Retoryka i erystyka
Dr Joanna Laskowska
Retoryka – historia i współczesność.
Retoryka jest sztuką przekonywania i argumentowania ; jej kryterium stanowi skuteczność- jest sztuką skutecznego przekonywania i argumentowania.
Retoryka jako nauka opisowa pojawiła się w starożytnej Grecji i jest próbą teoretycznego ujęcia, ukazania czym jest samo wystąpienie retora, a także skutecznego przekonywania słuchaczy.
Izokrates Vw.p.n.e.
Platon
Arystoteles - “Retoryka” “Topiki”
Kwintylian – “sztuka dobrego mówienia”
Dobry retor to według:
Platona
Dobry retor = filozof
Arystotelesa
Dobry retor = logik
Cycero
Dobry retor = doskonały człowiek
Katon starszy
Dobry retor = mówca, który jest mężem prawym, mądrym w mówieniu
Protogoras
Dobry retor = człowiek, który charakteryzuje się zaradnością w zarządzaniu domem i państwem, oraz największą zaradnością w posługiwaniu się mową
W okresie rzymskim zmiany w zakresie retoryki wprowadzają tylko inne określenia, ale retoryka się nie zmienia.
W wiekach średnich retoryka jest dziedziną nauczania w szkołach. Pod koniec XVIII w. nauka ta przestaje funkcjonować w szkołach, aby pojawić się znowu pod koniec XIX w. w wyniku powstania przedmiotu komunikacji społecznej . Stanowi więc podstawy samej komunikacji, historii kultury. W wieku XX bardzo się rozwija w tych dziedzinach.
Mówca – retor , orator
Mowa – przedmiot mówcy
Audytorium – adresat
Retoryka była obecna w filozofii, polityce, etyce, pedagogice, psychologii, historii, literaturze, gramatyce.
Retor musiał być doskonałym aktorem. Mówca powinien znać audytorium.
Podział mowy ze względu na:
Rolę słuchacza
Wystąpienia, gdzie słuchacz ma rolę rozstrzygającą np. mowy sądowe
Publiczność ma rozstrzygać kwestie przyszłości np. mowy polityków
Publiczność ma oceniać samo wystąpienie, samą mowę
Mowy, które skierowane są do rozumu słuchaczy – mają uczyć
Nauczanie – przypisywano styl niski ( ze względu na zakres możliwych chwytów oratorskich)
Mowy skierowane na wolę audytorium - styl wysoki (audytorium musi przyjąć poglądy mówcy)
Mowy które mają bawić, skierowane na uczucia – styl średni (wystąpienia mówców kabaretowych)
Dzieło musi być podporządkowane zasadzie sensowności ( jednorodność, jednolitość), powinna się charakteryzować taktem retorycznym.
Wystąpienia dzielą się na:
Wstęp
Mówca powinien:
Przedstawić się, powiedzieć kim on jest ( w zależności od celu)
W czyim imieniu mówi
Co się reprezentuje (wiedzę, powszechny pogląd) tytuł naszego wystąpienia
Zbytnia skromność, jak i zbytnia arogancja przeszkadzają w mowach – należy się chwalić skromnie
Ma wytworzyć relacją zaufania pomiędzy mówcą a audytorium
Zwroty adresywne np. „moi drodzy słuchacze” „szanowni Państwo” itp.
Rozwinięcie
Schlebianie słuchaczom
Przedstawić się jako osoba pochodząca z tej samej grupy
Odwołać się do wzorców kulturowych, osobowych
Stosować dowody naukowe (rygorystyczne, empiryczne, sprawdzalne)
Posługiwanie się mową mądrą
Posługiwanie się mową mądrą ale nie niezrozumiała dla słuchacza
Posługiwanie się przykładami z życia
Stosowanie figur stylistycznych, erystycznych (stosowanie wykrzykników, zmienianie szyku zdania, pytania retoryczne, metafory (językowy środek stylistyczny, w którym obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów np. "od ust sobie odejmę", lub "podzielę się z wami wiadomością") i alegorie (podstawienie pojęć oderwanych pod obraz o znaczeniu przenośnym, symboliczny motyw, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie), metonimie (konkretną rzecz określamy inną nazwą niż nazwa tej rzeczy, a nazywamy ją nazwą używaną, przyjętą np. „słucham Szopena” „sala klaskała” „czytam Mickiewicza”
Oddziaływanie bezpośrednio na podświadomość
Zakończenie (epilog)
Przekonać słuchaczy o swojej wysokiej wartości i jednocześnie pokazać słabe strony innych
Powiększenie lub pomniejszenie faktów
Wywołać wzruszenie słuchaczy ich pozytywne nastawienie dla własnej osoby
Powtórzyć główne tezy, które przedstawił mówca
Mowa 3xP
Powiedz co powiesz (wstęp)
Powiedz to (rozwinięcie)
Powiedz co powiedziałeś (zakończenie)
Mówca powinien:
mieć plan wystąpienia (musi reagować gdy publiczność oddala się , umieć skorygować swoją mowę)
musi umieć reagować gdy nie ma właściwego kontaktu (nawiązanie kontaktu z grupą)
do retora należy znalezienie narzędzi , z których uczyni całość wystąpienia. „jak już zostało powiedziane”
Nieregularna fleksja ( różnie się mówi o rożnych osobach ( bojownik o wolność – terrorysta)
o sobie i najbliższych – dobrze
znajomych - obiektywnie
nieznajomych , lub osobach nielubianych – źle , krytyka przychodzi bardzo łatwo
MANIPULACJA, INDOKTRYNACJA, PERSWAZJA
Manipulacja (łac. manipulatio - manewr, fortel, podstęp) - w psychologii oraz socjologii to celowo inspirowana interakcja społeczna mająca na celu oszukanie osoby lub grupy ludzi, aby skłonić je do działania sprzecznego z ich dobrem, interesem. Zazwyczaj osoba lub grupa ludzi poddana manipulacji nie jest świadoma środków, przy użyciu których wywierany jest wpływ. Autor manipulacji dąży zwykle do osiągnięcia korzyści osobistych, ekonomicznych lub politycznych kosztem poddawanych niej osób.
Ogólnie, manipulacja jest formą zamierzonego i intencjonalnego wywierania wpływu na osobę lub grupę w taki sposób, by nieświadomie i z własnej woli realizowała działania zaspakajające potrzeby/(realizowała cele) manipulatora.
Manipulować można treścią i sposobem przekazywania informacji. Manipulację określono też kiedyś obrazowo jako "włamanie do umysłu ofiary i podrzucenie tam własnych pomysłów lub opinii w taki sposób, aby ofiara pomyślała, że sama jest ich autorem."
Indoktrynacja - proces korzystający z propagandy w celu wpajania określonych ideologii, poglądów lub przekonań.
Określenie to stosowane jest na przykład w odniesieniu do działań systemu państwowego w krajach totalitarnych, czasem innych w sensie negatywnym (np. przez otoczenie i rodziców wpajanie "jedynej słusznej" religii). Istotną cechą indoktrynacji jest świadome pozbawianie wiedzy o kierunkach przeciwnych do promowanych.
Typowym przykładem stosowania indoktrynacji jest hitlerowska organizacja młodzieżowa Hitlerjugend. Również radziecki okupant na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej prowadził komunistyczną indoktrynację ludności. Ta brutalna polityka przyczyniła się do niszczenia śladów polskości na ziemiach dawnej Polski.
Skrajnym przykładem indoktrynacji jest system oświaty w Koreańskiej Republice Ludowo-Demokratycznej gdzie u dzieci w wieku kilku lat rozpoczyna się proces wychowywania w ideologii komunistycznej polegający m.in na wprowadzaniu do placówek oświatowych przedmiotów typu "dzieciństwo wielkiego wodza".
Perswazja (łac. persuasio) - sztuka przekonywania kogoś do własnych racji. Różni się od manipulacji tym, że przekonanie danej osoby do czegoś nie zaszkodzi jej w późniejszym czasie.
W działaniu perswazyjnym wykorzystuje się trzy techniki oddziaływania na odbiorcę: apelowanie o zajęcie określonego stanowiska i podjęcie określonego działania; sugerowanie pożądanych interpretacji i ocen; racjonalne uzasadnianie słuszności prezentowanych poglądów.
Perswazja to także jedna z metod negocjacji, pozwalająca dojść do konsensusu, czyli porozumienia. Poprzez wspólne przeanalizowanie zaistniałego konfliktu, czy to w relacjach partnerskich, czy już na wyższych szczeblach, jest szansą na rozwikłanie konfliktu na korzyść obu stron. Jest niezbędnym czynnikiem łagodzącym spory i nie powinna wywoływać negatywnych skojarzeń, w przeciwieństwie do manipulacji. Kiedy jednak może zaszkodzić jednej ze stron wtedy właściwym określeniem będzie manipulacja.
Manipulacja + indoktrynacja = językowe działanie perswazyjne.
Językową manipulacją stosują politycy, przywódcy partyjni, przywódcy grup wyznaniowych – wszyscy, którzy posiadają władzę
Indoktrynacja – wpajanie, poglądów , idei, podstawowych wierzeń i przekonań, doktryn itp. leżących w interesie rządzących grup społecznych poprzez środki masowego przekazu, szkolnictwo itp. Polega na narzuceniu sposobu myślenia tak aby uznały taki tok myślenia za własny.
Manipulacja informacją prasową:
kłamstwo – zawsze pozostawia ślad w podświadomości mimo sprostowania
arbitralne ustawienie ważności informacji – umieszczenie na pierwszej stronie gazety przy zastosowaniu odpowiedniej grafiki
arbitralne dobieranie kontekstu informacji – zestawienie dwóch informacji, które na siebie wpływają.
Selektywne, czyli wybiórcze stosowanie informacji – nie podajemy do końca informacji – podawanie jej wybiórczo
Półprawda – zafałszowanie informacji, która jest tak niepełna, ze w istocie nic się o fakcie nie dowiadujemy. Nie ma półprawdy, tak jak nie można być „trochę w ciąży”
Sprawnie przeprowadzona relacja przekazująca informacje używając zdań emocjonalnie aktywnych np. bandyta – wojownik o wolność.
Perswazja dotyczy zawsze kategorii emocjonalnych, która wprowadza dodatkowe informacje, aby zmieniło znaczenie.
Supozycja – oznacza taką strukturę zdania, w którym przekazano informacje inną niż forlanie w niej przekazano np. „Kowalski przestał brać łapówki” – świadczy, że Kowalski był łapówkarzem.
Czynniki wpływające na indoktrynację:
Jesteśmy tak kształtowani, aby przyjmować, akceptować to co dobre
Poczucie przynależności do grupy
Skłonność do agresji, poddawanie się emocjom
Wnioskowanie
Wnioskowanie – to czynność, która polega na wprowadzeniu ze znanych nam przesłanek uznanych za prawdziwe pewnego sądu, który na być lub jest naszym zdaniem prawdziwy.
Wnioskowanie jest działaniem na kategoriach i pojęciach, a nie określeniem relacji między przedmiotami
Sąd – jest to zdanie logiczne
Przesłanka – zdanie, które uważamy za prawdziwe, z której wyprowadzamy inne zdania prawdziwe, które nazywamy wnioskiem. (tok rozumowania musi być logicznie spójny)
Z prawdziwych przesłanek można wyprowadzić fałszywy wniosek i odwrotnie, z fałszywych przesłanek można wyprowadzić prawdziwy wniosek.
Najczęściej spotykaną formą wnioskowania jest kierowanie się jedną przesłanką.
Przesłanki, których nie wymieniamy są przesłankami entymematycznymi, zachowanymi w pamięci (deszcz jest wodą).
Formy wnioskowania
Dedukcyjne
Indukcyjne
Redukcyjne
Tylko w ramach wnioskowania dedukcyjnego występują wnioski, które muszą być absolutnie prawdziwe. Inne typy wnioskowania nie muszą być prawdziwe.
Wnioskowanie dedukcyjne – polega na wyprowadzeniu ze zdań szczegółowych - innego zdania prawdziwego, które jest wnioskiem.
Jeżeli stosunek pomiędzy podstawowymi racjami jest prawidłowy, to występuje racja następstwa (człowiek jest ssakiem). Wnioskowanie zawsze absolutnie prawdziwe.
Jest to transpozycja z jednoczesną negacją.
Błąd formalny – gdy nie stosujemy w sposób prawidłowy schematu wnioskowania.
Błąd materialny – gdy przesłanki, z których wnioskujemy są fałszywe a my uznaliśmy je za prawdziwe.
Wnioskowanie indukcyjne - w którym próbujemy dowieść pewnej cechy w przedmiotach należących do jednej klasy .
Wnioskowanie indukcyjne niezawodne – wnioskowanie absolutnie prawdziwe
S1 ma cechę P
S2 ma cechę P
S3 ma cechę P
………………..
Nie ma S, które by nie miało cechy p
Prawdopodobnie wszystkie S mają cechę P
Wnioskowanie indukcyjne zawodne ( indukcja niezupełna)
S1ma cechę P
S2 ma cechę P
S3 ma cechę P
Sn ma cechę P
Prawdopodobnie wszystkie S mają cechę P
Przyrodoznawstwo zajmuje się badaniami indukcyjnymi.
Wnioskowanie redukcyjne – poszukiwanie, dopasowanie do pewnego stanu faktycznego, opisanego w jakimś zdaniu przesłanek , z których to zdanie wynika. Takie wnioskowanie jest zawsze zawodne
Prawa logiki
Najwyższe prawa myślenie ludzkiego
Zasada tożsamości
Przy każdym p , jeżeli p to p (dotyczy pojęć wieloznacznych, ale nie tożsamych)
Zasada sprzeczności
Z dwóch zdań sprzecznych p i nie p jedno jest prawdziwe.
Zasada wyłączonego środka
Z dwóch zdań p i nie p jedno musi być fałszywe
Dictum deomni et de Nullo – mówiąc o wszystkich mówisz o poszczególnych.
Cokolwiek ma walor zastosowania do każdego, ma również walor zastosowania do poszczególnych i niektórych; cokolwiek nie ma waloru zastosowania do każdego nie ma również waloru zastosowania do niektórych i poszczególnych.
Zasada racji dostatecznej
Metodologiczną – nie należy uważać za prawdziwą żadnej tezy, która nie jest udowodniona
Merytoryczna – dla każdego zdania prawdziwego można znaleźć inne zdanie prawdziwe, z którego ono wynika.