Antyk

To wieki, podczas których powstawały i utrwalały sie klasyczne wzorce oraz wartości. Dorobek artystyczny twórców antyku zawsze był inspiracją dla twórców kolejnych epok. To w antyku wykrystalizowały się gatunki literackie i normy tworzenia sztuki. Wśród pojęć pojawiły sie: mimesis i katharsis oraz tragizm; wśród ideałów: harmonia, ład, spokój, umiar, "złoty środek".

Chronologia: przełom IX i VIII w p.n.e. do 476 r. n.e. (w sumie ok 1300 lat)
Filozofia: stoicyzm, epikureizm, horacjanizm, hedonizm
Biblia - jej nazwa pochodzi od grckiego słowa "biblion", które pierwotnie oznaczało zwój papirusu, później ksiegę. Jest jednym z podstawowych źródeł kultury europejskiej i skarbnicą wzorców osobowych oraz postaw, fabuł, wątków, motywów, symboli, alegorii, frazeologii i stylistyki. Biblię, czyli Pismo Święte, dzieli się na Stary i Nowy Testament.

Gatunki literackie:
1. Epika - epopeja, poemat heroikomiczny, satyra
2. Liryka - epigramat, pieśń, tren, elegia,
3. Dramat - tragedia, komedia

Poeci: Homer (Iliada, Odyseja) Anakreont, Safona, Wergiliusz, Sofokles.

Średniowiecze

Nazwa "średniowiecze" pochodzi od łacińskiego sformułowania "medium aevum" - wiek średni. To epoka religijna, uduchowiona, kierująca myśl ludzką ku Bogu i pozaziemskim wartościom. W utworach średniowiecznych pojawiają się motywy ascezy i smierci (danse macabre - motyw tańca śmierci). Ogromną rolę przypisuje się symbolom, wierze w magię liczb wymowę znaków natury. Powszechny jest dualizm wartości (podział na dobro i zło, niebo i piekło, duszę i ciało). Życie ludzkie postrzega sie jako kruche, pełne cierpienia. Człowiek rozdarty jest między wartościami niebiańskimi a ziemskimi (sw. Augustyn). Większośc utworów średniowiecznych została napisana na chwałe Boga. Ich autorzy często pozostawali anonimowi, np. autor pieśni "Bogurodzica"

Chronologia: od 476 r. do 1492 r.
Filozofia: augustynizm, tomizm, franciszkanizm
Ideologia: teocentryzm, uniwersalizm, scholastyka
Wzorce osobowe: święty asceta, rycerz chrześcijański, doskonały władca

Gatunki literackie:
1. Liryka - poezja liturgiczna (hymn), poezja świecka (epitafium, lament)
2. Epika - żywoty świętych (hagiografia), kazania, roczniki, kroniki
3. Dramat - dramaty liturgiczne: misterium, maralitet

Renesans

Polska nazwa "renesans" pochodzi od francuskiego słowa "renaissance", co oznacza odrodzenie. Odrodzenie polegało na powrocie do idei antyku wraz z całym jego dorobkiem literackim, filozoficznym i kulturowym. Za kolebkę renesansu uważa się Włochy. W odróżnieniu od epoki średniowiecza w renesansie sztuka służyła przede wszystkim człowiekowi. Twórcom renesansowym przyświecało powiedzenie Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce". Pozycja człowieka w świecie, przeżycia wewnętrzne, człowiek wobec Boga i śmierci, przyrody, kultury - to wszystko dominuje w utworach "złotego wieku". Z kolei sztukę renesansu cechują: prostota, umiar, harmonia, spokój, elegancja, łagodność linii i formy. W epoce odrodzenia dokonano również niezwykłych odkryć geograficznych, rozwinęły się różne dziedziny nauki oraz medycyna. Nastąpił też wzrost zamożności ludzi, a przez to ich zwrot ku wartościom doczesnym i przyjemnościom, jakich dostarcza życie codzienne.

Chronologia: XVI w.
Ideologia: antropocentryzm (człowiek w centrum wszechświata), humanizm
Nurty religijne: reformacja (lutranizm, kalwinizm).
Wzorce osobowe: humanista, ziemianin, dworzanin
Gatunki literackie: nowela, sonet włoski, dramat renesansowy, a ponadto powrót klasycznych gatunków antycznych - pieśni, trenów, fraszek, tragedii, sielanek
Poeci epoki w Polsce: Jan Kochanowski, M. Rej, A. Frycz Modrzewski, M. Sęp szarzyński.

Barok

Nazwa epoki pochodzi od portugalskiego słowa "barocco", które w języku jubilerów oznaczało perłę o nieregularnym kształcie. U podstaw estetyki barokowej legło przekonanie, że nie można zdefiniować piękna, gdyż zależy ono od gustów odbiorców. Dzięki takiemu stanowisku można było wprowadzić na teren sztuki brzydotę jako pełnoprawny środek ekspresji. Barok był epoką uduchowioną, mistyczną, u jej podłoża leżało poczucie przemijania życia i kruchości istoty ludzkiej. Nastąpił zwrot ku Bogu i religii, wróciły myśli o życiu pozaziemskim. Do typowych motywów w sztuce barokowej należały: szatan, piekło, śmierć, ale również raj i anioły.

Chronologia: od końca XVI w. do 1740 r.
Nurt religijny: kontrreformacja
Nurty epoki: dworski i sarmacki
Gatunki literackie: dramat szekspirowski, komedia charakterów
Poeci i pisarze: J. A. Morsztyn, J. Chryzostom Pasek, D. Naborowski, W. Potocki

Oświecenie

Nazwa "oświecenie" jest związana z przeświadczeniem o szczególnej misji, jaką epoka ta miała odegrać w dziejach kultury europejskiej. Oświecenie ti inaczej "wiek rozumu", "wiek filozofów", bo właśnie rozum ludzki miał być naturalnym światłem wskazującym drogę poznania świata i człowieka. To właśnie w epoce oświecenia gwałtownie rozwinęła się filozofia, nauka, dokonywały się wielkie przemiany społeczne, polityczne i ustrojowe. Wiek oświecony, czyli wiek rozumu, powrócił do ideałów klasycznych w szkolnictwie i w sztuce. Królowały: racjonalizm, empiryzm, sensualizm w ideologii - a zatem metody rozumowego i doświadczalnego pojmowania i badania zjawisk. Wśród innowacji wyznaniowych znalazły się deizm i ateizm.

Chronologia: od 1740 r. do końca XVIII w.
Ideologia: racjonalizm, empiryzm, utylitaryzm
Gatunki literackie: bajka, poemat heroikomiczny, satyra, komedia, sielanka
Publicystyka: Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic, Józef Wybicki
Poeci i pisarze: I. Krasicki, Julian Ursyn Niemcewicz, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. Karpiński.

Romantyzm

Do jezyka polskiego termin "romantyzm" przeszedł bezpośrednio z języka francuskiego, gdzie słowo "la romantisme'' oznaczało całokształt zjawisk filozoficznych, literackich i ideowo-artystycznych, wpływających na pojmowanie świata, społeczeństwa i roli jednostki. Nadrzędną rolę pełniły uczucia, serce, wiara, intuicja. Wyobraźnia, wrażliwość duszy, kontakt ze światem nierealnym to "drogowskazy" romantyzmu. Nastąpiło rozczarowanie i nieufność wobec rozumu i wiedzy. Główne tematy to: miłość wbrew konwencji, walka o wolność (choćby na przekór realiom), duchowa postać natury, egzotyka Orientu, tajemniczość romantycznego, samotnego bohatera. Romantyzm to epoka poezji i ekspresji uczucia.

Chronologia: Pierwsza połowa XIX w.
Ideologia: mistycyzm, artysta-kreator, natura, romantyczna miłość, uczuciowość, ludowość, świadomość narodowa, mesjanizm, orientalizm, prometeizm, improwizacja, absolut
Typy bohaterów romantycznych: bajroniczny, weteryczny, wallenrodyczny, romantyczny wieszcz
Nowe gatunki literackie: dramat romantyczny, powieść poetycka, ballada, poemat dygresyjny
Poeci i pisarze: A. Mickiewicz, J. Słowacki, C. K. Norwid, A. Fredro, Z. Krasiński.

Pozytywizm

Termin "pozytywizm" został opisany w dziele Augusta Comte'a pt. "Kurs filozofii pozytywnej". W pozytywizmie nastąpiło rozczarowanie romantycznym entuzjazmem i postawą "mierz siły na zamiary". Wróciła wiara w naukę, postulaty scjentyzmu, pracy ograniczonej, pracy u podstaw, czyli reformy społeczeństwa i edukacji warstw niższych. Pozytywizm to epoka prozy - królują w niej powieść i nowela. Wzorzec osobowy to człowiek wykształcony, ufny w potęgę rozumu, a największą wartością w jego życiu jest praca. Literaturę pozytywizmu dzielimy na publicystykę i literaturę piękną.

Chronologia: od połowy XIX w. do lat 90. XIX w.
Filozofia: scjentyzm, utylitaryzm, ewolucjonizm, determinizm
Ideologia: realizm, naturalizm
Gatunki literackie: powieść naturalistyczna, powieść realistyczna, nowela, obrazek, powieść historyczna
Gatunki publicystyczne: felieton, reportaż, list z podróży
Pisarze: H. Sienkiewicz, B. Prus, E. Orzeszkowa, M. Konopnicka

Moda Polska

Nazwę epoko zaczerpnięto z ukazującego się w 1898 r. w krakowskim "Życiu" cyklu artykułów Artura Górskiego, zatytułowanych "Młoda Polska". Polska nazwa została utworzona przez analogię do podobnych ruchów artystyczno- ideowych, jakie w tym czasie przetoczyły się przez całą Europę: Młode Niemcy, Młoda Skandynawia, itd. Przymiotnik "młoda" miał być określeniem grup twórców, którzy mieli wpływ na kształtowanie się nowych prądów w odróżnieniu od "starych", czyli spadkobierców epoki pozytywizmu. Inne nazwy określające charakter tej epoki to: neoromantyzm, modernizm, dekadentyzm, symbolizm. Dominowała w niej idea "sztuka dla sztuki", odrzucająca praktyczny wymiar twórczości. Metodą badania świata była intuicja, natomiast sposobem wyrażania treści - symbol. Królował dekadentyzm, schyłkowość, poczucie końca wieku, kruchości ludzkiego życia i wszechpotęgi prawa przemijania. Wśród tematów sztuki i literatury znalazły sie: śmierć, szatan, koniec wieku, przeklęty i wyobcowany poeta-artysta. W Polsce obecny był także mit powstań i wznowienie rozmantycznego dziedzictwa (np. odkrycie Norwida) oraz pogarda dla mieszczańskiego stylu życia. Młoda Polska to epoka poezji i dramatu.

Chronologia: od ostatniej dekady XIX w. do końca I wojny światowej (1918)
Filozofia: schopenhaueryzm, bergsonizm
Ideologia: impresjonizm, symbolizm, dekadentyzm, naturalizm, ekspresjonizm
Gatunki literackie: dramat symboliczny i naturalistyczny, proza poetycka
Poeci i pisarze: J. Kasprowicz, K. Przerwa-Tetmajer, L. Staff, B. Leśmian, S. Wyspiański, W. Reymont, G. Zapolska.

Dwudziestolecie Międzywojenne

W ten sposób określa się epokę, która przypadła na okres pomiędzy dwiema wojnami światowymi. Obfitowała ona w osiągnięcia techniki i rozwój nauki: fizyki, medycyny, przemysłu na wielką skalę. Wśród ideologii dużą rolę odegrał pragmatyzm, czyli przeświadczenie o praktycznym sensie sztuki i nauki, ale także egzystencjalizm (trwoga istnienia człowieka samotnego we wszechświecie) oraz katastrofizm (przekonanie o nadchodzącym końcu świata). W początkach niepodległości Polski nastąpił odwrót od sentymentów i ideałów romantycznych - "zrzucenie poezji z piedestału". Twórcom międzywojnia przyświecała idea "ultimus inter pares" - ostatniego wśród równych.

Chronologia: od 1918 r. do 1939 r.
Filozofia: intuicjonizm, pragmatyzm, fenomenologia
Ideologia: ekspresjonizm, futuryzm, dadaizm, awangarda, francuska, nadrealizm
Grupy literackie: Skamander, Awangarda Krakowska, futuryści, Żagary, Druga awangarda, eskpresjoniści
Poeci i pisarze: Z. Nałkowska, M. Dąbrowska, S. I. Witkiewicz, W. Gombrowicz, Cz. Miłosz, A. Słonimski, J. Tuwim, Bruno Schulz.