BIEDERMEIER
Druga ćwierć XIX wieku, 1815 (czasy kongresu wiedeńskiego) – 1849 (wiosna ludów)
Połączenie cech romantyzmu i klasycyzmu, a jednocześnie zapowiedź realizmu trzeciej ćwierci wieku.
Kształtowanie się mieszczańskiej klasy społecznej – pracowita, skrzętna, rozsądna, pozbawiona polotu, choć nie wyzbyta tęsknoty za wsią, przyrodą i czystym niebem (rozwój etnografii).
Sztuka stworzona w kręgach mieszczaństwa, wyrażająca jego stosunek do świata
Indywidualistycznemu buntowi romantycznemu przeciwstawione ponadindywidualne normy tradycji i ładu społecznego, którym jednostka winna się podporządkować.
Przekonanie o nieosiągalności ideału w ramach ludzkiej egzystencji – odwrócenie się od spraw publicznych i zamknięcie w wąskim kręgu życia rodzinnego.
Inicjowanie sztuki małych form, dostosowanej o schludnego, drobnomieszczańskiego wnętrza
Kształtowanie się malarstwa rodzajowego, jako sztuki łatwej i popularnej, często powierzchownej, zaspokajającej mieszczańskie mity o pierwotnej przyrodzie i malowniczej wsi polskiej, zahaczali o klasycyzm, poddawali się inspiracjom romantyzmu czy realizmu, jednak romantyzm tracił żar i patos, realizm tracił celność skrótu i zwięzłego zapisu na rzecz gadatliwej czy poetyczno-sentymentalnej ilustracji – „rozrzedzony romantyzm i zdawkowy realizm”
Malarstwo krajobrazowe, wedutowe – wzorowanie się na Holendrach, motywy romantyczne,
Martwe natury, przede wszystkim z kwiatami, ale nie tylko, jak w malarstwie holenderskim – naczynia, ryby, ptactwo, owoce, malowane starannie i gładko, nieraz trochę po amatorsku
Malarstwo portretowe, przyjmowało cechy realizmu, dążyło do wiernego powtórzenia fizjonomicznych rysów modela. Powściągliwe, wręcz oschłe, o dużej ścisłości rysunkowej formy ujęcia postaci. Zazwyczaj ciemne ubranie, ciemne tło, wydobyte z cienia twarz i dłonie, podkreślenie pozycji społecznej i materialnej walory inteligencji, solidności, energii życiowej i praktyczności.
Za Malinowskim: W Polsce, podobnie jak w Rosji, obok porównywalnej ze sztuką niemiecką czy austriacką wersji „miejskiej” biedermeieru – krąg mieszczański, inteligencji i urzędników, odmiana którą można określić jako „szlachecką”. Różnice w doborze perspektywy, miejski – współczesność, portret, scena rodzajowa, często satyryczna; szlachecki – tradycja historyczna, sceny z życia dworu i wsi oraz historyczne.
Teoretyczne podstawy – Kazimierz Brodziński, wykłady o estetyce na Uniwersytecie Warszawskim (1822-23), rozgraniczenie domen literatury, której główny środek to akcja, i malarstwa, którego cel – przedstawienie pejzażu, odrzucenie romantycznego patetyzmu, fantastyki i dynamizacji pejzażu, a także weduty jako prostego naśladownictwa natury, poszukiwanie formy, która oddziaływałaby na odbiorcę, wzbudzając w nim uczucia religijne, patriotyczne czy rodzinne. Wartości artystyczne drugorzędne, przed wszystkim myśl i wrażenie. Uchwycenie charakterystycznych cech i nastroju miejsca – dobór typowych elementów, które muszą jednak zachować walor prawdopodobieństwa, także pod wzgl warunków geograficznych, klimatu i czasu.
Ważne ośrodki:
Warszawa – ważna rola w latach 30’ i 40’ – między 1838-45 trzy ważne wystawy sztuki, 1844 – otwarcie Szkoły Sztuk Pięknych.
Kraków – Jan Nepomucen Głowacki
Lwów – wystawy 1837, 47 i 53, Alojzy Reichan i Marcin Jabłoński
Wielkopolska i Pomorze – nieliczne ośrodki, lata 30’ – powstanie Towarzystw Sztuk Pięknych (Kunstvereine) w Gdańsku i w Poznaniu, należące do tzw Wschodniopruskiego Związku Towarzystw Sztuk Pięknych w Berlinie (wraz z wrocławskim, zgorzeleckim, szczecińskim i królewieckim)
Wilno i ziemie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego
Bonawentura Dąbrowski
1807-1862
Uczeń uniwersyteckiego Oddziału Sztuk Pięknych
Autor najwybitniejszego, najbardziej charakterystycznego dla warszawskiego biedermeieru wizerunku – Portret Pawła Pelizzaro, właściciela sklepu z rycinami, 1838, ostrość widzenia, dosadna charakterystyka modela, nie cofająca się przed podkreśleniem brzydoty, energia życiowa, powaga, sugestywny wizerunek typowego przedstawiciela mieszczaństwa, postać ta urasta do wymiarów typu i reprezentanta ścisła, rysunkowa forma połączona z „rembrandtyzującym” światłocieniowym modelunkiem wydobywającym twarz z zaciemnionego tła,
Malował wnętrza i karczmy, obrazy historyczne (Bona), ołtarzowe do katedry warszawskiej
Sceny rodzajowe, kompozycje historyczne i religijne
Feliks Pęczarski
1804-1862
Absolwent uniwersyteckiego Oddziału Sztuk Pięknych
Głuchoniemy, wyostrzenie zmysłu obserwacji, podkreślenie mimiki twarzy i gwałtownej gestykulacji rąk
Nazywany polskim Hogarthem jako twórca portretów i typów z penym nalotem satyrycznym
Charakterystyczni, przesadnie traktowani karciarze, lichwiarze, amatorzy herbaty, o dziwacznych nieraz fizjonomiach i twarzach przechodzących w grymas
Malował obrazy twardo i wyraźnie, określając dokładnie każdy szczegół oblicza, ubrania i leżących na stole przedmiotów, które składają się na swoistą martwą naturę.
Stosowanie sztucznego światła i innych efektów, wzorowanych na Honthorście i w ogóle na malarstwie holenderskim
W latach trzydziestych przede wszystkim portrety prowincjonalnej szlachty, precyzyjne w linearnym ujęciu konturu, werystyczne w potraktowaniu szczegółów stroju, z pilnie wystudiowanym charakterem człowieka, ujawniającym się w rysach twarzy
W latach czterdziestych obrazy z życia społecznego marginesu – szulerów, lichwiarz, spekulantów i amatorów nałogów
Ostre kontrasty światłocienia wprowadzone przez wykorzystanie efektu światła świecy często centralnie ustawionej
Dynamiczność ruchu, deformacja twarzy, dosadna charakterystyka
Nie była to jednak krytyka społeczna, a jedynie przestroga dla świata mieszczańskiego
Marcin Zaleski
1796-1877
Krakowianin
Pracował i uczył się w malarni warszawskiego Teatru Narodowego, od 1828 (po uzyskaniu medalu na wystawie uniwersyteckiej) jako stypendysta kształcił się w pracowniach scenografów w Niemczech, Paryżu i Rzymie
1846 – został profesorem perspektywy w Szkole Sztuk Pięknych
Pejzażysta
Był we Francji, Włoszech i Niemczech
Specjalizował się w wedutach
Jego widoki Warszawy przypominają Canaletta, motywy jednak nie tylko z Warszawy ale i Wilna, Krakowa i wielu innych miast
Wnętrza m.in. kościelne, zasnute mrokiem rozpraszanym przez wpadające przez okna promienie słoneczne
Malował dokumentacyjne, precyzyjne w ujęciu szczegółów, znakomicie perspektywicznie wykreślone widoki zabytków i architektury miast i związanego z nimi pejzażu
Duże znaczenie dla światła i cienia
Wincenty Kasprzycki
1802-1849
Uczeń Uniwersytetu Warszawskiego i Wileńskiego
Głównie widoki Warszawy i okolic (Wilanowa, Morysina, Natolina), a także wnętrza
W latach dwudziestych tematyka historyczna
Pod koniec życia motywy architektoniczne zeszły na dalszy plan
Obrazy figuralne związane z życiem artystycznym stolicy
Fryderyk Skarbek
1792-1866
Nowe tendencje w malarstwie pejzażowym, bliskie ideom Brodzińskiego
Połowa lat dwudziestych
Ur. w Toruniu
Profesor ekonomii Uniwersytetu Warszawskiego, historyk i literat
Łączył motywy idylliczne, wiejskie z upodobaniem do wedut wzorowanych na sztuce Canaletta
Kazimierz Żwan
1792-1858
Pułkownik wojska polskiego
Mazowieckie widoki o szerokim horyzoncie, często z motywem drogi, postrzępionymi sylwetami drzew i drobnymi postaciami ludzi, które nawiązywały do malarstwa holenderskiego XVII wieku
Amator obdarzony skłonnością do pejzażu wzorowanego na starych Holendrach, lecz nie unikał motywów romantycznych np. tematu burzy morskiej
Widoki zwyczajne, drogi, drzewa, sztafaż ludzki i zwierzęcy
Jan Feliks Piwarski
1794-1859
Duże znaczenie dla ewolucji polskiego malarstwa
Malarz i grafik, uczeń Richtera w Warszawie i grafika Adama Bartscha w Wiedniu
Od 1818 do 1832 konserwator (kierownik) Gabinetu Rycin Uniwersytetu Warszawskiego
Po powstaniu uczył w prywatnej szkole Kokulara i gimnazjach
Od 1844 do 1848 profesor Szkoły Sztuk Pięknych
Duży wpływ na uczniów, studia w plenerze, wycieczki za miasto tzw. podróże piechotne
Wyrósł z lokalnej, związanej z nazwiskami Norblina i Orłowskiego, tradycji pejzażu i sceny rodzajowej
Przeważały (zwłaszcza w litografiach) sceny z jarmarków, karczmy oraz sceny obyczajowe np. z kolędnikami, utrzymane w pogodnym nastroju
Lud jako element malowniczy, pozbawiony indywidualnych cech
Szczegóły stroju, zewnętrzne akcesoria folkloru
Portrecista
Rozpoczął jako klasycysta, malując sceny z życia starożytnych, lecz skupił swą uwagę na życiu miejskiego i wiejskiego ludu
Chłopi, chłopki, gmin miejski, jarmarki, powodzie, kolędnicy, górale, przekupnie miejscy, piaskarze i Żydzi.
Wiąże się z postulatami unarodowienia malarstwa poprzez inspirację geograficznym i kulturowym krajobrazem dawnej Polski, pojawiającymi się od lat trzydziestych w pismach Wincentego Pola, Seweryna Goszczyńskiego, Michała Grabowskiego czy Józefa Ignacego Kraszewskiego
Jan Nepomucen Glowacki
1802-1847
Przedstawiciel pejzażu romantycznego zretuszowanego w duchu mieszczańskiego stylu – biedermeieru,
Krakowianin
Malarstwa uczył się w Krakowie, Pradze i Wiedniu pod kierunkiem Franciszka Steinfelda. Jako stypendysta studiował też w Monachium i Rzymie, ale do końca zycia prezentował malarstwo krajobrazowe typu wiedeńskiego. Jeden z pierwszych malował jurajskie formacje Pienin i Ojcowa, Alpy i krajobraz tatrzański
Skalne gruzowiska i fantastyczne kształty wapiennych ścian, spienione potoki, ciemne bory, nagie turnie przemawiały silnie do romantycznej wyobraźni
Obrazy poprawne, rysowane sprawnie, jasne, trochę mdłe kolory z przewagą błękitu, ostrożna faktura sprawiała, że ulatniała się typowa dla gór atmosfera
1842 pierwszy w Polsce profesor pejzażu
Pejzaże o precyzyjnym rysunku, lśniącej, gładkiej fakturze, utrzymane w zimnej, sinozielonej tonacji
Alojzy Reichan
1807-60
Uczył się u swego ojca Józefa i u Klimesza, potem w Akademii we Wiedniu (1825-30), w Rzymie (1832-35) i u Horace’a Verneta w Paryżu (1837-38), pracował we Lwowie
Ceniony jako portrecista, autor scen rodzajowych i religijnych
Portrety, w tym miniaturowe utrzymane w konwencji wiedeńskiego biedermeieru
Nieco idealizowane wizerunki eleganckich dam ze sfer szlacheckich i mieszczańskich Lwowa, czasem na tle pejzażu; dominacja jasnych, zimnych barw bieli, różu i błękitu, ożywiane niekiedy promieniami słońca
Męskie portrety – ciemniejsze barwy harmonizujące ze strojem
Marcin Jabłoński
1801-1876
Samouk uczący się w galeriach Warszawy i Wiednia
Postaci z galicyjskiego środowiska na tle pejzażu lub na ciemnym neutralnym tle, o dobrej psychologicznej charakterystyce twarzy
Dzieła nietypowe, uwolnienie od zamówień portretowych, świadectwo zainteresowań artysty, wyrażają nastrój i kulturę domowego życia epoki, przyciągające uwagę studia gry koloru i świateł
Obrazy religijne dla kościołów i cerkwi unickich
Jan Haar
1791-1840
Popularny we Lwowie
Uczeń Fugera w wiedeńskiej akademii
Józef Edward Gillern
1794-1844
Ze Śląska opolskiego
Uczeń Jana Chrzciciela Lampiego st. w Akademii wiedeńskiej.
Od 1822 przebywał na stałe w Poznaniu, wiążąc się ze środowiskiem polskim
Ceniony za biedermeierowskie, nieco idealizowane, traktowane dekoracyjnie portrety kobiet oraz bardziej powściągliwe i pozbawione idealizacji – mężczyzn
Fabian Sarnecki
1800-1894
Spod Kalisza, studiował w Akademii w Berlinie i w paryskiej pracowni A. Grosa (inni polscy uczniowie: Rafał Hadziewicz, Julian Karczewski i Bonawentura Klembowski), w Paryżu – kopia Tratwy Meduzy, we Włoszech (1837-40) – impresyjne pejzaże m.in. Rzymu i okolic Subiaco i sceny z rozbójnikami, 1840 – osiedlił się w Poznaniu – lata 40’ współtwórca złotego okresu kultury Poznania obok Karola Marcinkowskiego i wybitnego filozofa i estetyka Karola Libelta
Portrety i obrazy historyczne
Jan Antoni Simon
1810-70
Ceniony w Poznaniu, dłuższy czas (1841-53) przebywał w Monachium, a potem w Peczarze (majątek Potockich na Bracławszczyźnie) i w Odessie, portrety m.in. ziemiaństwa i mieszczan
Johann Carl Schultz
1801-1873
Uczeń znanego weducisty Domenica Quaglio w berlińskiej Akademii, dyrektor Kunst- und Handwerkschule od 1832, autor olejnych lub litograficznych widoków miast i zabytków Włoch oraz Niemiec, a przede wszystkim Gdańska, w typie romantycznej nastrojowości
Adam Szemesz
1808-1864
Ze Słucka, po powrocie z zesłania w Saratowie 1842-46 mieszkał w Mińsku i Wilnie,
Portrety, sceny rodzajowe, obrazy historyczne i ilustracje do dziel Adama Mickiewicza
Bonawentura Klembowski
1795-1888, z Wołynia, początkowo uczył się w Krzemieńcu u Józefa Pitschmanna, w Paryżu w pracowni Grosa (1829-30) a także w Rzymie, bliskie kontakty z rodziną Słowackiego – portret matki poety i pastelowy portret jej pasierbicy. Utworzony w 1833 roku Uniwersytet Św. Włodzimierza w Kijowie – nauczyciel rysunku i kustosz gabinetu sztuki, później Uniwersytet w Charkowie, skąd po przejściu na emeryturę w 1844 powrócił do Krzemieńca. Portrety profesorów Uniwersytetu Wileńskiego i Liceum Krzemienieckiego pastelami oraz olejne – o dobrej charakterystyce psychologicznej, bardziej reprezentacyjne.
Michał Kulesza
1799-1863
Uczeń Rustema, członek „Filaretów”, nauczyciel w gimnazjach w Krożach, Grodnie i od 1845 w Białymstoku, na Litwie, Wołyniu, Podolu i w Małopolsce poszukiwanie ‘krajowej’ architektury i pejzażu, teki litografii (wyszła tylko jedna 1852). Widoki Krymu 1825 i okolic Petersburga 1858. Trafność ujęcia architektury, dobrą kompozycję, oddanie atmosfery i kolorytu pejzażu, portrety i sceny wojskowe bliskie twórczości Orłowskiego
Wincenty Dmochowski
1807-1862
Uczeń Rustema, uczestnik powstania listopadowego, lata 40’ – uczył malarstwa we własnej pracowni, obrazy precyzyjne w ujęciu szczegółów, kontrasty światła i cienia, w nokturnach motywy wschodu i zachodu słońca, blasku księżyca oraz ognia, widoki pałaców, malowniczych ruin zamków, klasztorów, miejsc związanych z Mickiewiczem, sceny z utworów poety, a także kompozycje historyczne i motywy żydowskie.
Jan Chrucki
1810-1885
Z Witebszczyzny, studia w Petersburgu, uczył się w prywatnej pracowni angielskiego portrecisty George’a Dawe’a i w Akademii u Aleksandra Warnecka (rodzinnie związanego z Gdańskiem), lata 1839-50 mieszkał w Wilnie, po czym osiadł we własnym majątku Zacharnicze koło Połocka, syn unickiego księdza, związany z intelektualnym kręgiem tego kościoła. Najwybitniejszy polski autor martwych natur w XIX wieku, portrety, pejzaże, lata 30’ – martwe z owoców, grzybów, kwiatów w szklanych wazonach, wiklinowych koszyczków i drobnych dekoracyjnych przedmiotów, oświetlane z boku światłem słonecznym lub promieniami świecy. Studia refleksów świetlnych, utrzymanych w zimnych – zielonych, niebieskich, brązowych – tonacjach, ożywionych żółcieniem i czerwienią, inspirowane malarstwem holenderskim XVII wieku, portrety z lat 30’ – młode kobiety i dzieci z koszami kwiatów owoców, i grzybów, na tle idealizowanego nastrojowego pejzażu, z lat 40’ – ściszone utrzymane w stylu wileńskim, model w popiersiu na neutralnym tle.
Nowa konwencja historyzującego portretu, monumentalizowanego. Pejzaże z motywem barokowych kościołów, lata 50’ – portrety rodzinne z dziećmi artysty na tle przestronnego jasnego salonu lub pracowni. Obrazy religijne
Rafał Hadziewicz
1803-1886
Z lubelskiego, uczył się na Uniwersytecie Warszawskim u Antoniego Brodowskiego i Blanka, a także w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu u Grosa (1829-31), lata 1831-34 spędził we Włoszech, od 1839 profesor rysunku na Uniwersytecie Moskiewskim i w Moskiewskiej Szkole Rysunkowej Stroganowa. 1844 przyjechał do Warszawy, portrety, sceny historyczne i religijne.
Portrety wyrastające z konwencji biedermeieru, kobiety – sposób prezentacji osoby, typ ubioru, uczesanie, rekwizyt, nastrojowy pejzaż – nawiązanie do sentymentalizmu. Mężczyźni – ciemna tonacja, wizerunek duchowy modela, podkreślony gestem i atrybutami zawodu, wysoka klasa artystyczna, bardziej interesujące jednak portrety eklektyczne, nawiązujące do twórczości mistrzów renesansu i XVII wieku. Obrazy i rysunki z okresu krakowskiego (1834-39) zbliżone do twórczości Nazareńczyków.
Podobizny wielu znanych i wybitnych ludzi np. Stanisława Staszica, prof. Jerzego Samuela Bandtkiego, Edwarda Rastawieckiego i malarza Józefa Brodowskiego, ich styl wahał się pomiędzy tradycją oświecenia, romantyzmem, rembrandtyzmem a biedermeierem.
Malarstwo religijne – nawiązanie do szkoły bolońskiej – ciepłe w kolorze, łagodnie modelowane, dynamiczne w ujęciu religijnych wizji, rozbudowane przestrzennie obrazy ołtarzowe.
Chrystian Breslauer
1802-82
Prekursor polskiego pejzażu nastrojowego drugiej połowy wieku. Z Warszawy, od 1820 studia w Berlinie i Dusseldorfie (uczeń Johanna Wilhelma Schirmera – nauczyciela Andreasa Achenbacha, Arnolda Bocklina i Hansa Thomy), pobyt w Paryżu w 1829, wpływ na jego malarstwo miał szwajcarski pejzażysta, Alexandre Calame. Fascynacja północą Europy, podróże po Skandynawii, poza tym Francji, Włoszech i Tyrolu. Zwłaszcza północne pejzaże, szerokie górzyste lub wodne przestrzenie i ciężkie, pochmurne niebo, smutek, melancholia. Górskie wąwozy, rwące potoki, spienione kaskady, sine góry, drzewa i sielankowe chaty. Krajobraz Wileńszczyzny. Pretekst do wyrażania własnego stanu uczuciowego – wybór odpowiednich elementów, typu oświetlenia. Nie było istotne drobiazgowe odzwierciedlenie natury, lecz kreacja nowej rzeczywistości, ekspresja psychiki artysty.
Narzekano w Tygodniku Powszechnym, że „mimo zadowolenia wymagań myśli ani uroku, ani grozy tej natury nie czujemy w sercu”, obrazy jedynie „cieniem rzeczywistości” idealizował prace w duchu Achenbacha i Calame’a, ale im nie dorównywał.
Nowa konwencja mieszczańskiego portretu, typ „udomowionego” pejzażu i sceny rodzajowej – malownicze krajowe widoki, narodowe motywy z życia codziennego.
Działający w najtrudniejszej w XIX wieku sytuacji politycznej twórcy potrafili zachować ciągłość polskiego malarstwa.