Państwo prawa: istota i implementacje
I. ISTOTA
Państwo prawa to zasada wynikająca z przekonania, że prawo (akty normatywne) powinno stanowić wartość nadrzędną w stosunku do państwa i jego struktury. Słownik Języka Polskiego PWN podaje, że jest to „państwo, w którym przestrzegane są prawa”. Zasada „państwo prawa” (zwana również niekiedy „rządami prawa”) mówi, że prawo powinno ustanawiać ramy, do których dostosuje się ogół (również władze).
Genezy tej koncepcji należy poszukiwać w czasach oświecenia, kiedy to dążono do ograniczenia wszechwładzy monarchy, który ustanawiając prawo był zarazem ponad nim. Stąd też zakłada ona, że zadaniem prawa jest ochrona obywateli przed arbitralnym działaniem państwa.
Aby móc dany kraj określać mianem „państwa prawa” musi on spełniać pewne wymogi. Są to:
związanie organów państwowych ustawami (zasada legalności),
zagwarantowanie prawa obywateli do sądu,
rozgraniczenie kompetencji poszczególnych władz (zasada trójpodziału władzy).
Cechuje się on ponadto: a) zabezpieczeniem wolności (ograniczenie wolności poprzez państwowe unormowanie – prawa człowieka granicą działania państwa); b) równością wobec prawa (zniesienie podziałów stanowych); c) pewnością prawa (nadrzędność ustaw, postępowanie zgodne z przepisami prawa, sądowa ochrona prawna, zakaz stanowienia ustaw działających wstecz); d) brakiem hegemonii władzy.
Podstawą państwa prawnego jest system norm prawnych, który jest ustalony według pewnej hierarchii (na jego szczycie stoi konstytucja) i musi być spójny wewnętrznie (wszystkie będące poniżej ustawy zasadniczej prawa nie mogą być z nią sprzeczne). Ponadto, prawo musi być tworzone przez wyznaczone do tego organy państwa, a poszczególne władze państwa nie stoją ponad prawem, muszą działać w ramach istniejących norm prawnych.
IMPLEMENTACJA
Zasada państwa prawa powinna być stosowana przez wszystkie demokratyczne kraje. W przypadku Polski kwestia ta jest unormowana w Konstytucji w dwóch artykułach: w art. 2 („Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”) oraz art. 7 („Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa”).
Na podstawie „Komentarza do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku” Wiesława Skrzydło możemy rozumieć kwestię państwa prawa zawartą w art. 2 następująco:
koncepcja ta wytycza kierunki rozwoju ustroju państwa,
stanowi nakaz dla parlamentu, ale i całego aparatu państwowego, by jego działalność służyła realizacji tej zasady
została w niej wyrażona wola, aby państwo było rządzone prawem, by prawo stało ponad państwem, było wytyczną działania dla niego i dla społeczeństwa
najwyższa ranga Konstytucji w systemie źródeł prawa
byt organu państwowego opiera się na prawie, które określa zarazem kompetencje tego organu i wyznacza granice jego działalności
państwo prawne ma zabezpieczać wpływ obywateli na władzę państwową i ich udział w podejmowaniu decyzji państwowych
w demokratycznym państwie prawnym mają być zabezpieczone nie tylko prawa większości, ale także winien być uznawany głos i wola mniejszości społeczeństwa
Natomiast co do art. 7, w którym mowa jest o działaniu w granicach i na podstawie prawa, Wiesław Skrzydło stwierdza:
jest to istotna kwestia, dotycząca m.in. gwarancji swobód obywatelskich, ochrony jednostki przed omnipotencją państwa i jego aparatu,
organy władzy publicznej mogą powstać tylko na podstawie prawnej, a normy prawne muszą określać ich kompetencje, zadania i tryb postępowania, wyznaczając tym samym granice ich aktywności,
o ile jednostka ma swobodę działania zgodnie z zasadą, że co nie jest wyraźnie zabronione przez prawo, jest dozwolone, to organy władzy publicznej mogą działać tylko tam i o tyle, o ile prawo je do tego upoważnia,
obywatel może zawsze domagać się podania podstawy prawnej, na jakiej organ podjął konkretną działalność,
kontrolę przestrzegania tych zasad sprawują organy działające w trybie nadzoru, sądy, a także Trybunał Konstytucyjny.