System Emerytalny w Szwajcarii

Szwajcaria to kraj w zachodniej Europie, gdzie żyjący ludzie w Alpach prowadzą spokojne i bogate życie. Jest to państwo federacyjne. Jako państwo federacyjne rozumie się państwo składające się z mniejszych, obdarzonych autonomią państw związkowych ale posiadających wspólny rząd. W Szwajcarii obowiązuje forma demokracji bezpośredniej (panowanie ludu). Szwajcaria nie należy do Unii Europejskiej i jest ona państwem neutralnym. Do ONZ przystąpiła minimalną większością głosów w 2002 roku. Kraj ten jednak utrzymuje bardzo dobre stosunki z krajami Europejskimi w tym z Polską. Nie posiada oficjalnej stolicy, jednak siedzibą rządu i miastem wiodącym jest Berno. Wiara jaka obecnie obowiązuje w Szwajcarii jest wiarą katolicką i protestancką. Jak żyje się w tym pięknym, alpejskim kraju?

Według danych PWN Szwajcarzy stanowili w 2002 roku 79,7% ludności swojego kraju. Dzisiaj jak podają niektóre media liczba ta jest coraz niższa, ze względu na napływ imigrantów ekonomicznych. Większość z nich posługuje się językiem niemieckim i francuskim. Najliczniejszych imigrantów stanowią Włosi, Hiszpanie, Niemcy, Turcy i Polacy. Według danych Banku Światowego, liczba ludności w Szwajcarii do 2010 roku systematycznie rosła. Szwajcarie w roku 2010 zamieszkało 8,081 mln ludności. Już pod koniec roku 2013 liczba Szwajcarów wynosiła 8.139.600 osób. Również społeczeństwo Szwajcarii tak jak i krajów Europy starzeje się. Ta tendencja utrzymuje się od 1900 do dziś. Młodzi ludzie do 20 roku życia stanowią w Szwajcarii zaledwie 21% mieszkańców. ¹

Praca i bezrobocie

Szwajcaria jest krajem wielokulturowym, głównie z powodu nadciągania do niej fal imigracyjnych ekonomicznych. Jest to konkurencyjna gospodarka, rozwijająca się i umacniająca wciąż swoją pozycje w Europie. Jak wygląda tamtejszy rynek pracy ze względu na skale bezrobocia? Czy imigranci którzy zasiedlają alpejską kulturę Szwajcarską rzeczywiście znajdują pracę?

Jak podaje w swoim artykule M.Żuławiński dla wyborczej.pl niemal co drugi bezrobotny w Szwajcarii jest obcokrajowcem. Ujmując rzecz ogólnie 40,6% bezrobotnych w Szwajcarii stanowią kobiety, 59,4% mężczyźni. Najwyższa stopa bezrobocia panuje w kantonach Neuenburg (6,4%), Wallis (5,9%) i Genewie (5,8%). Aktualna stopa bezrobocia Szwajcarii wynosi 3,4%.

Stopa bezrobocia w Szwajcarii dane SECO

Produkt Narodowy Brutto

Tempo wzrosu PKB w Szwajcarii aktualnie wynosi 0,4%. W porównaniu do roku 2013 jest on niski a w ostatnich miesiącach przeżył duży skok w porównaniu do 2015 roku kiedy to wskaźnik ten wynosił w pewnym momencie -0,3%. Wskaźnik PKB Szwajcarii obecnie to 701,03 mld co od 2000 roku jest najwyższym wskaźnikiem i wciąż rośnie. W roku 2011 PKB per capita Szwajcarii w porównaniu do krajów Europy standardu parytetu siły nabywczej było na trzecim miejsu zaraz po Norwegii i Luksemburgu. Świadczy to o rozwoju tego kraju materialnym, wzroście przewagi nad innymi krajami i dobrze prowadzonej polityce. ²

Żródło: Trading Economist

Gospodarka i wskaźniki

Gospodarka Szwajcarii jest mocno rozwinięta. Kraj ten jest jednym z najbogatszych krajów, a długotrwała neutralność (I i II wojna światowa oraz inne konflikty zbrojne i polityczne) ugruntowały Szwajcarii wysokie zaufanie do tego kraju. W Szwajcarii obowiązuje zasada tajemnicy bankowej, co również napędza biznesmenów. Jest to finansowe centrum Europy co umożliwia także rozwój tego kraju w przemyśle. Szwajcaria to intensywne rolnictwo i turystyka. W ramach gospodarczych usługi wytwarzają 62% produktu krajowego brutto, w tym sektor bankowo-ubezpieczeniowy – ok. 16%, przemysł i budownictwo – powyżej 34%, rolnictwo – ok. 4%. Szwajcarskie rezerwy dewizowe to ok. 622184.60 mln CHF, a rezerwy złota wynosszą 83 mln uncji jubilerskich. Działa tam ponad 630 banków. Schweizerischer, Bankverein, Schweizerische, Bankgesellschaft, Crédit Suisse, Schweizerische Volksbank i Bank Leu to największe banki i jedne z większych na świecie. ³

Szwajcaria jest krajem bogatym. Świadczą o tym dobre wskaźniki ekonomiczne. Inflacja w tym kraju przez ostatnie 14 lat wynosiła 3% do 2008 roku. Średnia dla Unii w tym czasie wynosiła 6,3%. Szwajcarski Bank Narodowy jeden z najważniejszych także w Europie przyjął sobie za cel nieprzekraczania inflacji 2% rocznie. Rok 2014 skończył się dla Szwajcarii na minusie, a aktualnie wynosi -0,4%. Analizując sytuacje eksportu i importu w Szwajcarii można zaobserwować tendencje do nadwyżki eksportu nad importem. Wartość eksportu w 2002 roku była wyższa o około 405 mld dolarów od importu. W roku 2013, Szwajcarzy wyeksportowali dobra na wartość równą łącznie 229 mld USD, co równe jest 35,21% ich PKB. Import zaś był niższy już o prawie 30 mld. Szwajcaria handluje złotem, produktami medycznymi i zegarkami. ⁴

Powstanie Funduszy Emerytalnych w Szwajcarii

Głównym założeniem funduszy emerytalnych w Szwajcarii jest zapewnienie bytu osobą w podeszłym wieku. Systemy emerytalne z założenia powinny upewnić się, że emeryci w dużym stopniu zachowują swój dawny styl życia. Oznacza to że emeryci szwajcarscy powinni dostać około 60% ostatniego wynagrodzenia. Pierwsze fundusze emerytalne zostały utworzone ponad sto lat temu w przemyśle maszynowym. Ubezpieczano wtedy tylko te osoby, które pracowały w tej branży. Pracodawca pokrywał koszty ubezpieczenia dobrowolnie. To on decydował czy chce ubezpieczać swoich pracowników czy nie. Osoby, które nie wykonywały pracy zarobkowej nie miały ubezpieczenia niezależnie od tego czy miały środki czy też nie. Przewidując swoją starość w tym względzie musieli liczyć tylko na siebie. System AVS powstał znacznie później, było to w 1948 roku. System emerytalny został zawarty w konstytucji w 1972 roku. Opiera się on na trzech filarach. Prawo federalne, które sprecyzowało ponownie systemy emerytalne w odpowiedzi na coraz szybsze starzenie się społeczeństwa, rent rodzinnych i innych, które weszły w życie 1 stycznia 1985 roku, opierało się na przepisach z konstytucji właśnie z roku 1972. System szwajcarskich emerytur był wzorowany i oparty w dużej mierze na już istniejących w Europie systemów, jednak władze Szwajcarii chciały wprowadzić zasadę minimalnego świadczenia, które gwarantowałby prawo. System emerytalny określał także minimalne korzyści na wypadek śmierci i niepełnosprawności. ⁵

System emerytalny w Szwajcarii dla osób pozostających przy życiu i ubezpieczenia na wypadek inwalidztwa (AHV-AVS/IV-A) są kontrolowane i zarządzane przez kantony, federalne i różnego rodzaju zawodowe fundusze świadczeń. W Szwajcarii działa centralny Urząd ds. świadczeń i to on odpowiada za system emerytalny w Szwajcarii. Cały system jest oparty na świadczeniach publicznych i obejmuje całą populacje kraju. Uzupełnieniem są zawodowe systemy emerytalne dla pracowników najemnych. Część z nich ma charakter obowiązkowy dla osób o dochodach, które zawierają się w określonych przedziałach. Dobrowolny jest dla osób w których przypadku wyboru takiego dokonuje pracodawca. Oprócz tego istnieje jeszcze dobrowolny system oszczędności prywatnych. Jest on całkowicie oparty na ulgach (z prywatnych środków oszczędnościowych). ⁶

Wnioski o emerytury przyjmują kantony, które powołują odpowiednie instytucje. Ustalają one kwoty i wypłaty świadczeń dodatkowych do pierwszego filaru. Świadczenia z drugiego filaru funduszy emerytalnych, z tytułu starości administrowane są przez zarejestrowane instytucje emerytalno-rentowe. ⁷

Kto jest ubezpieczony?

Ustwa LPP (o pracowniczych programach emerytalnych) przewiduje świadczenia emerytalne jako obowiązkowe dla osób już podlegających AVS, o rocznym dochodzie wynoszącym co najmniej 21060 CHF w 2014 lub 2015 roku 21,150 gdyż jest to próg systemu obowiązkowych funduszy emerytalnych.

Zakłada ona obowiązek wykupienia ubezpieczenia związanego z pracą zarobkową, najwcześniej po ukończeniu 17 roku życia. Pierwszy okres składek idzie na pokrycie ryzyka śmierci i niepełnosprawności. Od 25 roku życia składki na II filar obejmują również ubezpieczenie emerytalne (oznacza to, że między 20 a 25 rokiem życia, młoda osoba nie ma uzbieranego żadnego kapitału).

W Szwajcarii istnieją pewne grupy osób, które nie podlegają standardowym schematom opłaty funduszy emerytalnych. Są to grupy osób, które:

• są zatrudnione na umowę o pracę, która nie przekracza trzech miesięcy,

• oraz członkowie rodziny osoby obsługującej przedsiębiorstwo rolnicze.

• osoby, które według ubezpieczenia rentowego są niezdolne do pracy zarobkowej w stopniu co najmniej 70%. ⁸

Trzy filary funduszy emerytalnych w Szwajcarii

Wysokość składek na rzecz funduszu emerytalnego zależna jest od jednego, dwóch, bądź trzech filarów obecnie funkcjonujących w Szwajcarii. Są to:

• Podstawowy system ubezpieczenia na starość i na wypadek zgonu (AVS, I filar)

• Fundusz emerytalny zawodowy (PP, II filar)

• Fundusz emerytalny indywidualny (III filar)

Filar I

Składki na rzecz I filaru czyli na starość i na wypadek zgonu (AHV), są obowiązkowe dla wszystkich pracowników, którzy pracują na własny rachunek ale też bezrobotnych, którzy ukończyli 20 lat. Są one równo podzielone pomiędzy pracodawcami a pracownikami. Pracownikowi są potrącane bezpośrednio z pensji. Sumy składek podstawowych systemów wynoszą zwykle nieco ponad 10% brutto pensji. Wg. Aktualnie obowiązującego prawa w Szwajcarii mężczyźni, którzy ukończyli 65 lat i kobiety, które skończyły 64 lata, są uprawnione do pobrania emerytury AVS. Warunkiem jest opłacanie składki przez przynajmniej jeden rok. Emerytury dla zainteresowanych oblicza się na podstawie średniego dochodu i liczby przepracowanych lat. Przychód brany pod uwagę składa się z całości dochodu plus zasiłków na wychowanie i opiekę nad dziećmi. Także małżonkowie, którzy podczas swojego małżeństwa osiągnęli przychód, jest on dzielony po 50% dla każdej z osób. Do pełnej emerytury trzeba opłacać składki w pełnym wymiarze czasu.⁹

Pierwszy filar jest finansowany w następujący sposób:

• 8,4% wynagrodzenia brutto

• 7,8% dochodu brutto osób prowadzących własną działalność

• bez przewidzianego progu dla osób aktywnych zawodowo

• osoby nieaktywne zawodowo płacą składkę między 387CHF a 19 350 CHF rocznie, w zależności od swojej sytuacji materialnej

Konfederacja Szwajcarska pokrywa 19,55% rocznych wydatków. Natomiast 13,33% sumy dochodów VAT i dochodów od klubów hazardowych przeznaczane jest w Szwajcarii właśnie na ubezpieczenia emerytalne i dla osób pozostałych przy życiu w I filarze. ¹⁰

W Szwajcarii ta jak i w innych krajach istnieje możliwość przechodzenia na wcześniejszą emeryturę. Odpowiednio w wieku 63 oraz 62 lat. Wysokość świadczeń jest wtedy obliczana według czasu płacenia składek. Zalicza się do tego czasu także edukacje i okres macierzyństwa. Związku z tym także świadczenia emerytalne są niższe. Wahają się one średnio o 5,6% do 18,6%. Założenie w funduszach emerytalnych Szwajcarii jest jednak, że kwota nie może być niższa niż 14 000 franków, czyli w przeliczeniu ok. 42 000 PLN rocznie, ze względu na fakt, że mniejsza kwota nie wystarczałaby na życie w Szwajcarii. Jeśli obywatel, który nie składał pieniędzy w II czy III filarze może zwrócić się o pomoc do władz gminy w której mieszka. Władze są ustawowo zobowiązane udzielić pomocy finansowej, jednak są to niskie kwoty, które nie przekraczają kilkuset franków miesięcznie.¹¹

W ramach pracy imigrantów ekonomicznych szwajcaria ma podpisane dwustronne umowy emerytalne z krajami Europy Zachodniej i Polską. Emerytury wypłacane są po spełnieniu normalnych warunków do jej otrzymania. Uprawnienia emerytalne nie mogą być przeniesione do innego systemu emerytalnego po opuszczeniu Szwajcarii i nie podlegają zwrotowi. Osoby pracujące w Szwajcarii tylko na kilka miesięcy, mogą być zwolnione z wnoszenia składek do podstawowego systemu, w szczególności krajów, które mają podpisane umowy z Szwajcarią. Jeśli dana osoba pracuje w Szwajcarii tylko na kilka miesięcy, może być zwolniona z wnoszenia składek do podstawowego systemu.¹²

System emerytalny który obecnie funkcjonuje w Szwajcarii jest coraz bardziej niewydolny. Obecnie nie jest on już wystarczający do realizacji założonych sobie celów. Ostatnia reforma funduszy emerytalnych miała miejsce w 1994 roku. Wtedy to podniesiono wiek emerytalny kobiet. Ta i inne zmiany nie są jednak wystarczające. Próbowano w 2011 roku aby wprowadzić następne zmiany, które miałyby przynieść oszczędności w wysokości ok. 900 mln franków, co zresztą, według autorów reformy, byłoby jedynie rozwiązaniem czasowym, pozwalającym na zabezpieczenie wypłacalności systemu zaledwie do 2015 roku. Ostatecznie zmiany te nie doszły do skutku.

Filar II

Drugim filarem w szwajcarskim systemie emerytalnym jest fundusz emerytalny zawodowy. Uzupełnia AVS/AI przede wszystkim dąży do zachowania dotychczasowego stylu życia emerytów. Składki w tym filarze są płacone przez wszystkich pracowników, których dochody przekraczają 25 tysięcy franków. Mogą być one odprowadzane przez firmę ale też poprzez prywatny lub państwowy fundusz emerytalny. Składki na II filar wzrastają wraz z wiekiem osoby ale mieszczą się w przedziale 7-18% wynagrodzenia brutto. Poniższa tabela obrazuje rozkład procentowy w stosunku do wieku, w przyszłości ubezpieczonej osoby.¹³

Źródło: Federal Social Insurance Office, Switzerland

Wynagrodzenie od którego odprowadzane są powyższe składki to część rocznego wynagrodzenia mieszcząca się pomiędzy 24 360 CHF a 83 520 CHF, natomiast suma składek pracodawcy musi być co najmniej równa sumie składek pracowników.

Ubezpieczeni w II filarze to także osoby ubezpieczone obowiązkowo w AHV-AVS. Instytucje emerytalne mogą przewidzieć w swoich regulaminach świadczenia wykraczające ponad minimum obowiązkowe. Instytucje te mogą ubezpieczyć wynagrodzenia niższe od dolnego progu lub wyższe od górnego. Każdy obywatel jest obowiązkowo ubezpieczony od 17 roku życia na wypadek inwalidztwa lub śmierci, jednak pod warunkiem otrzymania od swojego pracodawcy rocznego wynagrodzenia. Także bezrobotni są ubezpieczeni na wypadek inwalidztwa i zgonu na restrykcyjnych warunkach. Pracodawca natomiast musi być zobowiązany umową z instytucją wpisaną do rejestru zawodowych funduszy emerytalno-rentowych. Wyjątkiem są osoby które nie muszą płacić składek na I filar. Emerytury z II filaru obliczane są jako procent środków kapitałowych zgromadzonych przez ubezpieczonego (aktywa emerytalne, Altersguthaben/avoir de vieillesse). Na środki złożone składają się składki i odsetki. Roczna emerytura wynosi wtedy 6,9% dla mężczyzn, natomiast dla kobiet 6,8% środków zgromadzanych przez ubezpieczonego aż do uzyskania wieku emerytalnego. Dodatkowo wcześniej ubezpieczony może starać się, o wypłatę jednorazowego świadczenia pieniężnego w wysokości ¼ zgromadzonych środków emerytalnych. Ubezpieczony może otrzymać, na swój wniosek, jednorazowe świadczenie kapitałowe w zastępstwie comiesięcznej płatności emerytury, jeśli przepisy przystają na taką ewentualność. Co ciekawe emeryci mogą pobierać świadczenia na dzieci (20% emerytury). ¹⁴

Istnieje także możliwość wypłaty sumy składek i odsetek zgromadzonych w II filarze w pewnych przypadkach. Dotyczy to:

• opuszczenia Szwajcarii

• przy otwarciu własnej działalności gospodarczej

• oraz gdy cała zgromadzona suma nie przekroczyła wartości rocznych składek.¹⁵

Filar III

Trzeci filar funduszy emerytalnych w Szwajcarii odnosi się do prywatnych oszczędności za pomocą ulg podatkowych. Składki tego filaru są potrącane od dochodu podlegającego opodatkowaniu. Są one opodatkowane wyłącznie w momencie zapłaty. Wysokość wypłacanej zależna jest od wynagrodzenia i składek do innych systemów ubezpieczeń. Jest ona dostępna tylko dla osób czynnych zawodowo.

Wypłaty środków dla emerytowanych z III filaru, zależą od zapisów w umowie ubezpieczenia indywidualnego oraz od danego produktu ubezpieczeniowego. Również i tutaj jest możliwa wcześniejsza wypłata, ale z warunkami określonymi w umowie ubezpieczyciela.¹⁶ Ideą III filaru jest uzupełnienie emerytury państwowej takimi środkami, aby przyszłościowa emerytura była „dogodna”. Często stosuje się ja jednak jako zabezpieczenie podstawowe, ze względu na wysokie wypłaty z prowadzonych kont. III filar jest kontrolowany przez pracownika, który może decydować o swoich pieniądzach.

Według A.Kasprowskiego III filar w Szwajcarii cieszy się dyżą popularnością. Głownymi przyczynami takiej oceny jest fakt, że nie jest on drogi (stać na niego młodych ludzi), od razu od pierwszej wpłaty chroni całą rodzinę, umożliwia przeznaczać pieniądze na swoje zabezpieczenie - zamiast na podatki, uczy rozsądku i gospodarności, jest bardzo przydatny przy zakupie nieruchomości w Szwajcarii i jest wolny od ryzyka utraty kapitału (Skarb Państwa gwarantuje ten filar).

Porównanie systemu emerytalnego Szwajcaria a Polska

Opracowanie i źródło: https://www.msz.gov.pl/resource/19072ce6-da7e-4682-8283-39bc021bc5c4:JCR

Zmiany w systemach emerytalnych Europy - Szwajcaria

Reformy systemów emerytalnych w Europie są prowadzone od lat 80, XX wieku do dziś. Mają one na celu osiągnięcie równowagi pomiędzy wpływami a wypływami związanymi z wydatkami emerytalnymi oraz utrzymaniu stabilności finansowej dzięki formuły zdefiniowanej składki oraz elementów finansowania kapitałowego. Zmiany zostały zainicjowane i dostrzeżone przez Bank Światowy. To on w 2005 roku zaproponował koncepcje wielofilarowego systemu emerytalnego. W nowych systemach miały występować części socjalne finansowane z podatków, obowiązującej części oferującej świadczenia uzależnione od zarobków i dodatkowego zabezpieczenia na starość oraz komponentu w postaci nieformalnego wsparcia emerytalnego. Zmiany te i inne uwzględnił w swojej działalności także system emerytalny w Szwajcarii. W latach od 1990 do 2009 wprowadziła w swoim systemie emerytalnym następujące zmiany (porównanie do innych krajów Europy). ¹⁷

Źródło: J. Owczarek, Druga fala reform emerytalnych w świetle zmodyfikowanej wielofilarowej koncepcji Banku Światowego

Zmiany w systemie emerytalnym Szwajcarii dotyczyły zasięgu systemu emerytalnego, adekwatności kapitałowej (pierwszym inicjatorem tych zmian było Chile), stabilności finansowej i efektywności ekonomicznej. Porównując strukturę obowiązkowych systemów emerytalnych Szwajcarii z innymi krajami można zauważyć, że działa podobnie do nich. Niektóre jednak kraje są uposażone także w świadczenie bazowe, jednak tym co odróżnia system szwajcarski jest filar II. Jest on obowiązkowy, dzieli się na publiczny i prywatny jednak prywatny jest o zdefiniowanej składce z minimalną określoną przez rząd stopą zwrotu i odgórnie ustalonymi stawkami emerytury dożywotniej. Takie rozwiązanie nie obowiązuje w takich krajach jak np. Austrii, Belgii, Holandii czy Kanadzie i wielu innych krajach. ¹⁸

Szwajcaria jest krajem wysoko rozwiniętym, ale i też bardzo różniącym się niektórymi poglądami od Europy. Świadectwem tego, jest chociażby fakt, że nie przynależy do Unii Europejskiej. Jej system emerytalny jest wzorowany na systemach krajów członkowskich Unii, jednak według źródeł internetowych czeka go jeszcze wiele zmian i udoskonaleń, aby mógł sprawniej funkcjonować i poradzić sobie w czasach, kiedy to społeczeństwo Szwajcarskie szybko starzeje się, porównywalnie do innych krajów Europejskich.

---

1. http://www.szwajcaria.net/ludnosc.html [17.05.2016]↩

2. https://www.ngopole.pl/2012/12/14/slaba-dynamika-pkb-polski-na-tle-panstw-europejskich/ [17.05.2016]↩

3. https://pl.wikipedia.org/wiki/Szwajcaria [17.05.2016]↩

4. Polscy kredytobiorcy – perspektywy na 2015 rok, Członkowie Strefy Analitycznej SKNF WZ UW, Uniwersytet Warszawski 2015, s.13↩

5. Federal Social Insurance Office, Switzerland, http://www.bsv.admin.ch/themen/vorsorge/00039/00335/index.html?lang=en [18.05.2016]↩

6. Twoje uprawnienia do zabezpieczenia społecznego w Szwajcarii, Komisja Europejska 2012, s.5-6 http://ec.europa.eu/employment_social/empl_portal/SSRinEU/Your%20social%20security%20rights%20in%20Switzerland_pl.pdf [18.05.2016]↩

7. Ibidem, s.7↩

8. http://www.bsv.admin.ch/themen/vorsorge/00039/00335/index.html?lang=en [18.05.2016]↩

9. http://www.trackerinfo.eu/news/id-systemy-emerytalne-w-europie---cz-3---niemcy-austria-szwajcaria [18.05.2016]↩

10. Twoje uprawnienia do zabezpieczenia społecznego w Szwajcarii, Komisja Europejska 2012, s.s.8 http://ec.europa.eu/employment_social/empl_portal/SSRinEU/Your%20social%20security%20rights%20in%20Switzerland_pl.pdf [18.05.2016]↩

11. http://www.psz.pl/118-gospodarka/system-emerytalny-w-szwajcarii [18.05.2016]↩

12. https://www.justlanded.com/polski/Szwajcaria/Przewodnik/Praca/Zabezpieczenia-emerytalne [18.05.2016]↩

13. https://www.justlanded.com/polski/Szwajcaria/Przewodnik/Praca/Zabezpieczenia-emerytalne [18.05.2016]↩

14. Twoje uprawnienia do zabezpieczenia społecznego w Szwajcarii, Komisja Europejska 2012, s.23-24 http://ec.europa.eu/employment_social/empl_portal/SSRinEU/Your%20social%20security%20rights%20in%20Switzerland_pl.pdf [18.05.2016]↩

15. https://www.justlanded.com/polski/Szwajcaria/Przewodnik/Praca/Zabezpieczenia-emerytalne [19.05.2016]↩

16. Twoje uprawnienia do zabezpieczenia społecznego w Szwajcarii, Komisja Europejska 2012, s.24 http://ec.europa.eu/employment_social/empl_portal/SSRinEU/Your%20social%20security%20rights%20in%20Switzerland_pl.pdf [18.05.2016]↩

17. J. Owczarek, Druga fala reform emerytalnych w świetle zmodyfikowanej wielofilarowej koncepcji

    Banku Światowego, Główna Szkoła Handlowa w Warszwawie, s.1↩

18. J. Owczarek, Druga fala reform emerytalnych w świetle zmodyfikowanej wielofilarowej koncepcji

    Banku Światowego, Główna Szkoła Handlowa w Warszwawie, s.15-16↩