1.Początki doświadczalnictwa na świecie: Francis Hume (-1750), Justus von Liebig(1840)- „ojciec nawozu sztucznego”, badał wpływ czynników środowiska na organizmy, Jean- Baptiste Boussingauet (1802-1887)- profesor chemii w Lyon, badacz zjawisk naturalnych fizjologii roślin i zwierząt respiracji funkcji liści, odkrył że rośliny nie są w stanie pobierać N z powietrza

Doświadczalnictwo w Polsce- Michał Oczapowski- prof. Uniwersytety Wiedeńskiego, dyrektor Instytutu Gospodarki Wiejskiej i Leśnictwa w Marymoncie, „zasada gospodarowania rozumowanego”, założyciel pierwszych pól doświadczalnych w Marymoncie (1836): opisy cech morfologicznych roślin, doświadczenia nawozowe 1860- zakładanie doświadczeń w celu eliminacji zmienności glebowej 1890- doświadczenia porównawcze różnych odmian, zakładanie doświadczeń wielokrotnych (powtórzenia) Edmund Zalęcki (1906)- wprowadzenie rachunku prawdopodobieństwa, przeprowadzanie doświadczeń badających cechy ilościowe i jakościowe z uwzględnieniem zmienności glebowej, randomizacji (losowe rozmieszczenie obiektów doświadczanych na polu) T: doświadczenia planowane

2.Rodzaje doświadczeń: a) obserwacje z natury- rejestrowanie zjawisk przyrodniczych ich przebiegu i warunków w których zachodzą bez ingerencji w naturę, dotyczą faktów mało poznanych, pierwsza faza badań b)obserwacje z eksperymentów- celowe wywołanie i kontrolowanie zjawisk przyrodniczych i technicznych c) doświadczenia planowane- stwarzanie zjawisk kontrolowanie ich i odtwarzanie eksperyment powinien zawierać: cel doświadczenia, warunki przeprowadzenia doświadczenia, sposób kontrolowania i rejestracji zjawiska, sposób utrzymania warunków środowiska pod kontrolą

3. Materiał doświadczalny i jednostka doświadczalna A) materiał- materiał organiczny, nieorganiczny lub substancja w którym zachodzi badane zjawisko (pojedynki roślin ,zwierząt, populacja, pewna ilość produktu roślinnego, zwierzęcego, przemysłowego, pole)

b) jednostka doświadczalna- materiał doświadczalny (poletka, preparat,

4. zmienność- a) zmienność osobnicza- wynika z niejednorodności genetycznej, nie ma jej u homozygot klonów mieszańców F1 powstałych w wyniku krzyżowania dwóch homozygot, u linii wsobnych zależy od stopnia wsobności, najwyższa zmienność występuje u roślin obcopylnych i mieszańców F2 1.Terminy- populacja generalna- zbiór wszystkich osobników jednego rodzaj populacja próbna, próba- cześć populacji generalnej, biorąca udział w badaniach: reprezentatywna, pobrana losowa liczebność próby- im liczniejsza, tym przedział w obrębie którego znajduje się średnia wartość populacji jest mniejszy

b) zmienność glebowa- wpływa na wyniki doświadczenia (fluktuacyjna, strefowa, systematyczna)

5. metody redukcji zmienności glebowej- prawidłowe wykonanie orki, szybkie wykonywanie zabiegów agrotechnicznych, przeprowadzania obserwacji w jak najkrótszym czasie, wykonywanie obserwacji przez 1 osobę, przestrzeganie losowości pobierania materiału badawczego.

6. metody pobierania roślin: a) losowe- całkowicie przypadkowe

b) grupowe- wybór kilku roślin z kilku miejsc, zaleta- zmniejszenie nakładu pracy, duża liczba prób, wada- tyko gdy warunki życia są takie same w każdym miejscu

c) warstwowe- wybór losowy z podziałem na warstwy, gdy populację można podzielić na subpopulację np.: stadia rozwojowe

d) równomierny- metoda najprostsza, nie może istnieć zmienność glebowa

e) kratowa- podział paletki na części (kratki)

7. czynnik doświadczalny- czynnik któremu działaniu jest poddany materiał doświadczalny (nawożenie, deszczowanie, gęstość siewu), wpływa na materiał doświadczalny zmieniając wartość badanej cechy, stosuje się go w różnych dawkach postaciach (poziom, wariant), kombinacje poziomu jednego czy wielu czynników nazywamy obiektami doświadczalnymi

*doświadczenie jednoczynnikowe: czynnik doświadczalny 1 (nawożenie N), poziom czynnika 4 (0;30;60;90 kgN/kg), liczba obiektów doświadczalnych 4

* doświadczenie dwuczynnikowe: czynnik doświadczalny 2 (odmiana, gęstość siewu), poziom czynnika (dla odmiany 2- karłowata i normalna, dla siewu- 3 4.5.6 mln ziarniaków ha, liczba obiektów doświadczalnych 6 (3x2)

8. typy czynników doświadczalnych :jakościowy właściwy, ilościowy, jakościowy rangowy, jakościowy losowy

a) czynnik jakościowo właściwy- gdy niema żadnego naturalnego uporządkowania różnych poziomów czy wariantów, np.: porównanie planowania różnych odmian, porównanie techniki ochrony roślin

b) czynnik ilościowy- poziomy odpowiadają określonym wartościom liczbowym, stosowany w doświadczeniach uprawowych nawozowych itp., np.: stosowanie różnych stężeń fitohormonów

c) czynnik jakościowy rangowy- poziomy czynnika nie są wyrażone wartością liczbową ale są uporządkowane, np.: mało odporne-> średnio odporne-> odporne

d) czynnik jakościowy losowy- brak poziomów, interesuje nas tylko ocena próby

T: kryteria klasyfikacji i rodzaje doświadczeń: warunki środowiska, względy techniczne, przestrzenno-czasowe, metodyczne, tematyczne, celu i rodzaju zagadnienia

9. kryterium środowiska: a)wazonowe- w szklarniach halach wegetacyjnych, rośliny uprawiane są w pojemnikach wazonach które stanowią jednostki doświadczalne, brak zmienności glebowej ale warunki wegetacji są sztuczne, możliwe stosowanie fitotronów- możliwość odtworzenia warunków wzrostu przez cały rok- skrócenie cyklu badawczego (badania genetyczno- hodowlane), małe koszty i mała pracochłonność, doświadczenia wstępne służące szybkiemu sprawdzeniu hipotezy roboczej wyniki są często orientacyjne i nie podlegają wdrażaniu

b)doświadczenia laboratoryjne- możliwe bardzo dokładne aplikowanie czynnika, warunki sztuczne (In vitro) odbiegające od naturalnych warunków bytowania rośliny, wyniki nie mogą być bezpośrednio przenoszone do praktyki rolniczej, dostarczają informacji służących teoretycznemu wyjaśnianiu zjawisk, stosowane w badaniach ogólnobiologicznych służących rolnictwu (mikrobiologia, fizjologia) oraz w zagadnieniach rozmnażania, fitopatologii, nasiennictwa

c) lizymetryczne- prowadzone w betonowych lub metalowych pojemnikach (1-2m2), występują podobny profil glebowy jak w warunkach polowych ale bez zmienności glebowej, w badaniach z chemii rolnej melioracji fizjologii roślin uprawy roli i roślin, gleboznawstwa, maja dużą wartość poznawczą wyjaśniając a jednak są mało porównywalne z praktyka rolniczą (sztuczne warunki ekologiczne i agrotechniczne), są drogie

d) polowe- warunki zbliżone do warunków produkcyjnych (ekologiczne, meteorologiczne, przebieg temperatury, opadów, nasłonecznienia, agrotechniczne), wykazują największą przydatność dla praktyki rolniczej (doświadczenia mikropoletkowe- poletka 1-6m2, w stacjach hodowli roślin, plonów nie podaje się w t/ha, doświadczenia poletkowe- poletka 7-100m2, zabiegi wykonywane ręcznie, plony zbliżone do produkcyjnych ale zwykle wyższe, podstawa do zaleceń i wdróżeń produkcji, mało przydatne w ocenie ekonomicznej doświadczenia lanowe- pole powyżej 500m2, stosowane normalne technologie i sprzęt, wyniki porównywalne z produkcją możliwe uwzględnienie aspektów ekonomicznych organizacyjnych lub ustalenie modyfikującego wpływu ciężkich maszyn na środowisko, znajdują zastosowanie do wyprodukowania dostatecznej ilości surowca do dalszych badań z zakresu przechowalnictwa żywienia zwierząt przetwórstwa, zakładane bez lub z 2 replikacjami obejmują niedużą liczbę obiektów

10. kryterium warunków przestrzenno- czasowych

*doświadczenia pojedyncze- realizowane w tym samym miejscu (jednoroczne, wieloletnie, statyczne) *doświadczenia wielokrotne- powielane w różnych miejscowościach w różnych latach (możliwe porównanie interakcji, do badań rejonizacyjnych przeprowadzane w trakcie badań rejestr.

11. kryterium tematów: doświadczenia uprawowe, hodowlane, nawozowe, agrofizyczne np.: stosuje się bardzo różne wielkości poletek zakres obserwacji

12. kryterium celu: *doświadczenia obserwacyjne- doświadczenia techniczne chemiczne genetyczne, zakładanie bez replikacji poletek różnej wielkości, wykonuje się nieliczne i tylko najważniejsze pomiary lub nie wykonuje się ich wcale ograniczając się do ocen bonitacyjnych, można porównać dużą ilość obiektów z umieszczeniem wzorca, do stwierdzenia hipotez, wyniki nie maja charakteru dowodowego wnioski mogą być formułowane jako przypuszczenia uogólnienia hipotez

*doświadczenia ścisłe- służą do sprawdzenia wysuniętej hipotezy jej odrzucenie lub przyjęcie, są podstawowym źródłem informacji o wartości dowodowej, musza oznaczać się duża dokładnością wiarygodnością i reprezentatywnością Zasady- badane obiekty można porównać tylko w jednakowych warunkach, wszystkie badane obiekty musza występować w badaniu kilkakrotne (powtórzenia), obserwowane (znane) musza być przyrodnicze i agrotechniczne czynniki środowiska stanowiące tło doświadczenia, wszystkie zabiegi i obserwacje powinny być wykonywane z maksymalna starannością i dokładnością.

*doświadczenia wdrożeniowe (pilotowane)- celem jest wprowadzenie do praktyki rolniczej osiągnięć badań naukowych, wykonywane na podstawie doświadczeń ścisłych z których wybiera się 2-4 najbardziej wartościowych obiektów, wysiewanie w doświadczeniach lanowych, służą do weryfikacji i upowszechniania nowych zabiegów lub technologii, oceny ekonomiczno- organizacyjnej

*doświadczenia demonstracyjne- celem jest popularyzacja, nie maja charakteru eksperymentalnego nie są doświadczeniami naukowymi, obowiązuje w nich zasada dokładności skrupulatności wykonywania wszystkich zabiegów ze względu na cel jak spełniają, obiekty umieszczone są w układzie systematycznym (np.: wg wzrastających poziomów nawożenia) bez powtórzeń

* ślepe doświadczenia- pokazują w jaki sposób przebiega zmienność glebowa, im mniejsze poletka tym większa precyzja

*doświadczenia czynnikowe- służą do określania zmian i skutków zachodzących w badanym materiale pod wpływem oddziaływania czynnika (czynników)- odmiana, nawożenie, termin

*doświadczenia regresyjne- gdy znany jest związek przyczynowo-skutkowy między badanymi zjawiskami jednak badacza interesuje ilościowy charakter współzależności, analiza korelacji i regresji

T: zadanie badawcze i hipoteza robocza 13. rodzaje układów doświadczanych: układ doświadczalny- sposób rozmieszczenia czynników i ich poziomów na poletkach (jednostkach eksperymentalnych) w powtórzeniach Cel: eliminacja zmienności glebowej, umożliwienie dokładnej oceny istotności efektów działania badanych czynników i ich współdziałań dla doświadczeń jednoczynnikowych- układ całkowicie losowy, układ losowanych bloków ze wzorem, układ losowanych bloków, układ niekompletnych bloków, układ niezrównoważony, układ kwadratu łacińs. *układ całkowicie losowy (kompletnie zrandomizowany)- obiekty rozmiesza się całkowicie losowo, nie eliminuje zmienności glebowej –rzadko stosowany, najczęściej dla doświadczeń wazonowych sadowniczych z zakresu ochrony roślin, poletka nie muszą być zlokalizowane obok siebie

*układ losowanych bloków ze wzorcem- co kilka powtórzeń sieje się odmianę wzorcowa dla porównania z badanymi obiektami, często stosuje się tzw. INTERPOLACJĘ- poprawianie wyników zgodnie z kierunkiem zmienności glebowej w-WZORZEC

*Układ bloków losowanych (bloków kompletnie zrandomizowanych)- na polu doświadczalnym obiekty zlokalizowane są obok siebie tylko 1 raz-BLOK, w bloku jest tyle paletek ile poziomów czynnika, bloków nie dzieli się ale mogą być od siebie oddalone 1 blok=1 powtórzenie, pozwala ocenić zmienność glebową pomiędzy blokami i wyeliminować jej zakłócający wpływ, zmienność w obrębie bloku powinna być jak najmniejsza Liczba obiektów nie powinna przekraczać 16

*układ niekompletnych bloków niezrównoważony- w doświadczeniach z duża liczba obiektów, i powtórzeniu= kilka bloków jednakowej wielkości, w poszczególnych blokach rozlosowuje się tylko cześć obiektów (niecały komplet), eliminuje zmienność glebową ale trudniejsze jest oszacowanie błędu

*układ kratowy kwadratowy całkowicie zrównoważony (zbalansowany)- do porównania dużej liczby obiektów, obiektów może być tyle ile wynosi kwadrat liczby całkowitej np.: 9=32 16-4 2,

Każdy obiekt spotyka się z każdym innym tylko 1 raz, duża powierzchnia doświadczenia, zwiększenie dokładności oceny obiektów( ustalenie liczby bloków w powtórzeniu = $\sqrt{k}\ $rozmieszczenie obiektów w obrębie bloku), liczba powtórzeń = = $\sqrt{k}$ + 1

*układ kwadratu łacińskiego- stosowany gdy występuje dwukierunkowa zmienność glebowa dla małej liczby obiektów (poniżej 6), liczba powtórzeń= liczba obiektów, ilość poletek=k2

*dla doświadczeń wieloczynnikowych- układ losowy, układ losowanych bloków, układ losowanych podbloków (Split-plot), układ równoważnych podbloków (Split-block), układy mieszane losowanych podbloków *układ całkowicie losowy (kompletnie zrandomzowany)- losowemu rozmieszczeniu na jednostkach doświadczalnych podlegają kombinacje poziomów obu czynników (wszystkie obiekty) i ich powtórzenia. *układ losowanych bloków (bloków kompletnie zrandomizowanych)- blok w obiektów, każda kombinacja (obiekt) obu czynników występuje w powtórzeniu tylko 1 raz, rozmieszczanie poziomów pierwszego czynnika w bloku nie zależy od poziomów drugiego czynnika.

*Układ losowanych podbloków (Split-plot)- ułatwia wykonywanie zabiegów, może wystąpić niejednakowa precyzja wykonania zabiegów agrotechnicznych w każdym z poletek, dla doświadczeń trójczynnikowych (Split-split-plot)

*układ równoważnych podbloków (Split-block)- układ krzyżowy/ układ pasów prostopadłych, poziomy pierwszego czynnika umieszcza się losowo w rzędach a poziomy drugiego czynnika w kolumnach, poziomy obu czynników krzyżują się prostopadle tworząc kombinacje tych czynników, dla doświadczeń agrotechnicznych uprawowych

*układy mieszane (Split-plot-split-block)- każdy z czynników może tworzyć podbloki dla innego czynnika i każdy może tworzyć prostopadłe pasy z pozostałymi czynnikami

T:przygotowanie i zakładanie doświadczenia

13. planowanie doświadczenia- wybór czynnika i ich poziomów wynika z zadania badawczego i hipotezy roboczej zależy od zakresu planowanych doświadczeń, ustalenie poziomów(czynnik jakościowy- uzależnione jest od znanego lub przypuszczalnego oddziaływania czynnika na daną cechę) *ustalenie układu doświadczenia- zależy od: liczby badanych czynników oraz ich poziomów, rodzaju i wielkości zmienności glebowej, pożądanego stopnia dokładności, możliwości technicznych wykonywania zabiegów uprawowych *ustalanie liczby powtórzeń: wpływa układ doświadczalny, stopień pożądanej precyzji doświadczenia, wielkości poletek, wielkości koniecznych nakładów pracy i kosztów, dla doświadczeń jednoczynnikowych powtórzeń może być tym mniej im więcej porównywalnych obiektów (liczba stopni swobody dla błędu nie powinna wynosić mniej niż 20)

dla wieloczynnikowych 3-6 *schemat doświadczenia- graficzne przedstawienie rozmieszczenia powtórzeń na polu oraz obiektów na poletkach, losowe przypisywanie obiektów jednostkom doświadczalnym (układy losowe- obiekty rozlosowuje się jednocześnie na całej powierzchni, układ losowanych bloków- osobno w każdym bloku, układ losowych podbloków- losowo rozmieszczane poziomy czynnika A w blokach a następnie czynnika B w podblokach), technika losowanych(tablica cyfr losowych, kostka do gry, liczby losowe- komputer) *wielkość poletek- poletka reprezentuje populację generalną- musi mieć co najmniej taka wielkość aby była w nim minimalna niezbędna liczba roślin zapewniająca miarodajność oznaczeń plonu: rośliny strączkowe i zbożowe 20-50m2, okopowe 50-100m2, w doświadczeniu hodowlanym oraz w przypadku badań, cech botanicznych, chemicznych- kilka kilkanaście cm. Kształt poletek- zależy od: zmienności glebowej, możliwości technicznych wykonywania zabiegów uprawowych, wielkości oddziaływań brzegowych i sąsiedzkich, kwadratowe, prostokątne- pole mniej wyrównane, stosunek długości- dłuższego boku od krótszego 5:1, 10:1, nadmierne wydłużenie może być przyczyną efektu brzegowego i oddziaływań sąsiedzkich.

*efekt brzegowy- wynika z lepszych warunków wzrostu roślin znajdujących się na brzegach poletka, jest tym większy im bardziej wydłużone poletko *oddziaływania sąsiedzkie- wzajemne wpływy zachodzące między roślinami rosnącymi na sąsiedzkich ze sobą poletkach *jak zmniejszyć współzawodnictwo? Zakładanie doświadczenia na szerszych poletkach, pozostawić miejsce odstępy między poletkami, przystosować zbiór tylko w rzędach środkowych *jak zmniejszyć efekt brzegowy? Zmniejszyć odległość międzyrzędami, rzędą brzeżne przed zbiorem. *warunki realizacji doświadczenia (towarzyszenia): elementy agrotechniki i bytowania roślin powinny być zgodne z wymaganiami roślin i współczesnym poziomem agrotechniki, wpływ czynników towarzyszących powinien być nobliwie jednakowo na wszystkich porównywalnych obiektach.

14. techniki zakładania i prowadzenia doświadczenia: *wybór pola pod doświadczenie- dokonany w czasie wegetacji przedplonu lub najpóźniej po jego zbiorze, występowanie zmienności systematycznej i strefowej jest niekorzystne dla całego doświadczenia powinien być ten san przedplon, uprawa roli, nawożenie itp. *przerwa między doświadczeniami- 1 rok pomiędzy doświadczeniami porównującymi zabiegi agrotechniki, odległość od zabudowy 50m, odległość od lasów 200-300m, odległość od zakładów emitujących pierwiastki-kilka kilometrów

*rozplanowanie doświadczenia w polu- sprzęt- 4-6 tyczek mierniczych, taśma miernicza 20-25m, sznur 50m, drewniane paliki 30-40cm/ 5-6cm (ilość = 2x liczba poletek), młotek ewentualnie węgielnica i ołówek stolarski, wytyczanie: wyznaczenie linii podstawowej najdłuższego boku poletek lub boku, wbijanie palików na wyznaczonej linii w odległościach odpowiadających szerokości poletek, wyznaczenie kąta prostego, odmierzania długości poletek między blokami i pasowi poletek= pozostawia się 2-6cm na obsiewy i ścieżki, brzegi doświadczenia powinny być dobrze widoczne, oznaczone paliki pomalowane na kolor biały pełnią funkcję informacyjną, w doświadczeniu statycznych płodozmianowych i wieloletnich do oznaczeń poszczególnych poletek stosuje się repery.

*zabiegi agrotechniczne- planowane są indywidualnie dla każdego doświadczenia, jeśli zabieg jest czynnikiem doświadczalnym termin i sposób jego wykonania należy sprecyzować w metodzie doświadczenia, sposób wykonania zabiegów musi być najbardziej starannie i terminowo wykonany

*uprawa roli- wykonywana w krótkim czasie *siew(sadzenie roślin)- na każdych poletkach powinna być jednakowa lub zbliżona liczba roślin *zbiór- termin i sposób zbioru zależy od badanej rośliny i celu badań, powinien być wykonany w ciągu jednego dnia, przy przystępowaniem do zbioru należy:

Usunąć wszystkie rośliny z obsiewów, usunąć rośliny z brzegów poletek przylegających do ścieżek 0,5m , zbiór jednoetapowy- kombajnem poletkowy nałogaborytowy, zbiór wieloetapowy, pogoda słoneczna T: metodyka obserwacji polowych i laboratoryjnych 1. Metodyka wybranych obserwacji biologicznych- a) obserwacje fenologiczne- polegają na śledzeniu rozwoju roślin i określaniu AT pojawiania się faz rozwojowych, obserwacji podlega początek pełnia i zakończenie danej fazy, podstawą do określania faz jest % udział roślin będących w danej fazie na polu (za początek przyjmuje się moment dzień w którymn5-10% roślin wstąpiło w daną fazę, pełnia- gdy ponad 50% roślin na poletku jest w danej fazie, koniec- gdy prawie wszystkie rośliny ją osiągnęły), wymagają systematycznego oglądu roślin drzew i krzewów i chwastów rosnących w pobliżu doświadczenia, zwykle równolegle prowadzi się spostrzeżenia innych cech dotyczących stanu roślin (np.: opadanie liści, pojawienie się szkodników itp.) ocena wschodów- dokonuje się po zakończeniu fazy (ramki 100cm x 25cm lub 100 cm x 50cm, liczenie roślin na parcelkach próbnych) ocena obsady roślin- ocenia się przed zbiorem lub kilkakrotnie w ciągu wegetacji, trudne zwłaszcza dla roślin krzewiących się (liczenie obarczone dużym błędem) określenie zagęszczenia wschodów i obsady umożliwia wyliczyć ubytek ocena krzewienia: krzewienie ogólne- liczba wszystkich źdźbeł z jednej rośliny, oceny dokonuje się po zakończeniu fazy strzelania w źdźbło, polega na określaniu w tym samym terminie liczby pędów i roślin na powierzchni parcelek próbnych i obliczenie współczynnika krzewienia krzewienie produkcyjne- część źdźbeł wydająca kłosy- wiechy i określa się zagęszczenie kłosów przed zbiorem i oraz obsady roślin po zbiorze. Pomiar wysokości roślin- pomiar długości pędów wraz z kwiatostanem wierzchołkowym, jednorazowo przed zbiorem lub wielokrotnie w ciągu wegetacji, u zbóż i traw- pomiar wysokości pozornej- łanu, za pomocą miary listowej z podziałką centymetrową na parcelkach próbnych, nie mniej niż 20 pomiarów z poletka ocena przezimowania roślin- o zdolności do przezimowania świadczy liczba roślin % które przezimowały zimę (liczenie roślin na parcelkach próbnych, ocena bonitacyjna 9-cio stopniowa) ocena stopnia wylegania- 2-3 krotnie w ciągu wegetacji, wzrokowa ocena stopnia wylegania, skala 9-cio stopniowa (9-brak wylegania, 1- rośliny silnie pochylone zamierzwione wielokierunkowo), w ocenie uwzględnia się rozprzestrzenienie wylegania na poletku % ocena wielkości plonu- wielkość plonu- masa części użytkowej roślin zbierana z określonej powierzchni (t ha: kg m2: g wazon), plon wyraża reakcje roślin na kompleksowy wpływ czynników doświadczalnych i kierunkowych, polega na zważeniu masy i przeliczeniu jej na jednostkę powierzchni, zbiór i ważenie muszą być przeprowadzone starannie wykorzystując zasadę odczytu do trzech cyfr znaczących (plon- 100kg z dokładnością 1 kg, 10-100 kg z dokładnością 0,1 kg, 1-10 kg odczyt 0,01 kg, poniżej 1 kg dokładność do 0,001 kg) ocena struktury plonu- ruptura plonu- w mieszankach- udział poszczególnych gatunków (a także chwastów) w plonie (pobranie reprezentatywnych prób plonu- pastewne nie mniejsza niż 1 kg, rozdzielenie na poszczególne komponenty, zważenie każdego z nich, wyrażenie w % udziału wagowego w próbce), wzajemny stosunek części użytkowych ( ważenie każdej części użytkowej z osobna), udział części morfologicznych w masie rośliny (wyodrębnienie i zważenie poszczególnych części) ocena elementów plonowania- elementów plonowania- cechy roślin kształtujące poziom plonu (liczba kwiatostanów np.: kłosów wiech na m2, liczba owoców w kwiatostanie np.: ziaren w kłosie łuszczyn, MTN MTZ), określenie tych cech pozwala poznać znaczenie każdej z nich w kształtowaniu plonu, iloczyn tych parametrów (P=1 kłosów x 1 ziaren x MTZ) wyraża plenność i powinien być plonowi z tej samej jednostki powierzchni ocena wilgotności plonu-nasion – pobrane w trakcie omłotu próby 0,5 kg każdego poletka, oznaczenie metodą suszarkowo- wagową (pobrane próbki 20-30 kg do naczynia wagowego, ważenie z dokładnością 0,001 g, suszenie w suszarce 150 C przez 3 godziny, ponowne ważenie ostudzonej próbki, nasiona zbóż i strączkowych można przed suszeniem ześrutować *wilgotność nasion: W= $\frac{\mathbf{a - b}}{\mathbf{a - c\ }}$ *100% W- wilgotność nasion, a- masa naczyńka z nasionami przed suszeniem, b- masa naczyńka z nasionami po suszeniu, c- masa naczyńka

Przeliczenie plonu nasion na plon żądanej wilgotności : Pp= $\frac{100 - W}{100 - Wp}$* P Pp- plon przeliczony, P- plon wilgotny, W- oznaczona wilgotność nasion %, Wp- wilgotność przy której ma być wyrażony plon w %

*zawartość suchej masy w plonie- pobranie prób reprezentatywnych 0,5-1kg zielonej masy, rozdrobnienie masy na sieczkę, suszenie w suszarniach lub promiennikowych o temp 60 C, pozostawienie na 2 doby suszu w suchym pomieszczeniu, określenie zawartości powietrznie suchej masy w plonie PSM= $\frac{d}{e}$* 100% PSM- zawartość powietrzne suchej masy w plonie % d-masa próby powietrznie suchej (g), e-masa próby świeżej przed suszeniem w g . Ustalenie zawartości absolutnie suchej masy (mielenie powietrzne suchej masy na proszek, pobranie 5g naważek, suszenie naważek w suszarce 1-5 C, ważenie) zawartość absolutnej suchej masy w roślinach: ASM= PSM *$\frac{b}{a}$

Wszystkie oznaczenia wilgotności powinny być wykonywane równolegle w 2 powtórzeniach.

Inne obserwacje u roślin uprawnych- u zbóż (ocena zdolności roślin do podnoszenia się, stopień obsypywania się ziarna, łamliwość kłosów i osadki kłosowej, szczerbatość kłosa, stopień uszkodzeń przez zjawiska meteorologiczne, zdolność regeneracji uszkodzeń, okres spoczynku i porastanie ziarna, udział plewek w masie ziarniaków, zdolność kiełkowania, zawartość składników chemicznych, wartość wypiekowa mąki), u ziemniaków- (zawiązywanie bulw, liczba łodyg jednej rośliny i bulw, długość stolonów, wielkość bulw, kształt bulw i regularność kształtu, głębokość oczek, stopień skorkowacenia skórki, odporność bulw na uszkodzenie mechaniczne, barwa i ciemnienie miąższu, mączystość i smakowitość po ugotowaniu, zawartość skrobi białka i Wit C) w badaniach agrofizjologicznych- liczba liści na roślinach, inicjacja wierzchołkowa pojawienie się liści, powierzchnia asymilacyjna listowia, opadanie liści, przestrzenne rozmieszczenie liści, rozgałęzienie się łodyg, pomiar systemu korzeniowego.

Stopień skali	Uszkodzonych roślin	przezimowanie
9	0-5	b.dobre
8	5-15	Prawie b.dobre
7	15-20	Dobre
6	25-40	Dość dobre
5	40-60	Średnie
4	60-75	Średnio złe
3	75-85	Złe
2	85-95	b. złe
1	95-100	Brak przezimowania

2. obserwacje biotyczne: dotyczą organizmów roślinnych i zwierzęcych towarzyszących roślinom uprawnym w doświadczeniu metoda ramkowa- liczenie wszystkich gatunków chwastów na powierzchni parcelek próbnych, parcelki wyznacza się przez ramkę o powierzchni 0,25 – 1m2 o kształcie wydłużonego prostokąta (100 x 50cm , 200 x 25cm),na poletkach wyznacza się losowo 3-5 parcelek. Pracochłonna wymaga umiejętności rozpoznawania chwastów w początkowych stadiach rozwoju. Metoda wagowa- wycięcie chwastów tuż nad ziemią, zważenie świeżej lub powietrznie suchej masy (z podziałem na klasy, z wyróżnieniem masy poszczególnych gatunków), wprowadza się dodatkową zmienność na poletkach. Metoda agrofitosocjologiczna- szacunkowa ocena stanu pokrycia gleby na poletkach: stopień gleby w % osobno przez rośliny uprawne chwasty jednoliścienne i dwuliściennie, stopień uszkodzenie roślin uprawnych i chwastów przez herbicyd bonitacyjnie w skali porównawczej, stopień wylegania roślin uprawowych, fazę rozwojową chwastów i roślin uprawnych). Analizę przeprowadza się wielokrotnie w ważniejszych okresach np.: przed i po zabiegach pielęgnacyjnych, przed zbiorem

Stopień uszkodzeń	Procent uszkodzeń	Skala dla
		Rośliny uprawnej
Brak	0	9
Ślady	2	7-8
Małe	2-10	5-6
Średie	10-30	3-4
Silnie	30-50	1-2
Bardzo silnie	>50	0
Metoda fitosocjologiczna- za pomocą skali Braun- Blanqueta ocenia się liczebność osobników i dominację- stopień pokrycia. Stosowana głównie w doświadczeniach łąkarskich, do oceny zbiorowisk roślinnych na dużych powierzchniach produkcyjnych metoda bonitacyjna- pozwala szacunkowo określić wpływ działania herbicydów na roślinę uprawną i chwasty. 3. obserwacje glebowe- oznaczenie właściwości fizycznych i chemicznych gleby: gęstość właściwa i objętościowa gleby, porowatość, skład chemiczny gleby, plastyczność, lepkość, zwięzłość, pęcznienie, wilgotność gleby i postacie wody, siłę ssącą, ciepło właściwe, pojemność cieplną i temperaturę gleby pobranie prób glebowych: przed założeniem doświadczenia i nawożeniem w trakcie po zakończeniu, z warstwy ornej o miąższości 20cm, laska glebowa lub łopata, próba indywidualna na 100m2 powierzchni analiza mikrobiologiczna gleby: odtwarzają stan faktyczny istniejący w glebie, bada się ilość drobnoustrojów i natężenia ich zbiorowej działalności w ujęciu dynamicznym (ogólna liczebność drobnoustrojów, aktywność i liczebność grup drobnoustrojów, badanie energii asymilacji wolnego azotu, siły amonifikacyjnej nitryfikacyjnej mineralizacyjnej) 4. obserwacje meteorologiczne- konieczne dla charakterystyki warunków realizacji doświadczenia, dla powiązania wzrostu i rozwoju roślin z przebiegiem pogody, dla wyjaśnienia otrzymanych wyników w doświadczeniu, prowadzone są systematycznie przez stacje i punkty agrometeorologiczne, zjawiska meteorologiczne tj burze, ulewne deszcze, gradobicia, mgły, wiatru powinny być obserwowane przez badacza. 5. Obserwacje agrotechniczne- dotyczą obserwacji wszystkich zabiegów wykonywanych na polu doświadczalnym (rodzaj zabiegu, data wykonania, faza rozwojowa roślin, rodzaj użytych narzędzi, sposób wykonania, ocenę dokładności wykonania w 5-ciu stopniowej skali botanicznej). Jeśli zabieg jest czynnikiem doświadczalnym należy wykonać ocenę dla każdego poletka.