KODEKS RODZINNY I OPIEKUŃCZY
Dział III
Małżeńskie Ustroje Majątkowe
Nowelizacja, która weszła w życie 20 stycznia 2005 r.
Rozliczenia majątkowe w małżeństwie
Ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. wprowadzono zmiany do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 162, poz. 1691), które mają ułatwić małżonkom, posiadającym wspólność majątkową, prowadzenie działalności gospodarczej oraz zapewnić dobrą ochronę wierzycielom małżonków uczestniczących w obrocie gospodarczym. Wspólność majątkowa nadal pozostanie ustrojem ustawowym, jednak zmieniają się regulacje dotyczące zarządu wspólnym majątkiem. Małżonkowie mają szerszy wybór modelu ustroju umownego. Unormowano również tzw. przymusową rozdzielność majątkową i korzystanie przez małżonków z mieszkań i przedmiotów urządzenia domowego. Większość znowelizowanych przepisów obowiązuje od 20 stycznia 2005 r.
Małżeńskie ustroje majątkowe
Zgodnie ze zmianami w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, istnieją następujące małżeńskie ustroje majątkowe: ustrój ustawowy, przymusowy ustrój majątkowy oraz trzy ustroje umowne. Wśród tych ostatnich, wyróżnia się wspólność majątkową, rozdzielność majątkową i nowy typ ustroju - rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.
Zdecydowano się pozostawić ustrój wspólności majątkowej jako ustrój ustawowy, mimo, jego wad. Przeciwnicy tego ustroju wskazują na jego liczne wady – m.in. trudności i konflikty jakie powstają na tle zarządu majątkiem wspólnym oraz w kwestii odpowiedzialności małżonków za długi, a także nadmierne ograniczenia małżonków w dysponowaniu majątkiem. Obecnie obowiązujące regulacje przyjmują „pesymistyczne” założenie konfliktów pomiędzy małżonkami w sferze ich stosunków majątkowych, braku wzajemnej lojalności i poczucia odpowiedzialności za dobro rodziny. Stąd, między innymi, podział na czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczające zwykły zarząd. Ustawodawca uznał jednak, że zmiana ustroju ustawowego nie jest konieczna i spowodowałaby tylko niepotrzebną „rewolucję”, dlatego wspólność majątkowa nadal pozostaje ustrojem ustawowym, jednak z pewnymi modyfikacjami.
Zmiany w ustroju ustawowym zakładają, że małżeńska wspólność majątkowa nie powinna nadmiernie ograniczać swobody osobistej i majątkową małżonków oraz spowalniać szybkości obrotu cywilnoprawnego i ograniczać jego pewności. Z reguły w stosunkach zewnętrznych występuje jeden małżonek, dlatego zmiany mają na celu zapewnienie większej swobody samodzielnego podejmowania decyzji przez małżonków, w kwestii ich wspólnego majątku.
Majątek wspólny i osobisty
Z chwilą zawarcia małżeństwa, między małżonkami powstaje z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa). Obejmuje ona przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Zgodnie ze zmianami, przedmioty nabyte przez małżonków w trakcie trwania wspólności ustawowej to majątek wspólny. Znika również pojęcie majątku odrębnego – przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową, należą do majątku osobistego każdego z małżonków.
Do majątku wspólnego należą w szczególności:
pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,
dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków,
środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków (nowość!).
Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej,
przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę (chyba, że spadkodawca lub darczyńca postanowi inaczej),
prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej, podlegającej odrębnym przepisom,
przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,
prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Zmienia się więc tzw. zasada surogacji – nowelizacja zakłada pełną surogację majątków osobistych. Do majątku osobistego małżonka zalicza się wszystkie przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego. Obecnie obowiązujące przepisy przewidują natomiast, że do majątku odrębnego wchodzą tylko takie przedmioty majątkowe, które zostały nabyte ze środków uzyskanych w zamian za dwie kategorie przedmiotów: nabytych przed powstaniem wspólności ustawowej i nabytych przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę. Szerszy zakres surogacji daje lepsze zaspokojenie dla wierzycieli, których można zaspokoić przede wszystkim z majątku nie objętego wspólnością małżeńską.
Do k.r.o. dodano przepis, zgodnie z którym każdy z małżonków jest uprawniony do współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego oraz do korzystania z nich w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez drugiego małżonka.
Każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty. Nie dotyczy to jednak wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Nowością jest również, że nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba, że zwiększyły one wartość majątku w chwili ustania wspólności. Takie rozwiązanie wynika z faktu, że małżonkowie mają wzajemne prawo i obowiązek udzielania sobie pomocy i przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny.
Zmiany w zarządzie majątkiem wspólnym
Nowelizacja zrywa z podziałem na czynności zwykłego zarządu majątkiem wspólnym i czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu. Jako zasadę przyjęto, że każdy z małżonków ma prawo do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. Wykonywanie zarządu obejmuje czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, w tym czynności zmierzające do zachowania tego majątku. Samodzielne zarządzanie majątkiem wspólnym nie oznacza jednak dowolności. Zastrzeżono bowiem, że małżonkowie mają obowiązek współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym, w szczególności informować się wzajemnie o stanie tego majątku, o wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym i o zobowiązaniach obciążających ten majątek. Nieprzestrzeganie tych obowiązków może skutkować ograniczeniem lub pozbawieniem prawa do samodzielnego zarządu wspólnym majątkiem albo ustanowieniem przymusowej rozdzielności majątkowej.
Małżonek zarządza samodzielnie przedmiotami służącymi mu do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej. W razie przemijającej przeszkody – np. choroby, drugi małżonek może jednak dokonywać niezbędnych bieżących czynności.
Od zasady samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym przewidziano jednak wyjątki. Zgoda drugiego małżonka jest potrzebna do dokonania:
czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków,
czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal,
czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa,
darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.
Przewidziano również możliwość sprzeciwienia się przez małżonka czynności zarządu majątkiem wspólnym zamierzonej przez drugiego małżonka. Taki sprzeciw ma zabezpieczać przed lekkomyślnymi i niegospodarnymi zachowaniami partnera. Sprzeciw nie dotyczy czynności w bieżących sprawach życia codziennego lub zmierzających do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny albo podejmowanych w ramach działalności zarobkowej. Jest on skuteczny wobec osoby trzeciej tylko wówczas, jeśli mogła ona zapoznać się z nim przed dokonaniem czynności prawnej.
Gdy dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków
Zaspokojenie wierzyciela, będącego dłużnikiem jednego z małżonków, z majątku wspólnego zależy od tego, czy drugi małżonek zgodził się na zaciągnięcie zobowiązania. Jeśli wyraził taką zgodę – wówczas wierzyciel może żądać zaspokojenia również z majątku wspólnego małżonków. Jeżeli jednak zobowiązanie zostało zaciągnięte bez zgody drugiego małżonka, albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wówczas wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z praw autorskich i pokrewnych, praw własności przemysłowej, czy innych praw twórcy. W sytuacji, gdy wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa – zaspokojenie może nastąpić także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.
Jeżeli wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności lub dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków, wówczas wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z praw twórcy.
Uzyskanie zgody drugiego małżonka na zaciągnięcie zobowiązania zależy więc od decyzji wierzyciela. Uzyskanie takiej zgody daje mu bowiem szerszy zakres zaspokojenia, który obejmuje także majątek wspólny. Z drugiej strony, takie rozwiązanie ma chronić rodzinę – majątek wspólny pozostaje nienaruszony, jeśli zobowiązanie zostało zaciągnięte bez zgody drugiego małżonka.
Warto wiedzieć, że, zgodnie ze zmianami, brak zgody małżonka dłużnika na zaciągnięcie zobowiązania nie powoduje, jak kiedyś nieważności czynności prawnej. Po prostu odpowiedzialność dłużnika ogranicza się do jego majątku osobistego.
Umowne ustroje majątkowe
Możliwość zawierania majątkowych umów małżeńskich została rozbudowana na rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków. Tak więc małżonkowie mogą wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków. Umowa taka musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego i może poprzedzać zawarcie małżeństwa. Wyraźnie wskazano, że małżeńska umowa majątkowa może być zmieniona lub rozwiązana. Jeśli zostanie ona rozwiązana w czasie trwania małżeństwa, między małżonkami powstaje wspólność ustawowa, chyba że postanowili inaczej.
Małżonek może powoływać się wobec innych osób na małżeńską umowę majątkową, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome.
Umowna wspólność majątkowa
Obok poszerzenia katalogu umów małżeńskich, jednocześnie ograniczono swobodę małżonków w zakresie rozszerzenia umownej wspólności majątkowej. W drodze małżeńskiej umowy majątkowej, wspólności nie można rozszerzyć na (dodano dwa pierwsze punkty):
przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny,
prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków.
Jeżeli wierzytelność powstała przed rozszerzeniem wspólności, wówczas wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden małżonek, może żądać zaspokojenia także z tych przedmiotów majątkowych, które należałyby do majątku osobistego dłużnika, gdyby wspólność majątkowa nie została rozszerzona.
Zakłada się, że w razie ustania wspólności, udziały małżonków są równe, chyba że małżeńska umowa majątkowa stanowi inaczej.
Rozdzielność majątkowa
Jeżeli małżonkowie ustanowią w drodze umowy rozdzielność majątkową, wówczas każdy z nich zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później. Każdy z małżonków zarządza samodzielnie swoim majątkiem.
Nowością jest wprowadzenie przez nowelizację k.r.o. systemu umownej rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Pojęcie dorobku ma inne znaczenie, niż w obecnie obowiązujących przepisach k.r.o. – jest to wzrost wartości majątku każdego z małżonków po zawarciu umowy majątkowej. Po ustaniu rozdzielności majątkowej, małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiego małżonka (czyli jeden małżonek „wzbogacił się” mniej, niż drugi), może żądać wyrównania dorobków przez zapłatę lub przeniesienie prawa. Dotyczy to, przykładowo, takich sytuacji, gdy dorobek jednego z małżonków jest niższy z powodu prowadzenia domu, wychowywania dzieci, czy stanu zdrowia. Aby zapobiec nadużywaniu prawa do wyrównania dorobków – np. gdy jeden z małżonków ma niższy dorobek, gdyż trwonił majątek, wprowadzono przepis, zgodnie z którym każdy z małżonków może z ważnych powodów żądać zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków. Wyrównania dorobków mogą dokonać umownie sami małżonkowie - jeśli jednak nie mogą porozumieć się co do sposobu lub wysokości wyrównania, wówczas rozstrzygnie sąd.
Przy obliczaniu dorobku pomija się (o ile umowa majątkowa nie stanowi inaczej) przedmioty nabyte przed zawarciem umowy majątkowej przez:
dziedziczenie, zapis lub darowiznę,
prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
a także przedmioty nabyte w zamian za nie.
Do wartości dorobku dolicza się wartość:
darowizn dokonanych przez jednego z małżonków, z wyłączeniem darowizn na rzecz wspólnych zstępnych małżonków (czyli dzieci, wnuków, prawnuków itd.) oraz drobnych zwyczajowo przyjętych darowizn na rzecz innych osób,
usług świadczonych osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka,
nakładów i wydatków na majątek jednego małżonka z majątku drugiego małżonka.
Dorobek należy obliczać według stanu majątku z chwili ustania rozdzielności majątkowej i według cen z chwili rozliczenia.
Śmierć jednego z małżonków nie oznacza, że nie może dojść do wyrównania dorobków. Wyrównanie następuje wówczas między jego spadkobiercami a żyjącym małżonkiem. Spadkobiercy mogą wystąpić z żądaniem zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków tylko wtedy, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.
Przymusowy ustrój majątkowy
W obowiązującym stanie prawnym, każdy z małżonków może z ważnych powodów żądać zniesienia przez sąd wspólności majątkowej, zarówno ustawowej, jak i umownej. Zgodnie z nowelizacją, zniesienie wspólności zostaje zastąpione żądaniem ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. Może je zgłosić z ważnych powodów każde z małżonków.
Rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. W wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność z dniem wcześniejszym niż wytoczenie powództwa – w szczególności wówczas, gdy małżonkowie żyli w rozłączeniu. Rozdzielność majątkowa powstaje z mocy prawa w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków. Uchylenie ubezwłasnowolnienia, a także umorzenie, ukończenie lub uchylenie postępowania upadłościowego powoduje, że między małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy (czyli ustawowa wspólność majątkowa).
Rozdzielność majątkowa powstaje także na skutek orzeczenia separacji. Z chwilą zniesienia separacji – między małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy. Jednak na zgodny wniosek małżonków sąd orzeknie o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej.
Kiedy stosuje się nowelizację
W myśl generalnej zasady, znowelizowane przepisy k.r.o. stosuje się do stosunków w niej unormowanych, czyli wszystkich małżeńskich ustrojów majątkowych, chociażby powstały przed jej wejściem w życie. Jeżeli jednak w dniu wejścia w życie ustawy stosunki majątkowe małżonków podlegają wspólności ustawowej, składniki majątków istniejące w tym dniu zalicza się do majątku wspólnego albo do majątków osobistych. Do małżeńskich stosunków majątkowych, które w dniu wejścia w życie ustawy podlegają małżeńskiej umowie majątkowej, nadal stosuje się przepisy obowiązujące w czasie zawierania umowy. Jednak strony mogą w drodze umowy zmienić dotychczasowy ustrój majątkowy stosownie do przepisów ustawy.
W sytuacji, gdy w dniu wejścia w życie ustawy stosunki majątkowe między małżonkami nie podlegały wspólności ustawowej ani nie były określone przez małżeńską umowę majątkową wówczas między małżonkami istnieje przymusowy ustrój majątkowy.
Stare przepisy stosuje się do:
oceny skutków czynności zobowiązujących lub rozporządzających małżonków i ich odpowiedzialności za zobowiązania sprzed wejścia w życie nowelizacji,
wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązanie jednego małżonka powstałe przed wejściem ustawy w życie,
podziału majątku wspólnego małżonków i do zwrotu wydatków i nakładów dokonanych z majątku wspólnego na majątek osobisty lub z majątku osobistego na majątek wspólny, jeżeli małżeńska wspólność majątkowa ustała przed wejściem w życie nowelizacji.
Słowniczek
majątek wspólny – przedmioty nabyte przez małżonków w trakcie trwania wspólności ustawowej (przed nowelizacją nazywany dorobkiem),
majątek osobisty – przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową (przed nowelizacją nazywany majątkiem odrębnym),
dorobek – wzrost wartości majątku każdego z małżonków po zawarciu umowy majątkowej,
surogacja majątku osobistego – do majątku osobistego małżonka zalicza się wszystkie przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego (np. mieszkanie nabyte w zamian za pieniądze ze spadku).