życia, przesiadując na brzegu wody, lub na przedmiotach po niej pływających. Lubi się wygrzewać na brzegu. Zaniepokojona, skacze nurkując na dno zbiornika. Jest bardzo szybkim zwierzęciem. Po lądzie porusza się długimi skokami. Wykazuje głównie aktywność dzienną. Poluje czekając na ofiarę, ale może też podkradać się, o ile nadarzy się okazja np. do małych piskląt wodnych ptaków. Jest żarłoczna i czasami próbuje chwycić w pysk ofiary większe, niż jest w stanie połknąć.46
żaba wodna - naturalny klepton47 diploidalny lub triploidalny żaby jeziorkowej i żaby śmieszki Żaba wodna pędzi wodno-lądowy tryb życia. Przeważnie przesiaduje na brzegu zbiornika wodnego. W razie niebezpieczeństwa skacze do wody, ukrywając się wśród roślinności i korzeni na dnie zbiornika. Jest bardzo czujna i szybka. Doskonale pływa, a na lądzie porusza się długimi skokami. Poluje siedząc bez ruchu i czekając na ofiarę. Jest aktywna głównie za dnia 48.
ropucha szara - poza okresem godowym płaz ten prowadzi ściśle lądowy tryb życia. Dorosłe osobniki są aktywne głównie nocą i o zmierzchu, ale podczas rozrodu i w czasie ulewnych deszczy są aktywne także za dnia. Młodociane osobniki (o długości do około 2 cm) spotyka się w zacienionych miejscach podczas dnia. Ropucha szara porusza się za pomocą krótkich, ciężkich skoków lub krocząc. W razie niebezpieczeństwa (np. zaatakowana przez węża) nadyma się, podnosząc równocześnie ciało na wyprostowanych kończynach, dzięki czemu wydaje się znacznie większa, niż jest w rzeczywistości 49.
ropucha zielona - ropucha ta przebywa na lądzie i wykazuje aktywność zmierzchową i nocną. Podczas kojarzenia par i składania jaj, jest aktywna zarówno w dzień, jak i w nocy. Młode osobniki po metamorfozie można spotkać również podczas dnia. Ropucha zielona jest wyjątkowo wytrzymała na suszę oraz wysokie i niskie temperatury. W Europie środkowej zapada w sen zimowy między wrześniem - październikiem a końcem marca 50.
ropucha paskówka - W czasie rozrodu ropucha paskówka wykazuje aktywność całodobową. Poza tym okresem żyje na lądzie. Jest aktywna o zmierzchu i nocą. Jedynie bardzo młode osobniki spotykane są również za dnia. W przeciwieństwie do pozostałych dwóch europejskich gatunków ropuch, które przemieszczają się wolno krocząc lub ciężko skacząc, ropucha paskówka biega zwinnie i szybko - w ciemności można ją pomylić np. z przebiegającą myszą 51.
kumak nizinny - cały okres aktywnego życia, poza wędrówkami do zbiorników i na zimowiska, kumak nizinny spędza w wodzie. Przeważnie pływa po powierzchni wody, kryjąc się wśród szuwaru. W razie niebezpieczeństwa zgrabnie nurkuje w toń wodną. W wodzie jest aktywny całą dobę, szczególnie jednak za dnia. Przebywając na lądzie wykazuje aktywność zmierzchową, za dnia kryjąc się pod zwalonymi pniami, między kamieniami, gdzie również zimuje. Hibernacja52 zachodzi między wrześniem - październikiem a marcem - kwietniem. Zimuje na lądzie, w rozmaitych ziemnych norach, często razem z innymi płazami 53.
traszka zwyczajna - Poza okresem godowym traszka zwyczajna prowadzi lądowy tryb życia. W okresie rozrodczym i podczas wędrówek (do zbiorników wodnych i ewentualnie na zimowiska) oraz podczas deszczu jest aktywna w dzień i w nocy. Przez resztę sezonu prowadzi nocny tryb życia, w dzień ukrywając się w norach niedaleko od zbiornika wodnego (w odległości do 500 m), pod kamieniami, kłodami drewna itp. Na niektórych obszarach traszki zwyczajne, które w następnym roku pierwszy raz przystąpią do rozrodu migrują dwukrotnie w ciągu roku na większe odległości: na jesieni do miejsc zimowania i na wiosnę do zbiorników rozrodczych. Zazwyczaj gatunek ten występuje w zacienionych i wilgotnych miejscach. Z wymienionych płazów jedyny gatunek ogoniasty 54.
rzekotka drzewna - zasiedla głównie środowiska nizinne z dobrze rozwiniętą warstwą drzew i krzewów, wśród liści których żyje. Może żyć także wśród traw. Prowadzi lądowy, najczęściej nadrzewny tryb życia. Można ją spotkać nad brzegami zbiorników wodnych, na skrajach lasów, w parkach, na zakrzaczonych łąkach i w ogrodach. Obszar występowania rzekotki niemal dokładnie pokrywa się z europejskim biomem lasów liściastych.
grzebiuszka ziemna - prowadzi ściśle lądowy i nocny tryb życia. Dzień spędza ukryta w ziemnej norze, którą zazwyczaj sama sobie wykopuje ruchami tylnych kończyn (zaopatrzonych w łopatkowate modzele) i którą użytkuje jednorazowo. W razie niebezpieczeństwa, przebywając z dala od kryjówki, usiłuje się zakopać w ziemię wkręcając się w nią i narzucając ją na siebie, albo też zastyga bez ruchu, nadymając się (wciągając powietrze w płuca) i przyciskając kończyny do tułowia. Może też opróżniać zawartość pęcherza. Na lądzie porusza się za pomocą szybkich skoków. W wodzie dobrze pływa i zgrabnie nurkuje 55.
Na terenie NPN spotykać można tylko 3 gatunki gadów, które reprezentowane są przez:
jaszczurkę zwinkę - jest gatunkiem nizinnym, wyżynny i górskim. Pionowy zasięg dochodzi do 2400 m n.p.m.. Jaszczurka ta występuje w niezbyt suchych, dobrze nasłonecznionych środowiskach, zarówno na brzegach zbiorników wodnych, jak i na terenach od nich oddalonych. Szczególnie chętnie występuje na otwartych, trawiastych terenach, takich jak łąki, polany, obrzeża lasu, leśne zręby, usypiska kamieni, ruiny opuszczonych budynków, kamieniste nasypy kolejowe. Zamieszkuje porośnięte krzakami brzegi rzek i strumieni biegnących przez otwarte trawiaste tereny i lasy 56.
jaszczurkę żyworodną - która jest gatunkiem lądowym i naziemnym. Wykazuje dzienną aktywność. Umie wspinać się na gałęzie drzew i krzewów. Doskonale pływa. Porusza się niezbyt szybko, dość łatwo można ją schwytać. Przebywając w okolicy zbiornika wodnego, zaniepokojona nurkuje pod wodę. Szczególnie na południu zasięgu chętnie wygrzewa się na brzegach zbiorników wodnych, a nawet na powierzchni lustra wody, np. na szerokich liściach roślin wodnych, np. grzybieni 57.
zaskrońca zwyczajnego - prowadzi ziemnowodny lub lądowy tryb życia. Zaskroniec zwyczajny związany jest ze środowiskiem wodnym. Wykazuje głównie aktywność dzienną. Doskonale pływa i nurkuje. Rano zazwyczaj wygrzewa się na słońcu. Jest dość płochliwy. W zagrożeniu ucieka do wody lub między krzaki, w wysoką trawę itp. Odnotowano przypadki znajdowania płynącego zaskrońca na pełnym morzu (ok. 45 km od brzegu), co świadczy o jego zdolnościach pływackich. W poczuciu zagrożenia próbuje uciekać, ścigany często unosi przednią część ciała, syczy, rzadziej gryzie. Schwytany wyrzuca cuchnącą wydzielinę swoich gruczołów odbytowych. Często udaje też martwego: przewraca się brzuchem do góry, przekrzywia pysk i wyciąga język. Nie jest jadowity. Ofiary połyka żywcem 58.
Narew w granicach Parku utworzyła unikatowy system rzeczny. Są tu starorzecza przepływowe, okresowe, rozlewiska, bogata sieć koryt rzecznych z urozmaiconą szatą roślinną. Dogodne warunki dla bytowania i rozwoju znalazły tu 22 gatunki ryb i jeden gatunek minoga. W strefie nurtu dominują następujące gatunki: płoć, okoń, szczupak, jaź, płoć, krąp, słonecznica, lin, karaś, boleń, ciernik, jazgarz, jalec, kiełb, leszcz, miętus, sum, wzdręga. Natomiast prawnie chronione są:
różanka - ciało jej jest wąskie, mocno umięśnione i zwarte. Samce jak i samice na grzbiecie są barwy szarozielonej lub ciemnoszarej. Na jasnosrebrzystych bokach ciała ciągnie się zielononiebieska smuga, płatwy są bezbarwne, czasami lekko żółtawe. Stadala ryba bytująca w silnie zarośniętych roślinnością, przybrzeżnych partiach wody. Tarło trwa od kwietnia do czerwca. Samiec wyszukuje małża, do której samica składa ikrę. Równocześnie ponad małżem samiec wydala nasienie, które razem z wciąganą wodą dostaje się do jamy skrzelowej, zapładniając znajdujące się w niej jaja. Inkubacja trwa od 2 do 3 tygodni. Młode ryby opuszczają bezpieczne schronienie we wnętrzu małża przy długości 11 mm 59.
piskorz – ciało tej ryby jest bardzo wydłużone, prawie cylindryczne, w tylnej części bocznie spłaszczone. Trzon ogonowy stosunkowo wąski. Głowa niewielka, zakończona tępym pyskiem. Ryba stanowiskowa (osiadła). Tarło odbywa się od marca do czerwca, w miejscu o silnym prądzie. Samce dojrzewają płciowo w drugim i trzecim roku życia, natomiast samice w czwartym. Najczęściej populacje lipienia żyją razem z populacjami pstrąga potokowego. Bardzo duże osobniki nie tolerują w miejscu swego przebywania żadnych innych konkurentów pokarmowych. Lipienie potrzebują dużo przestrzeni życiowej, dlatego nie spotyka się ich w małych potokach. W Polsce chroniona 60.
koza – ciało tej ryby jest wydłużone, tułów wraz z trzonem ogonowym mocno, bocznie ścieśniony, głowa niewielka, z profilu lekko spadzista. Ubarwiona w żywe, kontrastowe kolory, na jasnożółtym tle rozmieszczone są ciemnobrunatne plamy ułożone w rzędy. Ryba z rodziny karpiowatych. W ciągu dnia trzyma się zazwyczaj głębszych, zaciemnionych miejsc, przejawiając wzrastającą aktywność wraz z zapadającym zmierzchem. Tarło odbywa się maj do lipca, zależnie od kształtowania się w tym okresie temperatury wody 61.
śliz - mała, bardzo żywa stadna ryba trzymająca się zazwyczaj blisko powierzchni wody. Ciało jej jest wydłużone, z przodu prawie cylindryczne, głowa niewielka tępo zakończona. Barwa jej ciała jest zależna od warunków środowiska i wieku ryby. Tarło trwa ciągnie się od kwietnia do lipca. Wysypka tarłowa występuje zarówno u samca, jak i u samicy. Dojrzałe do rozrodu osobniki ciągną w górę rzeki pod prąd. Żyjące zaś w jeziorze podchodzą blisko brzegów 62.
minóg ukraiński – osiąga niewielkie rozmiary, do 20cm. Jego skóra jest gładka, pozbawiona łusek, lecz pokryta śluzem. Kształt jego ciała jest walcowaty, jest on rybą nieszkodliwa 63.
. Bezkręgowce
W Narwiańskim Parku Narodowym bezkręgowce są grupą zwierząt słabo zbadaną. Pierwsze badania nad mini zostały przeprowadzone w 2000 roku. Mokradłowe środowiska parku są ostoją licznych gatunków pająków. Dotychczas odkryto 150 gatunków, w tym aż 14 wymienionych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w kategorii gatunków zagrożonych. W NPN największą różnorodnością i największym udziałem gatunków rzadkich charakteryzuje się środowisko o największej wilgotności, szuwary i turzycowiska. W tych środowiskach stwierdzone są gatunki charakterystyczne dla torfowisk niskich i szereg gatunków o rozmieszczeniu borealnym 64. Owady reprezentują nieprzebrane bogactwo form morfologicznych, są wśród nich olbrzymy dochodzące do 30 cm długości i karliki nieprzekraczające 0,2mm. Mogą one żyć w skrajnych warunkach, ciało ich okrywa twardy, elastyczny pancerz, zbudowany z chityny utwardzonej dodatkowo solami wapnia. Z badań przeprowadzonych na terenie NPN wynika, że spośród latającej fauny blisko 80% stanowią mchówki, a następnie odpowiednio chrząszcze 10%, błonkówki 5%, motyle 3% oraz pozostałe gatunki. Wśród mchówek najlepiej rozpoznaną grupą są komarowate, wyróżniające się smukłym ciałem, długimi i cienkimi nogami oraz wyciągniętym w długi ryjek aparatem gębowym kłująco-ssącym. Na terenie NPN stwierdzono 16 gatunków tych owadów. Chrząszcze różnią się od innych owadów stwardniałymi i przekształconymi w pokrywy przednie skrzydłami. Druga ich para jest błotnista. Ich narządy gębowe są gryzące. W Parku chrząszcze są prawie nierozpoznane. Dotychczas badano tylko chrząszcze wodne, których stwierdzono 76 gatunków. Najwięcej zasiedla rowy i kanały – 41 oraz starorzecza i drobne zbiorniki – 37. Błonkówki spośród innych owadów wyróżniają dwie pary skrzydeł błotnistych, w czasie lotu obie pary spinane są haczykami, przez co powierzchnia lotna zostaje zwiększona. W NPN z rodziny błonkówek najlepiej zbadano pszczoły, które spełniają rolę zapylaczy roślin. W Parku odnotowano obecność 120 gatunków tych owadów. Pośród wymienionej liczby pszczół na szczególną uwagę zasługują pszczelnika ogrodowa, która pojawia się wczesną wiosną, na przełomie kwietnia i maja. Uwagę zwraca swym jaskrawo-rdzawym ubarwieniem włosków pokrywających całą górną część tułowia i odwłoka. Gatunek ten zasiedla głównie Europę Zachodnią. Dotychczas sądzono, że Wisła jest granicą jej występowania, dlatego odnalezienie tego gatunku w NPN jest dużą ciekawostką zoologiczną 65. Ciekawe są też dwa gatunki trzmieli, które (wszystkie gatunki) są prawnie chronione. Trzmiel tajgowy może być przykładem gatunku typowego dla środowiska dominujących w NPN,a mianowicie środowisk łąkowo-bagiennych, chłodniejszych. Jest to bowiem gatunek o targowym typie rozmieszczenia, częsty na północy na obszarach górzystych, rzadszy w części niżowej. Natomiast trzmiel wschodni nie był znany w Polsce jeszcze przed kilkoma laty. Jest przykładem gatunku ekspansywnego, rozszerzającego w ostatnich latach areał swego występowania w kierunku zachodnim. Motyle mają skrzydła gęsto pokryte barwnymi łuseczkami, tworzącymi często skomplikowany deseń. Mają aparat gębowy w postaci długiej, cienkiej, spiralnie zawiniętej ssawki, mogą więc przyjmować tylko pokarm płynny. W Polsce żyje ich ponad 3000 gatunków. W Parku są bardzo słabo rozpoznane. Dotychczas badano tylko motyle „dzienne”, stwierdzając 40 gatunków. Spośród nich stwierdzono dwa rzadkie gatunki arktyczne, z czego strzępek saplaczek, dotychczas znany tylko w Puszczy Białowieskiej i okolicach Chełma. Zasiedla on podmokłe łąki, torfowiska niskie i turzycowiska. Jest on prawnie chroniony, zagrożony wyginięciem z powodu niewielkiego areału występowania. Na uwagę zasługuje również mieniak strużnik, który uważany jest za jednego z najpiękniejszych polskich motyli. Zawdzięcza to fioletowo połyskującym skrzydłam samca podczas latu. Innym pięknym i dużym motylem jest paź królowej, od niedawna również prawnie chroniona. Żółto barwione skrzydła z niebieskimi i czarnymi wzorami. Posiada smukłe ciało z małą głową. Na przednich nogach ma długie włoski. Preferuje tereny otwarte takie jak łąki czy miejsca gdzie rosną dzikie gatunki warzyw 66. Ważki są powszechnie znanymi i podziwianymi owadami za zwinny i szybki lot, nierzadko pięknie ubarwione, różno barwnie i metalicznie połyskujące. W Parku stwierdzono ich 39 gatunków, co stanowi 54,2 % wszystkich gatunków ważek występujących w Polsce 67.
Flora roślin naczyniowych Narwiańskiego Parku Narodowego liczy około 500 gatunków rodzimych oraz ponad 100 gatunków obcych geograficznie. Mimo tak dużej liczby antropofitów68 nie odgrywają one istotnej roli w szacie roślinnej. Na obszarze Parku, stwierdzono obecność ponad 14 gatunków objętych ochroną całkowitą, 11 gatunków roślin objętych ochrona częściową oraz 3 gatunki ujęte w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin. Do gatunków objętych ochrona należą:
widłak jałowcowaty – jest to roślina wieloletnia z rodziny paprotników o długich czołgających się pędach oraz łodydze, która może przekraczać metr długości. Jego liście mają kształt skrętookrągły. Występuje on zwykle w zacienionych, wilgotnych borach świerkowych i jodłowych 69.
widłak goździsty – tak jak wszystkie widłaki, też charakteryzuje się powolnym rozwojem, zdolny jest do rozmnażania po 12-15 latach. Rozpoznać go można po 2-3 kłosach zarodnionośnych na długich łuskowato ulistnionych szypułkach. Jego pędy czołgają się po ziemi. Liście są równowąskolancetowate, zgięte ku górze, zakończone białym włosem 70.
rosiczka okrągłolistna – wygląda jak rozetka o długoogonkowych, okrągłych, czerwonych liściach. Występują na torfowiskach, ale także na próchniczym piasku na wilgotnych wrzosowiskach.71 W NPN występuje jedynie na torfowisku w uroczysku Rynki, chociaż w całym mikroregionie północno-wschodnim gatunek ten jest dość częsty, a zdolny nawet do kolonizacji nowych stanowisk na odpowiednich stanowiskach.
goryczka wąskolistna – występują na torfowiskach i wrzosowiskach, na glebach ubogich w wapń. Kwiaty jej są dzwonkowate, wzniesione, o długości do 5 cm w kolorze ciemnoniebieskim.72 W NPN występuje w dość licznych populacjach, np. na obrzeżach wzniesień w okolicach Bokin.
goździk pyszny – jego liście są ułożone naprzeciw ległe, całobrzegie, ostro zakończone. Żyje na wilgotnych, łąkach i torfowiskach.73 W parku znajduje się zaledwie kilka jego stanowisk, zanika on również na obszarze północnego Podlasia.
wielosił błękitny – bylina osiągająca wysokość od 20 do 120 cm, rozpoczyna wegetacje już podczas przedwiośnia, jej kwiaty są zebrane w wiechy naszczycie łodygi, koloru fioletowego lub niebieskiego 74.
mieczyk dachówkowaty- często zbierana dla swych pięknych kwiatów. Łatwa do wyniszczenia, gdyż podczas zbierania przeważnie wyrywa się z ziemi wraz z bulwami. Przyczyną wyraźnego zanikania tego gatunku jest również zmiana sposobu użytkowania łąk, osuszania ich i zaorywania 75.
kosaciec syberyjski - występuje na niskich torfowiskach, łąkach bagiennych, w rowach, na żyznych glebach bagiennych zawierających wapń, wyłącznie w nieuprawianych siedliskach. W NPN jest gatunkiem dość częstym na odpowiednich siedliskach.
stoplamek krwisty (kukułka krwista) – roślina z rodziny storczykowatych. Ma łodygę pustą w środku, w nasadzie z 2-3 pochowanymi liśćmi. Kwiaty różowe lub baldoczerwone. Preferuje niskoturzycowe zbiorowisko łąk bagiennych oraz torfowisk niskich i przejściowych. Zagrożona przez osuszanie gruntów, a także zarastanie łąk przez krzewy i wysokie byliny.
stoplamek plamisty (kukułka plamista) - ten storczyk posiada pełną łodygę, lancetowate liście, kwiaty od jasno – do ciemno różowych. Zasiedla torfowiska niskie i przejściowe oraz łąki zwłaszcza wilgotnych zbiorowisk lasów łęgowych.
stoplamek szerokolistny (kukułka szerokolistna) - jego łodyga jest mocna i kanciasta, zwykle pusta w środku. Kwitnie na różowo, kwiaty są bezwonne. Rośnie na wilgotnych i podmokłych łąkach oraz w kwaśnych młakach niskoturzycowych 76.
mieczyk dachówkowaty – jest to gatunek zagrożony wyginięciem w rejonie jak i w całym kraju. Jego siedliska (obrzeża wzniesień mineralnych) nie podlegają przemianom, ale za względu na niewielką liczebność populacji gatunek wymaga stałego monitoringu.
Gatunki objęte ochroną częściową (bobrek trójlistkowy, centuria, goździk kropkowany, kocanki piaskowe, konwalia, kopytnik, kruszyna, miodownik melisowaty, pierwiosnek lekarski i porzeczka czarna) to w większości przypadków rośliny pospolite w całym regionie. W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin czarcikęsik został uznany za gatunek narażony na wyginięcie w skali kraju. W NPN znanych jest kilka jego stanowisk na obrzeżach grądzików, na północnym Podlasiu, za to w dolinie górnej Narwi jest to gatunek dość częsty. Fiołek torfowy jest gatunkiem uważanym za krytycznie zagrożony przez introgresję77 blisko spokrewnionego gatunku. W związku z tym, że pomiędzy nimi brak jest izolacji siedliskowej pierwszemu z nich grozi zaniknięcie w roju mieszkańców powstających poprzez krzyżowanie się ze znacznie gęstszym gatunkiem drugim. Turzyca strunowa zagrożona wyginięciem w całym kraju, w NPN stwierdzona została tylko na uroczysku Rynki. Tutejsza populacja jest mała i mogą wyeliminować ją z flory NPN czynniki losowe. Do rzadkich lub narażonych na wyginięcie w skali Niziny Północnopodlaskiej gatunków, które nie posiadają specjalnego statusu prawnego należą: dziewięciornik błotny, gnidosz błotny, namulik brzegowy, pięciornik skalny, przetacznik pagórkowy, przęstka, turzyca obła, skalnica ziarenkowata, wierzba śniada i wyka długożagielkowa. Liczba gatunków chronionych i zagrożonych zmienia się w polach podstawowych od jednego do 14. Najwięcej roślin z tej grupy występuje na północ od Suraża, w okolicach Topilca i w północnej części NPN powyżej zerwanego mostu 78.
Reasumując, z przedstawionych informacji można dowiedzieć się dlaczego ochrona doliny Narwi została objęta ochroną. Stało się tak, ze względu na rzadką roślinność występującą na tym terenie, która stanowi nie tylko środowisko bytowania zwierząt, ale jest unikatowym zbiorowiskiem florystycznym. Warto zwrócić uwagę na Muzeum Przyrodnicze w Drozdowie, które prowadzi nie tylko działalność edukacyjną, ale też naukową. Właśnie działalność naukowa sprzyja poznaniu tego terenu i ochronie bioróżnorodności tu występującej. Duża liczba gatunków roślin i zwierząt występujących w dolinie Narwi podlega ochronie gatunkowej, inna ich część nie została jeszcze zbadana. Dolina Narwi jest bardzo ważną ostoją ptaków, dlatego tez została włączona do projektu Natura 2000. Podczas pisania pracyspotkałam się z pewnymi trudnościami. Niełatwo było zebrać materiały dotyczące Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego, gdyż literatura na ten temat jest dość uboga. Trudno było zebrać informacje dotyczące bezkręgowców, które żyją na tym obszarze. Jest mało chętnych ludzi, którzy chcieli by badać tą grupę zwierząt, zapewne ze względu na trudne warunki. Wilgotny klimat, torfowiska, mokradła czy niestabilny grunt są bardzo niekorzystnymi warunkami do prowadzenia prac badawczych. Dlatego nie udało mi się do końca poznać bezkręgowców mieszkających tam. Rozważając postawiony problem można dokładniej skupić się na wybranych gatunkach roślin lub zwierząt, można skupić się na określonym zbiorowisku roślin i zależności między nimi. Można dokładniej zbadać problem bezkręgowców, dla których klimat Doliny Narwi jest doskonały dla rozwoju i bytowania.
Banaszuk J., Świat owadów Narwiańskiego Parku Narodoweg , Kurowo 2003.
Bryliński M., Ryby słodkowodne Polski, Warszawa 1991.
Buszko-Briggs M., G. Okołów, Płazy i gady Polski, Warszawa 2002.
Chyl S., Drozdowo - Muzeum w Łomżyński Park Krajobrazowy, red.H. Białobrzeski, Łomża 1992.
Dziejma, D. Wołkowycki, Flora roślin naczyniowych Narwiańskiego Parku Narodowego w Przyroda Podlasia Narwiański Park Narodowy, red. H. Banaszuk, Białystok 2004.
Dzwonkowski R.J., Ssaki chronione w Polsce, Warszawa 1996.
Górski A., Ptaki w: Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, red. H. Białobrzeski, Łomża 1992.
Halicki S., Polska Amazonia , Białystok, Chroszcz 2000.
Hentze J., Motyle Polski, Warszawa 1990.
Jonsson L., Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Warszawa 1998.
Juszczyk W., Płazy i gady krajowe, cz.3 gady, Warszawa 1987.
Łomżyński Park Krajobrazowy, hasło w: 4lomza.pl/index.php?wiad=9829, 29.11.2008r.
Łomżyński Park Krajobrazowy, hasło w:4lomza.pl/index.php?wiad=9822, 14.11.2008r.
Łomżyński Park Krajobrazowy, hasło w:4lomza.pl/index.php?wiad=9832 15.11.2008r.
Łomżyński Park Krajobrazowy, Rezerwat Kalinowo, hasło w: 4lomza.pl/index.php?wiad=9831 15.11.2008r.
Malinowska E., Walory Krajobrazowe Narwiańskiego Parku Narodowego w Przyroda Podlasia – Narwiański Park Narodowy , Białystok 2004.
Narwiański Park Narodowy, hasło w : npn.pl/index.php?id=22&lang=pl , 29.11.2008r.
Narwiański Park Narodowy, hasło w :npn.pl/index.php?id=25&lang=pl, 29.11.2008r.
Narwiański Park Narodowy, hasło w npn.pl/index.php?id=23&lang=pl, 30.11.2008r.
Narwiański Park Narodowy, hasło w: npn.pl/index.php?id=23&lang=pl , 20.11.2008 r.
Narwiański Park Narodowy, hasło w: npn.pl/index.php?id=24&lang=pl, 29.11.2008r.
Narwiański Park Narodowy, hasło w: npn.pl/index.php?id=66&lang=pl, 30.11.2008r.
Piękoś-Mirkowa H., Z. Mirek, Flora Polski – rośliny chronione, Warszawa 2006,
Polakowski B., Rośliny chronione – atlas, Warszawa 1995.
Przybyłowicz Ł. i in, Atlas zwierząt, Bielsko-Biała 2007.
Rydzewski M., Muzeum Przyrodnicze w Drozdowie , hasło w: mpd.4lomza.pl/index.php?k=25, 27.11.2008r.
Rydzewski M., Muzeum w Drozdowie 1984-2004 , Drozdowo 2004.
Sandner H., Mały słownik zoologiczny-owady, Warszawa 1979.
Stichmann-Marny U., E. Kretzschmar, Przewodnik rośliny i zwierzęta, Warszawa 1994.
Strerzyńska M., Fauna lądowa, w przyroda Podlasia-Narwiański Park narodowy, red. H. Banaszuk, Białystok 2004.
Ustawa o Ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004r.
Zielone Wrota, Rezerwat Kalinowo, hasło w: zielonewrota.pl/index.php?art=140&p=10&k=3 15.11.2008r.
Zielone Wrota, rezerwat Wielki Dział, hasło w: zielonewrota.pl/index.php?art=189&p=10&k=3 , 15.11.2008r.
Ustawa o Ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004r,. Dz. U. z 2004r. Nr 92, poz. 880, Art.2 pkt.1.↩
Tamże, Art. 8, pkt. 1 i 2.↩
Tamże, Art. 13, pkt.1.↩
Tamże, Art. 16, pkt.1.↩
Tamże, Art.40 , pkt. 1.↩
Tamże, Art. 1, pkt.2.↩
S. Halicki, Polska Amazonia ,Białystok, Chroszcz, 2000, s. 5.↩
Narwiański Park Narodowy, hasło w: npn.pl/index.php?id=23&lang=pl , 20.11.2008 r.↩
Rzeka anastomozująca- rzeka płynąca równocześnie wieloma korytami, o stałym przebiegu. Koryta rozdzielone są wyspami porośniętymi trwałą roślinnością, która tworzy rozgałęziającą się sieć.↩
E. Malinowska, Walory Krajobrazowe Narwiańskiego Parku Narodowego w Przyroda Podlasia – Narwiański Park Narodowy , Białystok 2004, s . 333-334.↩
Starorzecze – jezioro leżąca na dnie doliny rzecznej, będące fragmentem jej byłego koryta i odcięte wałem przykorytowym od obecnego nurtu. Mo ona zwykle sierpowaty kształt.↩
Woda stagnująca – woda w niektórych częściach rzeki, jeziora lub woda gruntowa, która pozostaje w bezruchu.↩
E. Malinowska, Walory krajobrazowe…, str. 333-341.↩
A. Górski, Ptaki w Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi, red. H. Białobrzeski, Łomża 1992, s. 73-77.↩
Łomżyński Park Krajobrazowy, hasło w:.4lomza.pl/index.php?wiad=9822 , 14.11.2008r.↩
Łomżyński Park Krajobrazowy, hasło w: 4lomza.pl/index.php?wiad=9832 15.11.2008r.↩
Zielone Wrota, rezerwat Wielki Dział , hasło w:zielonewrota.pl/index.php?art=189&p=10&k=3 15.11.2008r.↩
Zielone Wrota, Rezerwat Kalinowo, hasło w:.zielonewrota.pl/index.php?art=140&p=10&k=3 15.11.2008r.↩
Łomżyński Park Krajobrazowy, Rezerwat Kalinowo, hasło w: 4lomza.pl/index.php?wiad=9831 15.11.2008r.↩
Ornitologia – dział zoologii zajmujący się ptakami.↩
Hydrobiologia – nauka o życiu organizmów w środowisku wodnym.↩
Chiropterologia - jest to gałąź zoologii zajmująca się badaniem nietoperzy.↩
M. Rydzewski, Muzeum w Drozdowie 1984-2004 , Drozdowo 2004, s.3-18.↩
S. Chyl, Drozdowo - Muzeum w Łomżyński Park Krajobrazowy, red.H. Białobrzeski, Łomża 1992, s. 79-81.↩
Malakologia – dział zoologii zajmujący się badaniem mięczaków.↩
Wypluwka – zlepek niestrawionych części pokarmu, np. sierści, kości, pancerzyków owadów, wydalany ruchami wymiotnymi przez otwór gębowy, przez wiele gatunków ptaków, takich jak: sowy, ptaki szponiaste czy mewy. Powstaje w żołądku mięśniowym ptaka. Na ich podstawie można określić skład pokarmu ptaka.↩
M.Rydzewski, Muzeum Przyrodnicze w Drozdowie , hasło w: mpd.4lomza.pl/index.php?k=25, 27.11.2008r.↩
Łomżyński Park Krajobrazowy , hasło w: 4lomza.pl/index.php?wiad=9829, 29.11.2008r.↩
M. Strerzyńska, Fauna lądowa, w przyroda Podlasia-Narwiański Park narodowy, red. H. Banaszuk, Białystok 2004, s.281-282.↩
Borealny – północny, arktyczny. Pochodzi od słowa bora – zimny, suchy, gwałtowny.↩
Gatunek wskaźnikowy – gatunek o wąskim zakresie tolerancji względem niewielkiej liczby czynników ograniczających. Wykorzystuje się je np. do oznaczania stopnia zanieczyszczenie powietrza czy zawartości różnych substancji w glebie. Większość z nich znajduje się do ochroną prawną ze względu na znaczną degradację środowiska.↩
Narwianski Park Narodowy , hasło w : npn.pl/index.php?id=22&lang=pl , 29.11.2008r.↩
M. Strerzyńska, Fauna lądowa, w Przyroda Podlasia-Narwiański Park narodowy, red. H. Banaszuk, Białystok 2004, s.281-282.↩
Ł. Przybyłowicz i in, Atlas zwierząt, Bielsko-Biała 2007, s. 239-241.↩
Ł. Przybyłowicz, tamże, s. 243-244.↩
Narwiański Park Narodowy , hasło w :npn.pl/index.php?id=25&lang=pl, 29.11.2008r.↩
Gatunek inwazyjny – jest to gatunek, który rozprzestrzenia się naturalnie lub z udziałem człowieka i stanowi zagrożenie dla flory lub fauny danego ekosystemu konkurując z gatunkami autochtonicznymi o nisze ekologiczną , a także przyczyniając się do wyginięcia gatunków miejscowych.↩
R.J. Dzwonkowski, Ssaki chronione w Polsce, Warszawa 1996, s. 24-25.↩
M. Strerzyńska, Fauna lądowa, w przyroda Podlasia-Narwiański Park narodowy, red. H. Banaszuk, Białystok 2004, s.286-288↩
Awifauna – ogól gatunków ptaków zamieszkujących określony obszar geograficzny, biotop lub żyjących w określonym okresie geologicznym.↩
Narwiański Park Narodowy, hasło w: npn.pl/index.php?id=24&lang=pl, 29.11.2008r.↩
L. Jonsson, Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Warszawa 1998, s.60.↩
L. Jonsson, tamże, s. 70, 92, 94, 138, 133, 130, 156, 184, 182, 190, 200, 236, 240, 232, 252, 292, 314, 426, 388, 350, 372, 460, 526..↩
M. Strerzyńska, Fauna lądowa, w Przyroda Podlasia-Narwiański Park narodowy, red. H. Banaszuk, Białystok 2004, s.288-298.↩
Herpetofauna – ogół wszystkich płazów i gadów występujących na danym terenie.↩
M. Buszko-Briggs, G. Okołów, Płazy i gady Polski, Warszawa 2002, s. 69-71.↩
Klepton- kategoria taksonomiczna, dotycząca mieszańców, produkujących gamety z jednym tylko genomem na drodze hybrydogenezy( procesu kojarzenia w drodze uzyskania potomstwa), dlatego drugi genom zdobywa na zasadzie "kradzieży" gamet gatunkowi, z którym tworzy system genetyczny. Taka forma rozrodu bywa też określana jako "pasożytnictwo płciowe".↩
Ł. Przybyłowicz i in., Atlas zwierząt, Bielsko-Biała 2007, s. 127-130.↩
M. Buszko-Briggs, Płazy…, s. 50-55.↩
M. Buszko-Briggs, Płazy…, s. 55-59.↩
M. Buszko-Briggs, tamże, s. 59-62.↩
Hibernacja - okresowe spowolnienie procesów życiowych o charakterze przystosowawczym, zwiększające tolerancję organizmów wobec niesprzyjających warunków środowiskowych.↩
M. Buszko-Briggs, Płazy…s. 39-43.↩
M. Buszko-Briggs, tamże, 30-33.↩
Ł. Przybyłowicz i in., Atlas zwirząt, Bielsko-Biała 2007, s.123-124.↩
W. Juszczyk, Płazy i gady krajowe cz.3, Warszawa 1987, s. 44-54.↩
W. Juszczyk, tamże, s. 65-78.↩
W. Juszczy, tamże, s.113-121.↩
M. Bryliński, Ryby słodkowodne Polski, Warszawa 1991, s.286-289.↩
M. Bryliński, tamże, s. 327-330.↩
M. Bryliński, tamże, s. 321-324.↩
M. Bryliński, tamże, s. 318-321.↩
Narwiański Park Narodowy, hasło w: npn.pl/index.php?id=66&lang=pl, 30.11.2008r.↩
M. Strerzyńska, Fauna lądowa, w Przyroda Podlasia-Narwiański Park narodowy, red. H. Banaszuk, Białystok 2004, s. 299-300↩
H. Sandner, Mały slownik zoologiczny-owady, Warszawa 1979, s.19-20.↩
J. Hentze, Motyle Polski, Warszawa 1990, s. 286-287.↩
J. Banaszuk , Świat owadów Narwiańskiego Parku Narodowego , Kurowo 2003, s. 10-20.↩
Antropofit - gatunek lub inny takson roślin synantropijnych obcego pochodzenia na danym terenie (przybysz, gatunek alochtoniczny).↩
B. Polakowski, Rośliny chronione – atlas, Warszawa 1995, s. 57.↩
B. Polakowski, tamże, s. 58.↩
U. Stichmann-Marny, E. Kretzschmar, Przewodnik rośliny i zwierzęta, Warszawa 1994, s.284.↩
B. Polakowski, Rośliny chronione… s. 364.↩
B. Polakowski, tamże s. 406.↩
B. Polakowski, tamże, s. 376.↩
B. Polakowski, tamże, s. 276.↩
H. Piękoś-Mirkowa, Z. Mirek, Flora Polski – rośliny chronione, Warszawa 2006, s.208-211.↩
Introgresja - proces włączenia gnomów z puli genomowej jednego gatunku do puli genomowej gatunku drugiego, zachodzący w wyniku krzyżowania się gatunków.↩
C. Dziejma, D. Wołkowycki, Flora roślin naczyniowych Narwiańskiego Parku Narodowego w Przyroda Podlasia Narwiański Park Narodowy, red. H. Banaszuk, Białystok 2004, s. 195-207.↩