A. Szachaj „Postmodernizm a scjentyzm”

- najbardziej charakterystyczną cechą filozofii uprawianej w duchu modernistycznym była wiara w istnienie jakiegoś niepowątpiewalnego, pewnego fundamentu poznania; domeną prawdziwej wiedzy miało być przyrodoznawstwo oraz wzorowana na nim filozofia, od której domagano się, aby była ścisła, naukowa, metodyczna

- kultura europejska przybrała około XVIII wieku postać kultury, która ponad wszystko poczęła przedkładać technologiczne władztwo nad przyrodą, a zapożyczony od techniki autorytet nauki nowożytnej ugruntował swoją kulturową dominację

- ten aksjologiczny wybór przesądził o tym, że przynajmniej przez jakiś czas nauka starał się wyprzeć z centrum kultury europejskiej religię, dążącą do zajęcia jej miejsca – proces ten jest najlepiej widoczny w rozprzestrzenianiu się ideologii scjentyzmu; jej głównymi cechami było przekonanie, że jedyną drogą do uzyskania wiedzy wartościowej, pewnej i niezmiennej jest poznanie naukowe, a wzorem owego poznania jest poznanie uskuteczniające się na terenie nauk przyrodniczych, że nauka jest najlepszym lekarstwem na kłopoty, jakie pojawiają się w życiu jednostek oraz społeczeństwa

- dochodziło również przekonanie, że ktoś pozostający wiernym nauce i jej metodzie nie potrzebuje innych podpórek światopoglądowych; kult prawdy ściśle łączył się z optymizmem poznawczym – poznanie prowadzi prostą drogą do ostatecznego celu jakim jest poznanie świata takim, jakim on jest

- demitologizację poznania naukowe rozpoczęli już Marks, Nietzsche i Freud, kontynuowana ona była przez pragmatyzm, neopragmatyzm i postempirystyczną filozofię amerykańską, konwencjonalizm, frankofońską filozofię nauki i poznania, anglosaską filozofię nauki, filozofię nauki L. Flecka, szkołę frankfurcką, tzw. drugiego Wittgensteina, strukturalizm i poststrukturalizm, Michela Foucalta, klasyczną socjologię wiedzy i nieklasyczną socjologię wiedzy – wszystkie te orientacje przyczyniły się do procesu postmodernizacji filozofii współczesnej

- postmodernizm odrzuca scjentystyczne przekonanie, że nauka może odgrywać rolę arbitra wszystkich ludzkich spraw, wyznaczając jedynie słuszne standardy poznawcze, dostarczając światopoglądu spełniającego wszystkie ludzkie tęsknoty, wyznaczając swoimi metodami wzorce racjonalności; nauka jest faktem kultury, a nie faktem natury

- wszelkie próby wyrwania się w poznaniu, zarówno naukowym jak i filozoficznym, poza kontekst danej kultury i danego języka są niemożliwe; dopóki pozostajemy na gruncie wiedzy pojęciowej, nie mamy do dyspozycji żadnych środków, by dotrzeć do jakiejś prawdziwej rzeczywistości, usytuowanej przed, lub poza kategoriami naszej wiedzy

- działalność naukowa i poznawcza powinna być traktowana jak każda inna gra kulturowa

- postmodernizm sądzi, że prawda jest raczej wytwarzana, niż odkrywana; nie można mówić o prawdzie w ogóle, ale raczej o prawdzie wewnętrznej dla pewnego określonego dyskursu

- antyreprezentacjonizm jest poglądem, wedle którego nie należy patrzeć na język jak na zwierciadło niezależnej od języka rzeczywistości, lecz raczej jak na zbiór i narzędzi społecznego działania oraz aktywny czynnik współkonstytuowania tego, co jest poznawane

- intertekstualizm i antylogocentryzm postmodernistów implikuje pojmowanie kultury jako niekończącego się procesu majsterkowania zastanymi znaczeniami i tekstami po to, aby za pomocą nowych metafor tworzyć nowe teksty i nowe znaczenia

- postmoderniści mają skłonność do zacierania granic i linii demarkacyjnych, które zostały wcześniej w kulturze europejskiej ugruntowane

- obrońcy scjentyzmu zamiast zmierzyć się z tymi orientacjami filozoficznymi, które go podważyły (wymienione wcześniej) obierają sobie za główny i łatwy cel ataku postmodernizm

- pozostaje kontrowersyjnym problemem czy nauka może obejść się bez scjentyzmu pojmowanego jako pewna ideologia dołączona niejako do nauki samej, będąca jej światopoglądowym i aksjologicznym dopełnieniem pełniącym funkcje klasycznej ideologii pojmowanej jako fałszywa świadomość

- można zaryzykować tezę, że scjentyzm jest po prostu pochwałą kultury preferującej techniczne władztwo nad przyrodą, gdy antyscjentyzm jest wyrazem romantycznego buntu przeciwko niej

- scjentyzm mógł narodzić się tylko w kontekście pewnego typu kultury; jego zmierzch sygnalizuje szersze procesy kulturowe, wciąż do końca nieuchwytne

- Szachaj uważa, że tryumf antyscjentyzmu nie zagraża nauce jako takiej – nauka musi jedynie zrezygnować z obietnic, których nie jest w stanie dotrzymać: dostarczenia ostatecznej prawdy, wyeliminowania cierpienia, pozbawienia naszego życia ambiwalencji i niepewności

- znakomitą cechą dyskursu naukowego, której należy bronić za wszelką cenę, jest jego zdolność do przybierania form autorefleksyjnych oraz autokrytycznych

Szahaj „Poststrukturalizm a postmodernizm”

• Strukturalizm – porządek prawdy, prąd intelektualny dążący do naukowego opisu świata, do spójności. Dzieli rzeczywistość na cechy konstytutywne (elementarne, w centrum) i cechy pochodne

• Poststrukturalizm – odziedziczony pantekstualizm. Jego cechą konstytutywną świata jest język. Posługujemy się różnymi językami, więc znaczenie jest tworzone przez odwoływanie się do siebie, a nie do świata

• Różnice między poststrukturalizmem a strukturalizmem:

• Poststrukturalizm: Nie pożąda jednoznacznej teorii (mnogość). Unika porządku, zaprzecza istnieniu odgórnego ładu. Odwraca hierarchię strukturalistyczną – woli to, co str. Miał na marginesie. Widzi wiele prawd. W miejsce ładu daje twórczą ekspresję. Teksty, czyli interpretacje, są tylko punktem wyjścia do dalszych rozważań. Nie odkrywa, a tworzy. Interpretacja tekstu: tekst milczy, a to odbiorca nadaje mu sens, interpretacja odbiorcy jest VIPem. Paradoks: niby odrzuca jedną podstawę, a z drugiej strony znaczenia są konstruowane przez opozycję

• Jak odnieść poststrukturalizm do postmodernizmu? Postsrukturalizm neguje tylko strukturalizm, a nie całą naukę. Poststrukturalista może być postmodernistą, ale nie musi.

A. Szachaj „Teskty na wolności”

- problem: co różni poststrukturalizm od strukturalizmu samego

- strukturalizm prezentuje modernistyczną formację myślową, poststrukturalizm zaś – postmodernistyczną

- strukturalizm pożądał prawdy, sytuował się w modernistycznej tradycji nauki europejskiej; można nawet mówić o pewnym scjentyzmie strukturalizmu; strukturalizm chciał naukowo opisać świat znaczeń jakim jest w istocie, aby uchwycić jedyny porządek organizujący teksty świata znaczeń, stworzyć gramatykę kultury; zakładał tożsamość natury ludzkiej, sposobu człowieczego istnienia w kulturze jako systemie znaków; dzielił świat na to, co konstytutywne i to, co pochodne; zachłanny na sens i porządek nie przyjmował do wiadomości chaosu

- poststrukturalizm szedł po strukturalizmie, w nim jednak był ufundowany przez odziedziczony po nim pantekstualizm, przez wspólne z nim zwrócenie uwagi na konstytutywną rolę języka w ludzkim świecie, przez podtrzymywane za strukturalizmem przekonanie, iż znaczenia nie tworzą się przez odwołanie do świata, lecz przez odniesienie do siebie, przez odrzucenie podmiotu jako nośnika autonomicznych władz duchowych, jako źródła wiedzy jak rzeczy się naprawdę mają

- czym się różni poststrukturalizm od strukturalizmu:

1. Nie pożąda teorii w sposób jednoznaczny opisującej wszystkie możliwe warianty układu znaczeń;

2. Stara się programowo unikać porządku, zaprzeczając istnieniu obiektywnego ładu w świecie;

3. Przekornie czyni ważnym to, co strukturalizm umieszczał na marginesach, odwraca hierarchie, neguje opozycje centrum/peryferie, istotowo konieczne/przygodne;

4. Nie wierzy w prawdę, mnoży prawdy;

5. Rezygnuje z ideału naukowości na rzecz swobodnej twórczości i ekspresji, chce produkować teksty sytuujące się pomiędzy innymi tekstami;

6. Interpretowane teksty stają się dla poststrukturalizmu tylko pretekstami do dalszego wytwarzania tekstów, nie zaś źródłem jakiejś obiektywnie ważnej wiedzy

- poststrukturalizm zdecydowany jest raczej tworzyć światy znaczeń i relacji, niż je odtwarzać i upojedynczać

- problem interpretacji tekstów doskonale uwidacznia różnice zachodzące pomiędzy strukturalizmem a poststrukturalizmem

- poststrukturalizm za strukturalizmem odrzuca interpretację odwołującą się do intencji autora, jednocześnie jednak odrzuca też istnienie obiektywnej intencji tekstu samego – teraz sam tekst milczy zdany na łaskę interpretatora, który coś z niego pobudza, tworząc wariacje na tematy mające swe źródło raczej w samym interpretatorze niż w tekście; to interpretator - poststrukturalista staje się teraz właściwym autorem tekstu

- podmiot uzyskuje pewną autonomię, wygrywając wraz z wolnością od zdeterminowania strukturami możliwość dowolnego kreowania znaczeń

- poststrukturalizm porzucił marzenie o odkryciu jednej superstruktury określającej wszystkie możliwości znaczenia w obrębienie istniejących tekstów, nie porzucił jednak przekonania, że istnieje jeden podstawowy mechanizm owo znaczenie umożliwiający – mechanizmem tym zarówno dla strukturalizmu jak i poststrukturalizm jest konstytuowanie znaczeń przez opozycje (różnice); odpowiedzialną za ów proces poststrukturalizm ustanowił Derridiańską différance

- różnia nie ma nazwy, jest wcześniejsza od wszystkich różnic, od każdego tekstu, wreszcie nawet od języka samego; jest czystą aktywnością, ruchem samym, który jest obdarzony mocą kreowania znaczeń, sam im wszystkim się wymykając

- jednym z problemów poststrukturalizmu jest to, jak wyrwać się z pułapki, którą zastawia na nas język

- idąc za głosem hermeneutyki należy potraktować dowolność i otwartość gry ze znaczeniem postulowaną przez poststrukturalistów z przymrużeniem oka – nie należy zakładać, że wariacja możliwych interpretacji nie napotyka na żadne ograniczenia; musimy założyć, że w naszych interpretacjach odwzorowujemy w tej czy innej formie pewne, operujące poza naszymi plecami, kulturowo determinowane sposoby widzenia świata i nas samych