„Źródła niedostosowania społecznego w rodzinie, szkole i grupie rówieśniczej”
Pojęcie „niedostosowania społecznego”
Termin „niedostosowanie społęczne” używany jest jako jeden z wielu synonim: „moralne zaniedbanie”, „demoralizacja”, „wykolejenie społeczne” itp., które służą do scharakteryzowania pewnego typu zachowania nieletniego, niezgodnego z podstawowymi zasadami postępowania, uznanymi powrzechnie za obowiązujące dla dzieci i młodzieży.
Na zorganizowanej przez UNESCO w 1952r. konferencji poświęconej wychowaniu i zdrowiu dzieci w Europie ustalono definicję dziecka społecznie niedostosowanego (nieprzystosowanego): „Za dziecko społecznie nieprzystosowane uważa się takie dziecko, które jest niezdolne do swobodnego uczestnictwa w życiu swej grupy i do reagowania na jej wymagania w sposób możliwy do przyjęcia”.
E.R. Hilgard w następujący sposób precyzuje dwa przeciwstawne terminy „przystosowanie” i „nieprzystosowanie”: „Osobę zdrową psychicznie można określić jako osobę przystosowaną. Stwierdzenie to znaczy, że nie dręczy się ona niepotrzebnie konfliktami, które przeżywa. Podchodzi do swych problemów w sposób realistyczny, godzi się z tym, co nieuniknione, zdaje sobie sprawę ze swych własnych braków i niedociągnięć oraz braków i niedociągnięć tych osób, z którymi musi mieć do czynienia. Osoba nieprzystosowana przeciwnie, niepotrzebnie dręczy się swymi konfliktami. Często próbuje rozwiązać swe problemy na przekór rzeczywistości. Na ogół jest skłonna spierać się z innymi ludźmi o sprawy, na które nic nie może poradzić, lub odsuwać się od ludzi tak, że przyjęcie rozwiązania zadowalającego obie strony jest niemożliwe.”
Angielski teoretyk i badacz D.H. Stott „niedosptosoanie społeczne” wyjaśnia w następujący sposób:
„1) Dziecko niedostosowane nie działa w swoim najlepszym interesie. Motywacja jego działania jest w związku z tym nierealistyczna, jest natomiast dowodem daleko posuniętej frustracji.
2) Dowodem frustracji jest także fakt, że dziecko swoim działaniem stwarza sobie wiele kłopotów, których samo nie jest w stanie rozwikłać, a których mogło uniknąć.
3) Reakcje takiego dziecka są skomplikowane, tzn. nie można ich przewidzieć i na ogół są one nieproporcjonalne do bodźców, które je wywołały. To powoduje, że zachowanie takiego dziecka rzadko kiedy jest właściwie oceniane przez mało wytrawnych i wnikliwych pedagogów”.
Pojęcie „niedostosowania społecznego” definiuje również Otton Lipkowski, według którego „jest to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi
i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki.” W definicji tej – opartej na przesłankach psychologicznych i socjologicznych – cytowany autor wskazuje zarówno na warunki etiologiczne, jak i na ujemne skutki niedostosowania dla jednostki i pośrednio dla środowiska społecznego.
Z uwagi na aspekt psychologiczny i socjologiczny oraz pedagogiczny w podsumowaniu stwierdzić można, że niedostosowanie społeczne jest to dewiacja osobowościowa, spowodowana czynnikami biopsychicznymi lub środowiskowymi o negatywnym wpływie na kontakty społeczne, aktywność i harmonię życia społecznego jednostki. Zjawisko to uniemożliwia jej konstruktywną socjalizację, aktywną edukację i pomyślną realizację zadań życiowych.
Niedostosowanie społeczne i jego źródła
Niedostosowanie społeczne to bardzo złożony proces, na który składa się wiele kryteriów. Jednostka niedostosowana społecznie przez całe swoje życie uczestniczy w sytuacjach, które mają później wpływ na jej zachowania. Zjawisko zaburzeń w zachowaniu i patologii uwarunkowane jest różnorodnymi czynnikami: oddziaływanie środowiska rodzinnego, wpływ środowiska szkolnego i grup rówieśniczych oraz rola mediów.
Wpółcześni autorzy najczęściej wymieniają następujące kategorie zachowań mających na celu charakteryzować młodzież społecznie niedostosowaną:
notoryczne kłamstwa,
ucieczki z domu,
nadużywanie alkoholu,
niekonwencjonalne zachowania seksualne (np. prostytucja),
zamachy samobójcze,
nadużywanie środków odurzających i podniecających (narkomania),
pasozytnictwo społeczne (nieuzasadnione korzyści z cudzej pracy, dóbr materialnych, pieniędzy itp.),
zachowania przestępcze.
Niedostosowanie jest procesem wieloetapowym, zazwyczaj zaczyna się od lżejszych, mniej licznych przejawów, które z czasem mnożą się i nasilają. Bezrobocie, alkoholizm, narkomania, zagrożenie środowiska naturalnego i stanu zdrowia ludności, to niektóre tylko przyczyny wzrostu przestęopczości nieletnich. W ostatnich latach w Polsce stwierdzono udział nieletnich w ogólnej liczbie przestępstw w granicach 25 – 28%, co jest zjawiskiem niepokojącym, biorąc stosunek liczby nieletnich do reszty społeczeństwa.
2.1.Oddziaływanie środowiska rodzinnego
Rodzina powinna zaspokajać podstawowe potrzeby dziecka, do których należy zaliczyć: potrzebę kontaktów uczuciowych i poczucie bezpieczeństwa. Ponad wszelką wątpliwość potrzebą najważniejszą dla prawidłowego rozwoju dziecka jest miłość rodziców i ich właściwa postawa, czyli: akceptacja, współdziałanie z dzieckiem, dawanie dziecku rozumnej swobody, uznawanie praw dziecka. Akceptacja dziecka to przyjęcie dziecka z jego zaletami i wadami. Akceptujący rodzice lubią dziecko i nie kryją się z tym. Zainteresowanie dzieckiem wyraża się w czynnym zainteresowaniu jego problemami. Dawanie dziecku rozumnej swobody polega na dostrzeganiu wzrastającej wraz z wiekiem potrzeby samodzielności. Nawet kiedy dziecko jest z dala od rodziców utrzymują oni swój autorytet i kierują rozwojem dziecka w pożądanym kierunku.
Jeśli w rodzinie występuje jakikolwiek przejaw patologii: zbytnie uleganie dziecku, alkoholizm, bieda, prostytucja, prowadzenie przestępczego trybu życia, karalność sądowa, zaniedbywanie przez rodziców obowiązków wychowawczych, które zagrażają zdrowiu i życiu dziecka, występują zaburzenia kontaktów emocjonalnych więzi między rodzicami a dziećmi są poważnie osłabione, dzieci boleśnie odczuwają wyobcowanie i odtrącenie uczuciowe. Rodziny takie stwarzają ogromne zagrożenie dla dobra dziecka. To właśnie z takich rodzin wywodzą się nieletni i młodociani przestępcy, dzieci wykazujące przejawy agresji i przemocy. Życie dziecka w takich warunkach jest dla niego wielką krzywdą, gdyż rodzice nie dbają o zaspokojenie jego potrzeb, a sposób jego traktowania często może prowadzić do zaburzeń w rozwoju dziecka, zaniżonych osiągnięć w nauce, zaniżonej aspiracji, ucieczek z domu itp.
2.2.Wpływ środowiska szkolnego i grup rówieśniczych
Obok złych relacji w rodzinie, innym źródłem niedostosowania społecznego może być szkoła.
Z badań J. Kuźmy przeprowadzonych w szkołach podstawowych wynika, że istotny wpływ na zachowanie i postawy agresywne miały takie problemy i warunki, jak: duża liczba uczniów w klasach, niedostateczne warunki lokalowe i wyposażenie techniczne, sposób organizacji nauki, niewłaściwe stosunki między nauczycielami a uczniami i trudności wychowawcze, brak zajęć wyrównawczych oraz terapeutyczno – wychowawczych. Dochodzi do sytuacji, w której szkoła będąc zobowiązana stworzyć każdemu uczniowi najkorzystniejsze warunki nauki i rozwoju, staje się miejscem, gdzie osobowość uczniów pod wpływem wielu przyczyn ulega poważnym zaburzeniom.
Nauka szkolna nie tylko nie musi być źródłem problemów, może wręcz pełnić rolę resocjalizacyjną. Należy jednak położyć nacisk nie tyle na przyswojenie uczniom określonej wiedzy i umiejętności, ale na rozbudzenie w nich gotowości do uczenia się. Nauczyciel winien być wyczulony na wszelkie sytuacje zagrożenia, które mogą zaistnieć, by w porę zainterweniować, zapewniając dzieciom poczucie bezpieczeństwa, zarazem tak organizować pracę dydaktyczną, by stosować konsekwentny, dostosowany do indywidualnych możliwości każdego dziecka system wymagań. Powinien starać się unikać kar, które wywołują u dzieci silne, negatywne przeżycia emocjonalne, w zamian za to stosować różnorodny system nagród.
Bardzo istotne wydają się również kompetencje osobowościowe nauczyciela. Powinien on dążyć do tego, by stać się autorytetem dla uczniów, wzorem do naśladowania, akceptować uczniów takimi, jakimi są, okazywać im życzliwość i szacunek, co dla niektórych uczniów niejednokrotnie staje się wyrównywaniem bilansu uczuciowego występującego w związku z niewłaściwą postawą rodziców. Obowiązkiem nauczyciela jest więc być czujnym na wszelkie przejawy niedostosowania społecznego uczniów, a także reagować na ich „wołanie o pomoc”.
Oprócz środowiska szkolnego ważnym czynnikiem kształtującym rozwój społeczny młodzieży jest współżycie z rówieśnikami. Stosunki między rówieśnikami kształtują się przede wszystkim w obrębie klasy szkolnej, rozszerzają się jednak daleko poza krąg życia szkoły. Młodzież nawiązuje tak zwane grupy rówieśnicze, tj. paczki, bandy.
Stosunki między jednostką a grupą mogą mieć charakter pozytywny lub negatywny. Dziecko może być pozytywnie nastawione do zespołu, w którym przebywa, przestrzegać norm grupowych, solidaryzować się z kolegami. Takie postępowanie zapewnia zazwyczaj wzajemność tzn. pozytywny stosunek grupy do jednostki. Może być jednak tak, że uczeń jest negatywnie ustosunkowany do grupy, nie potrafi nawiązać bliższych kontaktów z kolegami, nie potrafi współdziałać – sam wyłącza się z życia grupy lub jest przez nią izolowany, czy nawet odrzucany. To jak dziecko potrafi przystosować się do życia w grupie, decyduje o jego samopoczuciu, pozycji, zaspokojeniu potrzeb. Najkorzystniejsza jest sytuacja jednostek akceptowanych. Jednostki nieakceptowane, które nie mogą znaleźć satysfakcji przebywając w grupie, często zwracają się ku negatywnej grupie rówieśniczej, której wzory zachowania przejmują.
Poprzez uczestnictwo w różnych grupach – subkulturach jednostki będące w konflikcie z dorosłymi oraz rówieśnikami zyskują aprobatę własnych działań i zachowań, są w nich akceptowane i rozumiane. Wszystkie te przyczyny wskazują wiec, że głównymi atutami zrzeszania się w subkulturach są możliwości zaspakajania potrzeb, dążeń i pragnień znaczących dla dorastających jednostek, a niezaspokojonych w innych warunkach życia (rodzinie, w szkole, w organizacjach młodzieżowych itp.).
Członkowie subkultur, które są grupami nieformalnymi preferują styl życia o odmiennym systemie wartości, odrębnych normach oraz zasadach postępowania od obowiązujących ogół społeczeństwa, a często wyrażanych w formach działań niepożądanych społecznie, bulwersujących opinię publiczną, a także budzących niepokój, panikę i strach w otoczeniu.
W większości subkultur, do których należy młodzież ich członkowie chcą tworzyć inny styl życia i zachowania, które często przybierają postać agresji wobec otoczenia, w wielu innych przypadkach ludzi, którzy nie należą do tych grup. Znaczącą rolę w wyzwalaniu agresji spełniają środki odurzające: alkohol i narkotyki. Zachowania członków subkultur to w wielu przypadkach łamanie norm obyczajowych, moralnych i prawnych.
Postawa młodych ludzi coraz częściej nakierowana jest na orientację „mieć”, przy równoczesnym odrzuceniu oczekiwanych przez wychowawców postaw „być”.
2.3. Rola mediów w kształtowaniu postawy społeczno-moralnej dzieci i młodzieży.
Współczesny człowiek żyje w świecie zdominowanym przez środki masowego przekazu. Już sama telewizja absorbuje czas dorosłych, ale przede wszystkim dzieci i młodzieży. Telewizja posługuje się coraz doskonalszymi efektami specjalnymi w celu sugestywnego ukazania niektórych zjawisk, np.: przemocy, agresji, zabijania. Często dochodzi do powstania tzw. świadomości medialnej, gdzie zacierają się granice między tym, co realne, a tym, co fikcyjne. Ponieważ zdolność segregacji informacji przez dzieci jest ograniczona, nierzadko bezkrytycznie ulegają one prezentowanym wzorom. Są przekonane, że przemoc zawsze popłaca, więc stają się emocjonalnie obojętne i naśladują te wzorce w życiu realnym. Bawią się w wojnę, w gangsterów, w złodziei, w potwory. Tak więc telewizja i inne media mogą prowadzić do wzrostu poziomu agresji, sprzyjać agresywnemu zachowaniu dzieci i młodzieży, stymulować fantazje agresywne, znieczulać na agresję i prowadzić do przekonania, że agresja jest powszechna i społecznie dozwolona.
Dzieci odwrażliwiają się w ten sposób, a przejawia się to w utracie wrażliwości na krzywdę i cierpienie drugiego człowieka.
Programy zawierające przemoc nie tylko mają wpływ na zachowania młodego odbiorcy, ale także wpływają na wyznawane poglądy i wartości.
Współczesne środki wizualne takie jak komputer, telewizja są zagrożeniem dla realnych kontaktów z ludźmi. Uczeń-widz ogląda w telewizji nie to, co ważne i wartościowe, a to, co go interesuje. Często są to programy promujące agresję, zwycięstwo kosztem innych, spryt i oszustwo. Główny bohater pokonuje innych siłą, góruje sprawnością fizyczną, bogactwem, urodą. Jest zwycięzcą, lecz stanowi negatywny przykład dla młodego pokolenia.
Telewizja, komputer są podstawowymi i najistotniejszymi środkami komunikowania masowego, które mogą skutecznie zainteresować odbiorcę i wywierać na niego duży wpływ zarówno pozytywny jak i negatywny. Nie jest więc obojętne, co oglądają i czym są zainteresowane dzieci.
Podsumowanie
Niedostosowanie społeczne jest problemem znanym od wieków w dziedzinie praktyki pedagogicznej, zaś w teorii zapoczątkowanym dopiero na przełomie XIX i XX wieku.
Współcześnie z jednej strony powstają warunki wpływające na zmniejszenie zjawiska społecznego niedostosowania – tworzone są nowoczesne programy resocjalizacyjne, z drugiej zaś na jego odradzanie się ze względu na tempo rozwoju cywilizacyjnego oraz zwielokrotnione napięcia i nerwowość obecnych czasów. Samo niedostosowanie społeczne zmieniło swój charakter, stało się bardziej „dogłębne” i „skomplikowane” a tym samym bardziej odporne na oddziaływania resocjalizacyjne.
Trudno ocenić, czy młodzież dzisiejsza jest „trudniejsza” od tej sprzed 50, 100 czy 1000 lat. Niemniej obserwuje się wzrastające zaniepokojenie otwarcie agresywnym i przestępczym zachowaniem młodych ludzi, które staje się motorem rozwoju i doskonalenia metod resocjalizacji.