1. EKONOMIA SEKTORA PUBLICZNEGO - WPROWADZENIE

Podstawowe zagadnienia rozstrzygane przez ekonomię sektora publicznego

1. Rola państwa w gospodarce

2. Sposoby wpływania państwa na gospodarkę

3. Rodzaje działalności gospodarki realizowane przez sektor publiczny

4. Cele polityki gospodarczej i sposoby ich realizacji

5. Sposoby tworzenia przez państwo programów w takich dziedzinach jak służba zdrowia, obrona narodowa, edukacja, ubezpieczenia społeczne i pomoc społeczna

6. Sposoby konstruowania systemów podatkowych, aby mogły przyczyniać się do wzrostu efektywności ekonomicznej, a jednocześnie spełniały podstawowe normy sprawiedliwości społecznej

Istotne problemy demokratycznych społeczeństw:

• kształtowanie właściwych proporcji między sektorem publicznym i prywatnym,

• zapewnienie komplementarności obu sektorów,

• metody zwiększania skuteczności państwa.

Według J. E. Stiglitza kwestie, jakimi zajmuje się ekonomia sektora publicznego należą do najbardziej interesujących w całej ekonomii.

1. SEKTOR PUBLICZNY W GOSPODARCE

1. Rola państwa w gospodarce

Większość współczesnych gospodarek to gospodarki mieszane.

W wielu dziedzinach dominują przedsiębiorstwa prywatne, ale niektóre rodzaje działalności gospodarczej są prowadzone bezpośrednio przez państwo.

Kluczem do trwałego rozwoju gospodarki jest rynek i prywatne przedsiębiorstwa. Państwo powinno odgrywać ważną, ale uzupełniającą rolę w życiu gospodarczym.

1. Zawodność rynku jako uzasadnienie interwencji państwa

Zdaniem Stiglitza, ważnym motywem interwencji państw w gospodarce jest rzeczywista bądź domniemana zawodność rynku.

Wielki Kryzys (1929-1933) - przekonanie, że mechanizm rynkowy wyraźnie zawiódł.

John Maynard Keynes przekonywał, że państwo powinno podejmować działania, których celem byłaby stabilizacja gospodarki i uniknięcie recesji.

Nowy Ład w USA – nowe ustawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, ubezpieczeń na wypadek bezrobocia oraz ubezpieczeń dla posiadaczy wkładów bankowych.

Programy pomocy społecznej w ramach „wojny przeciwko biedzie” z lat 60. XX wieku.

Zawodność rynku spowodowała podjęcie przez państwo dużych programów publicznych.

Natomiast niewielka skuteczność wielu z nich skłoniła ekonomistów do zastanowienia się ad przyczynami zawodności państwa.

1. Zawodność państwa

Istnieją 4 główne przyczyny systematycznej zawodności państwa dążącego do osiągnięcia postawionych sobie celów:

• ograniczony zasób posiadanych przez państwo informacji,

• ograniczona kontrola państwa nad działaniem prywatnych rynków,

• ograniczona kontrola nad biurokracją,

• ograniczenia o charakterze politycznym.

1. Równowaga między sektorem publicznym a prywatnym

Zarówno państwo, jak i rynek nie działają doskonale.

Mechanizm rynkowy nie radzi sobie z wieloma problemami (bezrobocie, ubóstwo).

Uznanie, że państwo ma swoje ograniczenia implikuje, że powinno ono interweniować tylko tam, gdzie zawodność rynku jest największa, oraz tam, gdzie wiadomo, że interwencja może przynieść poprawę sytuacji.

Państwo powinno podejmować działania zmierzające do zapewniania pełnego zatrudnienia i likwidować najgorsze przejawy biedy. Jednak główną rolę w gospodarce powinny odgrywać przedsiębiorstwa prywatne.

Obecnie próbuje się określić, w jaki sposób państwo i rynek powinny ze sobą współdziałać tak, aby wzajemnie się wzmacniały. Można to osiągnąć, np. wtedy, gdy działania państwa będą się opierały na mechanizmie rynkowym.

1. Myślenie w kategoriach ekonomii sektora publicznego

Ekonomia traktuje o problemie rzadkości. Pokazuje, w jaki sposób społeczeństwo dokonuje wyboru w warunkach ograniczonych zasobów. Stara się znaleźć odpowiedź na 4 podstawowe pytania:

• co produkować?

• jak produkować?

• dla kogo produkować?

• w jaki sposób podejmuje się te decyzje?

Co produkować?

Ile zasobów przeznaczyć na wytwarzanie dóbr publicznych, takich jak autostrady czy obrona narodowa, a ile na produkcję dóbr prywatnych, takich jak samochody, komputery czy masło?

W celu zilustrowania tego wyboru ekonomiści posługują się krzywą możliwości produkcyjnych, która pokazuje różne efektywne kombinacje produkcji dwóch dóbr przy danych zasobach i danej technologii.

Krzywa możliwości produkcyjnych

Jak produkować?

Ekonomia stara się rozstrzygnąć, czy produkcją powinien zajmować się sektor publiczny czy prywatny, w jakiej proporcji powinny być wykorzystywane nakłady pracy i kapitału albo jakie stosować metody wytwarzania.

Dla kogo produkować?

Jest to problem podziału. Decyzje państwa dotyczące opodatkowania czy wydatków na pomoc społeczną wpływają na wysokość dochodów, jakimi rozporządzają gospodarstwa domowe. Państwo musi również zdecydować, jakie dobra publiczne produkować. W zależności od tego, jakie dobra publiczne będą wytwarzane, korzyści przypadną różnym grupom społecznym.

W jaki sposób dokonać wyboru?

W sektorze publicznym decyzje podejmowane są zbiorowo. Zbiorowe wybory to takie, które dokonuje całe społeczeństwo. W przypadku dóbr publicznych decyzje musi podejmować całe społeczeństwo.

1. EFEKTYWNOŚĆ RYNKU

W większości współczesnych krajów uprzemysłowionych za produkcję i podział dóbr odpowiada sektor prywatny. Zdaniem wielu ekonomistów, taka forma organizacji procesu gospodarowania zapewnia efektywną alokację zasobów.

1. Efektywność w rozumieniu Pareta

Efektywność w rozumieniu Pareta lub optymalnymi w sensie Paretowskim nazywane są takie rodzaje alokacji zasobów w przypadku których niczyjej sytuacji nie da się polepszyć bez jednoczesnego pogorszenia sytuacji kogoś innego.

Mówiąc o efektywności ekonomiści zwykle mają na myśli właśnie efektywność w ujęciu Pareta.

Korzyść w rozumieniu Pareta to taka zmiana, która poprawi sytuację niektórych osób nie pogarszając jednocześnie sytuacji nikogo innego.

Ekonomiści nieustannie poszukują zmian, którym towarzyszyłaby korzyść w rozumieniu Pareta. Pogląd, że każda z takich zmian powinna zostać wprowadzona w życie, jest nazywany zasadą Pareta.

1. Podstawy twierdzenia ekonomii dobrobytu

Związek wolnokonkurencyjnych rynków z efektywnością Paretowską opisują dwa ustalenia ekonomii dobrobytu. Są one nazywane podstawowymi twierdzeniami ekonomii dobrobytu.

Pierwsze twierdzenie mówi, że jeśli gospodarka jest konkurencyjna, to jest efektywna w rozumieniu Pareta.

Drugie dotyczy podziału dochodów. Mówi ono, że jedyne, co państwo powinno zrobić, to zmienić początkową strukturę podziału majątku. Zmieniając wyjściowy podział majątku, można osiągnąć dowolną efektywną w rozumieniu Pareta alokację zasobów.

1. Efektywność pojedynczego rynku

Wykorzystując tradycyjne krzywe popytu i podaży, wiemy, że konkurencja rynkowa zapewnia efektywność ekonomiczną.

Nabywcy zrównują krańcową korzyść z konsumpcji dodatkowej jednostki dobra z krańcowym kosztem jej nabycia. Ten koszt krańcowy stanowi cenę, którą muszą zapłacić.

Z kolei przedsiębiorstwa zrównują krańcową korzyść z wyprodukowanej kolejnej jednostki dobra, którą jest cena, z krańcowym kosztem wyprodukowania dodatkowej jednostki.

Równowaga rynkowa ustala się w punkcie E, w którym popyt rynkowy zrównuje się z podażą rynkową. W punkcie tym krańcowa korzyść i krańcowy koszt zrównują się z krańcowym kosztem, co jest warunkiem efektywności ekonomicznej.

Efektywność pojedynczego rynku

1. Analiza efektywności ekonomicznej

Ekonomiści wyróżniają 3 aspekty efektywności. Są to 3 warunki konieczne efektywności w rozumieniu Pareta.

1. gospodarka powinna osiągnąć efektywność wymiany. Oznacza to, że dobra powinny trafić do tych jednostek, które cenią je najwyżej,

2. powinna zostać zapewniona efektywność produkcji. Przy danym wyposażeniu gospodarki w zasoby, produkcji jednego dobra nie można zwiększyć bez jednoczesnego zmniejszenia produkcji innego dobra,

3. gospodarka powinna osiągnąć efektywną strukturę produkcji, tzn. taką, przy której wytwarzanie dobra odpowiadają potrzebom jednostek.

1. Krzywa osiągalnej użyteczności

Aby wyjaśnić istotę każdego z trzech warunków efektywności w ujęciu Pareta, wprowadzamy krzywą osiągalnej użyteczności.

Osiągane przez jednostkę korzyści z konsumpcji nazywamy użytecznością konsumowanych kombinacji dóbr.

Krzywa osiągalnej użyteczności wyznacza maksymalny poziom użyteczności, jaki może zostać osiągnięty przez dwóch konsumentów.

Krzywa osiągalnej użyteczności

Powyższy rysunek pokazuje granicę możliwych poziomów użyteczności dla Robinsona i Piętaszka.

Z definicji efektywności Paretowskiej wynika, że nie można zwiększyć użyteczności dla Piętaszka, nie zmniejszając jednocześnie użyteczności dla Robinsona.

Pierwsze podstawowe twierdzenie ekonomii dobrobytu głosi, że gospodarka wolnokonkurencyjna znajduje się zawsze na granicy osiągalnej użyteczności, natomiast drugie mówi, że dzięki odpowiedniej zmianie struktury dochodów można osiągnąć dowolny punkt na granicy osiągalnej użyteczności.

1. Efektywność wymiany

Efektywność wymiany dotyczy podziału dóbr. Oznacza, że dobra zostały rozdzielone w taki sposób, że nie jest możliwa poprawa czyjejś sytuacji bez jednoczesnego pogorszenia sytuacji kogoś innego.

Ilość jednego towaru, którą konsument jest gotowy oddać w zamian za jednostkę innego towaru jest nazywana krańcową stopą substytucji.

Efektywność wymiany wymaga, aby wszyscy jej uczestnicy mieli taką samą krańcową stopę substytucji. Gospodarki, w których istnieje konkurencja spełniają ten warunek efektywności wymiany.

Świadczy o tym sposób podejmowania decyzji przez konsumentów. Konsument wybiera taki punkt na linii ograniczenia budżetowego, który mu najbardziej odpowiada. Jest to punkt, w którym krzywa obojętności I₀ jest styczna do linii ograniczenia budżetowego, czyli punkt E (punkt równowagi konsumenckiej).

Problem wyboru przez konsumenta

W punkcie E nachylenia krzywej obojętności jest równe nachyleniu linii ograniczenia budżetowego. Nachylenie krzywej obojętności stanowi krańcową stopę substytucji, a nachylenie linii ograniczenia budżetowego wyraża stosunek cen. Konsument wybiera taką kombinację jabłek i pomarańczy, w przypadku której krańcowa stopa substytucji jest równa stosunkowi cen.

Tym samym konkurencja rynkowa zapewnia efektywność wymiany.

1. Efektywność produkcji

Wzdłuż granicy możliwości produkcyjnych gospodarka nie jest w stanie wytworzyć więcej jednego dobra, nie zmniejszając produkcji drugiego dobra.

Oznacza to, że punkty położone poniżej granicy możliwości produkcyjnych są osiągalne, lecz nieefektywne. Punkty leżące na tej granicy są osiągalne i efektywne.

Efektywność produkcji i granica możliwości produkcyjnych

Aby ustalić, czy gospodarka osiąga efektywność produkcji, analizowane są linia jednakowego kosztu i izokwanty.

Przedsiębiorstwo maksymalizuje wielkość produkcji w punkcie, w którym izokwanta jest styczna do linii jednakowego kosztu. W tym punkcie styczności nachylenie tych dwóch linii jest jednakowe. Krańcowa stopa substytucji technicznej jest równa stosunkowi cen obu czynników wytwórczych.

W gospodarce wolnokonkurencyjnej wszystkie firmy mają do czynienia z takimi samymi cenami.

Wszystkie firmy mają więc taką samą krańcową stopę substytucji technicznej, co stanowi warunek efektywności produkcji.

Izokwanty i linia jednakowego kosztu

1. Efektywność struktury produkcji

Aby ustalić, czy gospodarka osiąga efektywność struktury produkcji, należy rozważyć możliwości produkcyjne oraz preferencje konsumentów.

W tym celu analizuje się jednocześnie krzywą możliwości produkcyjnych oraz krzywe obojętności dla konsumentów jabłek i pomarańczy.

Użyteczność zostaje zmaksymalizowana w punkcie styczności krzywej obojętności z krzywą możliwości produkcyjnych.

Efektywność struktury produkcji

W punkcie styczności E nachylenie krzywej obojętności i krzywej możliwości produkcyjnych jest takie samo, co oznacza, że krańcowa stopa substytucji jest równa krańcowej stopie transformacji.

Krańcowa stopa substytucji, jak i krańcowa stopa transformacji, zrównują się ze stosunkiem cen. Oznacza to, że krańcowa stopa transformacji równa się krańcowej stopie substytucji dla konsumentów.

A zatem w warunkach konkurencji doskonałej zostają spełnione wszystkie 3 warunki konieczne osiągnięcia efektywności w ujęciu Pareta.

1. ZAWODNOŚĆ RYNKU

Rynek odgrywa bardzo ważną rolę w gospodarce. W idealnej sytuacji zapewnia on, że gospodarka jest efektywna w rozumieniu Pareta.

Mimo to ludzie często nie są zadowoleni z działania mechanizmu rynkowego.

1. Prawa własności i dotrzymywanie umów

Aby rynek działał, musi istnieć państwo, które określa prawa własności i wymusza dotrzymywanie umów.

Działania państwa, których celem jest ochrona obywateli i własności, zapewnie dotrzymywania umów i jasne zdefiniowanie praw własności, można uznać za tworzenie podstaw, na których wspierają się gospodarki rynkowe.

Państwo jest więc warunkiem koniecznym istnienia rynku.

1. Rodzaje zawodności rynku

Istnieje 6 przyczyn, które mogą sprawić, że rynek nie jest efektywny w rozumieniu Pareta. Nazywa się je rodzajami zawodności rynku i uznaje za uzasadnienie działań państwa.

1. niedoskonałość (zawodność konkurencji)

Aby mechanizm rynkowy zapewnił osiągnięcie efektywności Paretowskiej na rynku musi istnieć konkurencja doskonała. Oznacza to, że musi być wystarczająco wielu producentów, z których żaden nie ma wpływu na cenę.

Jednak w pewnych gałęziach działa stosunkowo mało przedsiębiorstw, które mają duży udział w rynku (monopol, oligopol, konkurencja monopolistyczna).

W każdej z tych sytuacji konkurencja odbiega od ideału konkurencji doskonałej.

Niedoskonałość konkurencyjna wywołuje ekonomiczną nieefektywność.

Gdy istnieje konkurencja, przedsiębiorstwa decydują się na taką wielkość produkcji, która zapewnia osiągnięcie efektywności w sensie Paretowskim. Wyznaczane przez nie ceny zrównują się z krańcowym kosztem produkcji. Ceny można uznać za miarę krańcowej korzyści ze skonsumowania dodatkowej jednostki dobra.

W warunkach konkurencji doskonałej krańcowa korzyść zrównuje się z krańcowym kosztem.

Natomiast gdy konkurencja nie jest doskonała, utarg krańcowy jest mniejszy od ceny.

Ustalanie ceny przez monopol

W warunkach wolnej konkurencji równowaga powstaje przy wielkości produkcji Q_c, natomiast przy niedoskonałej konkurencji równowagę zapewnia produkcja równa O_i, czyli o wiele mniejszym. To ograniczenie produkcji oznacza nieefektywność towarzyszącą niedoskonałej konkurencji.

Skutkiem istnienia niedoskonałej konkurencji jest więc strata dobrobytu.

1. zawodność wynikająca z istnienia dóbr publicznych

Istnieją pewne dobra, które albo wcale nie byłyby dostarczane przez rynek, albo byłyby dostarczane w niewystarczającej ilości. Dobra te są nazywane dobrami publicznymi.

To, że rynek albo nie dostarczy w ogóle, albo dostarczy zbyt mało dóbr publicznych, stanowi uzasadnienie dla wielu działań państwa.

1. zawodność wynikająca z efektywności zewnętrznej

Czasami działania jednej firmy powodują powstanie dodatkowych kosztów w innych przedsiębiorstwach. Jednak firma ta nie wypłaca tu żadnego odszkodowania.

Bywa też odwrotnie – działania jednej firmy są źródłem korzyści dla innych przedsiębiorstw. Mimo to nie otrzymuje ona żadnego wynagrodzenia.

Kiedy działania jednej osoby powodują powstanie kosztu dla innych osób, mówimy o negatywnych efektach zewnętrznych.

Istnieją również pozytywne efekty zewnętrzne. Występują one wtedy, gdy działania jednej osoby przysparzają korzyści innym osobom.

Gdy pojawiają się efekty zewnętrzne, rynkowa alokacja zasobów okazuje się nieefektywna. Ponieważ jednostki nie ponoszą pełnych kosztów negatywnych efektów zewnętrznych, skala ich działalności będzie zbyt duża.

I odwrotnie – ponieważ jednostki nie przejmują wszystkich korzyści związanych z ich działalnością, której towarzyszą pozytywne efekty zewnętrzne podejmują działalność na zbyt małą skalę.

1. brak, czyli niekompletność pewnych rynków

Ilekroć prywatne rynki nie dostarczają dobra lub usługi, mimo iż koszt ich zaoferowania jest niższy od ceny, którą nabywcy są skłonni za nie zapłacić, pojawia się zawodność rynku. Jest ona nazywana niekompletnym rynkiem.

Natomiast kompletny rynek dostarczyłby wszystkie dobra i usługi w przypadku, w którym koszt wytworzenia jest niższy od ceny, jaką są skłonni zapłacić nabywcy.

Prywatne rynki zawodzą w przypadku ubezpieczeń i kredytów – okoliczność ta uzasadnia interwencję państwa w tych dziedzinach.

1. zawodność wynikająca z niepełnych informacji

Powodem wielu działań państwa jest niedoskonałość informacji, którymi dysponują konsumenci, a także zbyt mało informacji.

Pod wieloma względami informacje przypominają dobra publiczne. Udostępnienie informacji kolejnej osobie nie zmniejsza jej ilości dostępnej dla innych. Efektywność wymaga, aby informacja była udostępniana za darmo lub, aby pobierane za nią opłaty pokrywały jedynie rzeczywisty koszt jej przekazania.

Prywatny rynek często nie zapewnia właściwej ilości informacji, podobnie, jak nie dostarcza właściwej ilości dóbr publicznych.

1. bezrobocie i inne zakłócenia makroekonomiczne

Przypuszczalnie najbardziej rzucającymi się w oczy przejawami zawodności rynku są powtarzające się okresy niepełnego wykorzystania zasobów pracy i kapitału rzeczowego.

Większość ekonomistów uznaje wysoki poziom bezrobocia za dowód niesprawności rynku.

1. Redystrybucja i dobra pożądane społecznie

Nawet gdy rynek jest efektywny w rozumieniu Pareta, istnieją 2 kolejne argumenty na rzecz interwencji państwa.

1. dotyczy podziału dochodów – mimo że gospodarka jest efektywna w rozumieniu Pareta, rynki wolnokonkurencyjne mogą prowadzić do dysproporcji dochodowych. Jednym z ważniejszych celów działań państwa jest redystrybucja dochodów. Wprost służą jej rozdawanie bonów żywnościowych oraz programy pomocy medycznej.

2. dotyczy obawy, że jednostki mogą móc działać w swoim dobrze pojętym interesie. Nawet doskonale poinformowani konsumenci mogą podejmować „niewłaściwe” decyzje.

Dobra, do których konsumowania państwo zmusza jednostki, takie jak pasy bezpieczeństwa i budownictwo podstawowe, są nazywane dobrami pożądanymi społecznie.

Pogląd, zgodnie z którym państwo powinno interweniować, ponieważ wie lepiej od obywateli, co jest dla nich najlepsze, jest nazywany paternalizmem.

Natomiast pogląd, że państwo nie powinno się mieszać do decyzji jednostek, nazywamy libertarianizmem.

1. EFEKTYWNOŚĆ A SPRAWIEDLIWOŚĆ

Jednym z najważniejszych skutków działań państwa, a także jednym z jego głównych celów jest zmiana struktury podziału dochodów.

Dlatego też ekonomia wyjaśnia problem wyboru między efektywnością a sprawiedliwością.

1. Efektywność a podział dochodów – problem wyboru

Wybór między sprawiedliwością i efektywnością stanowi jądro wielu i dyskusji o roli państwa w gospodarce.

1. Analiza wyborów dokonywanych przez społeczeństwo

Do analizy wyborów, których dokonuje całe społeczeństwo, ekonomia wykorzystuje krzywą osiągalnej użyteczności. Pokazuje ona, w jaki sposób społeczeństwo wybiera pewien punkt na krzywej osiągalnej użyteczności.

Społeczne krzywe obojętności opisują, jak społeczeństwo mogłoby dokonywać wyborów między pozorem użyteczności osiąganej przez różne jednostki. Społeczna krzywa obojętności pokazuje takie kombinacje użyteczności z punktu widzenia, np. Robinsona i Piętaszka, które są jednakowo oceniane przez całe społeczeństwa.

Zakładamy, że równowaga istniejąca początkowo na rynku wolnokonkurencyjnym odpowiada punktowi A na krzywej osiągalnej użyteczności.

Społeczne krzywe obojętności

Przyjmijmy, że społeczeństwo chce zmienić punkt A na punkt B. Zwiększeniu się użyteczności osiąganej przez Robinsona z U_F0 do U_F1 towarzyszy zmniejszenie się użyteczności osiąganej przez Piętaszka z U_C0 do U_C1. Ponieważ punkt B leży na wyższej społecznej krzywej obojętności S₁, punkt B jest preferowany przez społeczeństwo.

1. Czynniki decydujące o relacjach wymiennych

Załóżmy, że gospodarka znajduje się w punkcie A, w którym użyteczność dla Piętaszka jest o wiele większa od użyteczności dla Robinsona.

Krzywa osiągalnej użyteczności dla Robinsona i Piętaszka

W miarę, jak przesuwamy się do punktu C, użyteczność osiągana przez Robinsona wzrasta, a użyteczność osiągana przez Piętaszka maleje. Sytuacja Piętaszka pogarsza się. Straty użyteczności dla Piętaszka są małe w porównaniu z przyrostami użyteczności dla Robinsona.

Wyjaśnia to teoria użyteczności.

Funkcja użyteczności

Funkcja użyteczności pokazuje, że w miarę, jak dajemy Robinsonowi coraz więcej pomarańczy osiągana przez niego użyteczność wzrasta. Jednak każda kolejna pomarańcza dostarcza mu coraz mniej dodatkowej użyteczności.

Użyteczność krańcowa

Użyteczność krańcowa pokazuje z kolei, że wielkość dodatkowej użyteczności osiąganej przez Robinsona dzięki dodatkowej pomarańczy maleje, w miarę jak zwiększa się liczba pomarańczy. Odpowiada temu coraz mniejsze nachylenie funkcji użyteczności.

Powyższe oznacza, że kiedy Robinson ma bardzo mały dochód, możemy znacznie zwiększyć osiąganą przez niego użyteczność za cenę niewielkiego zmniejszenia użyteczności dla Piętaszka.

Jednak przy większym dochodzie Robinsona można zwiększyć osiąganą przez niego użyteczność tylko w niewielkim stopniu i to za cenę większego spadku użyteczności dla Piętaszka.

Drugim problemem jest efektywność przemieszczania zasobów między dwiema osobami. Sposobem przemieszczania zasobów od jednych grup (np. bogaci) do innych (np. biedni) jest opodatkowanie bogatych i dotowanie biednych. Zwykle odbywa się to kosztem efektywności ekonomicznej. Bogaci mogą pracować z mniejszym zapałem, a biedni boją się utraty uprawnień do zasiłków.

Krzywa osiągalnej użyteczności w sytuacji, gdy transferom towarzyszy koszt

Krzywa OU₁ jest zbiorem punktów, które społeczeństwo może osiągnąć dzięki redystrybucji dochodów w sytuacji, gdy transferom nie towarzyszy koszt.

Krzywa OU₂ leży poza punktem C, gdzie nie jest dokonywana żadna redystrybucja – znacznie niżej, co oznacza, że transfer zasobów powoduje bardzo duże koszty.

1. Ocena relacji wymiennych

Narzędziem używanym przy analizie wyborów społecznych jest społeczna krzywa obojętności. Stanowi ona zbiór kombinacji użyteczności dla różnych grup lub osób, którym odpowiada jednakowy poziom dobrobytu społeczeństwa.

Zasada Pareta mówi, że powinniśmy preferować takie alokacje, w przypadku których sytuacja przynajmniej niektórych osób poprawia się, a niczyja nie pogarsza się. Zgodnie z tą zasadą, jeśli użyteczność niektórych osób zwiększa się, a jednocześnie nie zmniejsza się użyteczność innych osób, to dobrobyt społeczny wzrasta.

Społeczne krzywe obojętności

Kombinacje, którym odpowiadają punkty położone na północny wschód od A, oznaczają poprawę sytuacji wszystkich członków społeczeństwa, a zatem spełniają kryterium Pareta.

Natomiast w punkcie B II grupa ma się lepiej niż w punkcie A, lecz jednocześnie grupa I ma się gorzej.

Punkty na społecznej krzywej obojętności W₂ zapewniają osiągnięcie przez społeczeństwo wyższego poziomu dobrobytu niż punkty na krzywej W₁.

Funkcje dobrobytu społecznego i związane z nimi społeczne krzywe obojętności mogą mieć różne kształty.

Zwolennik utylitaryzmu jest skłonny poświęcić pewną część użyteczności Robinsona pod warunkiem, że Piętaszek zyska przynajmniej taką samą ilość użyteczności. Społeczne krzywe obojętności są w tym przypadku liniami prostymi.

Niektórzy twierdzą, że społeczeństwo domaga się ponadproporcjonalnego przyrostu użyteczności U₂ osiąganej przez osobę bogatą w celu skompensowania zmniejszenia się użyteczności U₁ osiąganej przez osobę biedną.

John Rawls utrzymuje, że żaden przyrost dobrobytu osoby bogatej nie może skompensować zmniejszenia się dobrobytu osoby biednej. Oznacza to, że społeczne krzywe obojętności mają kształt litery L.

1. DOBRA PUBLICZNE I PRYWATNE

Państwo zaopatruje obywateli w szeroką gamę dóbr – od obrony narodowej przez oświatę i usługi policji, po ochronę przeciwpożarową. Niektóre z tych dóbr, np. edukacja, mogą także pochodzić ze źródeł prywatnych, inne, jak obrona narodowa, są wyłączną domeną państwa.

Dobra, które zwykle dostarcza państwo, posiadają specyficzne właściwości ekonomiczne.

1. Dobra publiczne

Pierwsza cecha dotyczy rywalizacji. Konsumpcja o charakterze rywalizacyjnym oznacza, że jeśli pewne dobro jest wykorzystywane przez jedną osobę, to nie może z niego korzystać ktoś inny. Jeśli butelkę soku wypija Kasia, to tej samej butelki nie może wypić Jaś. W przeciwieństwie do tego, konsumpcja nierywalizacyjna występuje wówczas, gdy spożycie dobra przez jedną osobę nie zmniejsza możliwości korzystania z tego dobra przez innych.

Odwrotne cechy wykazują dobra prywatne.

Wytworzenie dodatkowej butelki soku dla Jasia oznacza konieczność zużycia dodatkowych zasobów. Inaczej jest w przypadku dóbr o charakterze nierywalizacyjnym, np. latarni morskiej. Korzystanie z usług istniejącej latarni przez dodatkowy statek nie wiąże się z żadnym dodatkowym kosztem.

Druga cecha określona jest mianem możliwości wykluczenia, np. przepływającego w pobliżu latarni morskiej statku nie można pozbawić korzyści, jakie daje światło latarni.

Natomiast w przypadku dobra prywatnego zawsze istnieje możliwość wykluczenia – każdego można wyłączyć z konsumpcji danego dobra, jeśli za to dobro nie zapłaci.

Dobra, które nie są przedmiotem konsumpcji o charakterze rywalizacyjnym i w przypadku których niemożliwe jest wykluczenie, nazywamy czystymi dobrami publicznymi.

1. Dobra publiczne a zawodność rynku

Istnieją 2 podstawowe formy zawodności rynku związane z dobrami publicznymi – zbyt mała konsumpcja i zbyt mała podaż.

W przypadku dóbr o charakterze rywalizacyjnym wykluczenie jest niepożądane, gdyż jego skutkiem jest niedostateczna konsumpcja.

Jeśli zrezygnujemy z wykluczenia, to konsekwencją będzie niedostateczna podaż.

1. Opłaty za dobro publiczne

Jeżeli możliwe jest wykluczenie, nawet w przypadku konsumpcji o charakterze nierywalizacyjnym, to państwo często pobiera opłaty, zwane opłatami za użytkowanie, od wszystkich, którzy czerpią korzyści z dóbr lub usług dostarczanych ze źródeł publicznych.

Przykładem mogą być płatne drogi i opłaty za użytkowanie (przejazd) są źródeł ich utrzymywania.

Rozpatrzmy przypadek korzystania z mostu. Krzywa popytu na „usługi” mostu pokazuje liczbę przejazdów przez most jako funkcję wysokości opłaty za przejazd. Obniżenie opłaty wywołuje wzrost popytu na przeprawy przez most. Jeżeli przepustowość mostu jest dostatecznie duża, to jest on dobrem o charakterze nierywalizacyjnym. Przepustowość mostu wynosi Q_C. Przy popycie mniejszym od Q_C nie zdarzają się korki i nie występują koszty krańcowe związane z korzystaniem z mostu.

Mosty – wprowadzenie opłat za użytkowanie może doprowadzić do ograniczenia konsumpcji

Ponieważ koszt krańcowy korzystania z mostu jest równy zeru, względna efektywność nakazuje, aby cena za przejazd też wynosiła zero. Jednak eksploatacja mostu nie przyniesisse żadnych przychodów.

Wyznaczając opłatę za przejazd na poziomie P, można wykluczyć część użytkowników z korzystania z mostu. Wprowadzenie opłaty spowoduje jednak ograniczenie konsumpcji tego dobra do Q_E, tj. poniżej poziomu, na jakim ukształtowałaby się ona przy braku opłaty Q_M.

1. Problem gapowicza

Cechą wielu dóbr pochodzących ze źródeł publicznych jest niemożność wykluczenia.

Nikt nie ma bodźców do płacenia za nie dobrowolnie. Właśnie dlatego wprowadza się podatki, aby zmusić jednostki do łożenia na wytwarzanie tych dóbr. Niechęć jednostek do dobrowolnego finansowania produkcji dóbr publicznych określa się mianem problemu gapowicza, czyli pasażera na gapę.

1. Czyste i nieczyste (mieszane) dobra publiczne

Czyste dobro publiczne to taki rodzaj dobra publicznego w przypadku którego koszt krańcowy udostępnienia go dodatkowej osobie jest równy zeru oraz niemożliwe jest wykluczenie kogokolwiek z jego konsumpcji.

Dobra dostarczane przez sektor publiczny różnią się stopniem nasycenia tymi właściwościami.

Dobra dostarczane przez sektor publiczny

Najbliższa definicji czystego dobra publicznego jest obrona narodowa.

Usługi medyczne i edukacja charakteryzuje niski koszt wykluczenia oraz wysoki koszt krańcowy konsumpcji przez dodatkową osobę.

Ochrona przeciwpożarowa ma cechy dobra prywatnego, gdyż wykluczenie jest stosunkowo łatwe, oraz cechy dobra publicznego, gdyż koszt krańcowy objęcia nią dodatkowej osoby jest niski.

Niekiedy koszt krańcowy korzystania z dobra, do którego dostęp jest łatwy (niemożność wykluczenia), może być wysoki, np. zatłoczona autostrada.

1. Dobra prywatne pochodzące ze źródeł publicznych

Dobra dostarczane przez sektor publiczny, których wzrost produkcji wiąże się z wysokim kosztem krańcowym, określa się terminem dobra prywatne pochodzące ze źródeł publicznych.

Przykładem dobra prywatnego dostarczanego przez sektor publiczny jest edukacja. Dwukrotny wzrost liczby uczniów wywołuje podwojenie się kosztów. Publiczną edukację uzasadnia się tym, że dostęp do wykształcenia nie powinien zależeć od statusu majątkowego rodziców.

W niektórych sytuacjach, takich jak zaopatrzenie w wodę, stan nasycenia potrzeb mnożna osiągnąć stosunkowo szybko. W tym przypadku zakłócenia spowodowane nadmierną konsumpcją nie będą zbyt duże (część A).

Natomiast w przypadku usług medycznych, skala zniekształceń może być duża (część B).

Zniekształcenia związane z bezpłatnym zaopatrzeniem w dobra (część A)

Zniekształcenia związane z bezpłatnym zaopatrzeniem w dobra (część B)

Miarą straty społecznej, czyli straty dobrobytu, jest różnica między ceną, jaką jednostka jest gotowa zapłacić za zwiększoną produkcją z poziomu Q_E do Q_M, a kosztami tego wzrostu produkcji. Przy produkcji Q_E cena zrównuje się z kosztem krańcowym, natomiast przy Q_M cena wynosi zero. Wielkość straty społecznej symbolizują pola trójkątów.

1. Metody reglamentacji dóbr prywatnych dostarczanych przez sektor publiczny

Państwo często próbuje ograniczyć wielkość konsumpcji i dóbr prywatnych wytwarzanych przez sektor publiczny, gdy dostęp do nich jest bezpłatny.

Stosowane przez państwo metody ograniczania konsumpcji nazywamy systemem reglamentacji.

Jednym z narzędzi takiej reglamentacji są ceny.

Drugim sposobem reglamentacji jest zaopatrzenie po równo, czyli zapewnienie każdemu jednakowej ilości danego dobra, np. państwo stwarza wszystkim obywatelom jednakowe możliwości bezpłatnego wykształcenia (do pewnego poziomu).

System zaopatrzenia po równo należy do jego największych słabości. Wyklucza on możliwość uwzględnienia indywidualnych potrzeb i oczekiwań poszczególnych konsumentów, jak to jest w przypadku prywatnego rynki.

Zakłócenia wynikające z zaopatrzenia po równo

Krzywa popytu dotyczy dwóch osób. Gdyby dobro to było dostarczane za pośrednictwem rynków prywatnych, wówczas osoba 1, zgłaszająca duży popyt, konsumowałaby ilość Q₁. Konsumpcja osoby 2, reprezentującej mały popyt ukształtowałaby się na poziomie Q2. Rząd decyduje się zapewnić każdej osobie jednakową konsumpcję Q* dobra, tj. ilość zawarta między wielkościami Q₁ i Q₂.

Przy tym poziomie konsumpcji osoba 1 ma do dyspozycji mniej dobra niż pragnęłaby. Jej krańcowa gotowość do zapłaty przewyższa koszt krańcowy.

Z kolei osoba 2 otrzymuje większy niż efektywna ilość dobra. W jej przypadku krańcowa gotowść do zapłaty jest niższa od kosztu krańcowego. Ponieważ dobro to nic jej nie kosztuje, konsumpcja osoby 2 będzie się zwiększać do poziom Q*.

Trzecią metodą racjonowania jest instytucja kolejki. Zamiast pobierać od konsumenta opłaty pieniężne za dostarczane przez sektor publiczny dobra lub usługi, państwo każe im ponosić koszty w postaci czasu oczekiwania w kolejkach.

1. WYBÓR PUBLICZNY

1. Publiczne mechanizmy alokacji zasobów.

Decyzje o alokacji zasobów w sektorze publicznym są podejmowane inaczej niż w sektorze prywatnym. Ze zbiorowym podejmowaniem decyzji wiążą się problemy:

1. problem ustalenia preferencji,

2. problem różnic preferencji i ich udogodnienia.

1. Indywidualne preferencje dotyczące dóbr publicznych

Rozważmy sytuację, w której każda z N osób zmuszona jest zapłacić taką samą kwotę podatków, niezależnie od osiąganego dochodów.

W ramach jednolitego opodatkowania cena podatkowa wynosi 1/N, a kwota zapłaconego podatku równa się G/N. Cena podatkowa stanowi dodatkową kwotę, którą musi zapłacić jednostka, kiedy wydatki państwa zwiększają się o 1 jednostkę pieniężną, np. złotówkę. Cena podatkowa pomnożona przez całkowite wydatki państwa równa się kwocie podatków zapłaconych przez konkretną osobę.

Natomiast w przypadku opodatkowania proporcjonalnego wszyscy płacą taki sam odsetek osiąganego dochodu.

Ŷ – dochód przeciętny

NŶ – dochód całkowity

t – stopa opodatkowania

t NŶ – całkowity dochód państwa (musi się on równać wydatkom państwa G = t NŶ)

Systemem opodatkowania progresywnego nazywamy taki system, w przypadku którego kwota zapłaconego podatku zwiększa się bardziej niż proporcjonalnie wraz ze wzrostem dochodu podatnika.

Natomiast system opodatkowania regresywnego to system, w przypadku którego kwota zapłaconego podatku zwiększa się mniej niż proporcjonalnie.

Znając cenę podatkową płaconą przez konkretną osobę można ustalić preferowaną przez nią wielkość wydatków na dobra publiczne.

Osoby o różnych dochodach mają do czynienia z różnymi liniami ograniczenia budżetowego.

Preferowana wielkość wydatków na dobra publiczne odpowiada punktom styczności krzywych obojętności z linią ograniczenia budżetowego.

Wybór „najbardziej preferowanej” wielkość wydatków państwa (część A)

Jeżeli działa system opodatkowania proporcjonalnego, to osoby uboższe mają bardziej płaską linię ograniczenia budżetowego oraz niższą cenę podatkową i preferują większe wydatki G_P. Jednak niskie dochody osób ubogich sprawiają, że ich popyt, zarówno na dobra publiczne, jak i na dobra prywatne, jest mniejszy. W efekcie osoby o niższym dochodzie preferują większą ilość dóbr publicznych niż osoby bogatsze (część A).

Wybór „najbardziej preferowanej” wielkość wydatków państwa (część B)

W przypadku systemu jednolitego opodatkowania (część B) cena podatkowa jest taka sama dla wszystkich. Zakładamy, że osoba zamożna i osoba uboga mają takie same krzywe obojętności, czyli preferencje. Różni je natomiast ograniczenie budżetowe. Osoby o wysokich dochodach będą preferowały wyższe wydatki państwa.

1. Problem agregowania preferencji

W sektorze publicznym decyzje są podejmowane zbiorowo. Jednakże jest mało prawdopodobne, że wyborcy są jednomyślni.

Główne problemy związane z podejmowaniem decyzji publicznych dotyczą agregowania preferencji:

• różne osoby preferują różne wielkości wydatków publicznych,

• preferowana wielkość wydatków zależy zarówno od wysokości dochodu konkretnej osoby, jak i od systemu podatkowego,

• osoby zamożne zwykle preferują większe wydatki państwa,

• koszt zwiększenia wydatków przez państwo jest wyższy dla osób zamożnych.

Przy rozwiązywaniu problemów publicznych proponowano cały szereg reguł głosowania, a wśród nich zasadę jednomyślności, zwykłej większości oraz kwalifikowanej większości 2/3 głosów. Najczęściej stosowanym w demokracji sposobem podejmowania decyzji jest głosowanie według zasady zwykłej większości.

1. Środkowy głosujący

Środkowym głosującym (wyborcą) jest ta osoba, w przypadku której połowa pozostałych głosujących wolałaby mniejsze wydatki, a połowa – większe niż ona. Wynik głosowania większościowego odpowiada preferencjom środkowego głosującego.

1. System dwupartyjny a środkowy głosujący

Załóżmy, że na scenie politycznej działają 2 partie – R i D. Interesuje nas kwestia wielkości wydatków państwa. Symbolem G_R oznaczamy stanowisko partii R w sprawie wielkości wydatków, za jaką opowiada się ta partia, zaś symbolem G_D stanowisko partii D. G_m oznacza poziom wydatków odpowiadający preferencjom środkowego głosującego.

Partia D decyduje się, np. na G_D > G_m. W takiej sytuacji wybór przez partię R wariantu pośredniego między G_m i G_D pozwoli zdobyć jej poparcie tych wyborców, którzy preferują wydatki mniejsze lub równe G_m, a także niektórych spośród tych, którzy preferują wydatki nieco tylko większe. Dzięki temu partia R zdobędzie ponad 50% głosów i zwycięży. W odpowiedzi partia D wybiera punkt G’_D leżący między G_m a G_R, co znowu zapewni jej zwycięstwo. Jednak wtedy partia R opowie się za wariantem G’_R znajdującym się między G’_D i G_m.

Proces ten będzie trwał tak długo, aż obie partie opowiedzą się za tą samą opcją – mianowicie za wariantem wybranym przez środkowego głosującego G_m. Oznacza to, że w systemie dwupartyjnym dochodzi do upodabniania się stanowisk obu partii, w kierunku preferencji środkowego głosującego.

1. EFEKTY ZEWNĘTRZNE

1. Problem efektów zewnętrznych

Efekty zewnętrzne są jedną z przyczyn zawodności mechanizmu rynkowego.

Efekty zewnętrzne to działania jednostek bądź firm, które wywierają wpływ na sytuację innych osób lub przedsiębiorstw, a nie są rekompensowane odpowiednią płatnością w jedną lub drugą stronę.

Tam, gdzie występują efekty zewnętrzne, mechanizm rynkowy nie zapewnia efektywnej alokacji zasobów.

W pewnych przypadkach działania jednostek przysparzają korzyści innym. Mówimy wtedy o pozytywnych efektach zewnętrznych. Natomiast działania, które przynoszą szkodę innym jednostkom wywołują negatywne efekty zewnętrzne.

Wielkość produkowanego towaru, którego wytwarzanie wywołuje ujemne efekty zewnętrzne, będzie nadmierna.

Nadmierna produkcja dobra w przypadku negatywnych efektów zewnętrznych

Przy braku efektów zewnętrznych równowaga rynkowa, osiągana przy ilości Q_m zapewnia efektywność.

Krzywa popytu odzwierciedla indywidualne korzyści krańcowe z konsumpcji dodatkowej jednostki towaru. Krzywa podaży wyraża koszty krańcowe wytworzenia dodatkowej jednostki towaru. W punkcie przecięcia obu krzywych krańcowe korzyści są równe krańcowym kosztom.

Jednak w przypadku istnienia efektów zewnętrznych krzywa podaży nie odzwierciedla krańcowych krzywych społecznych. Wyraża jedynie krańcowe koszty prywatne, ponoszone przez producentów.

Przedsiębiorstwo w swoim rachunku nie uwzględnia kosztów zanieczyszczenia środowiska. Dlatego wykreślamy krzywą społecznego kosztu krańcowego. Uwzględnia ona łączne koszty prywatne i społeczne wytworzenia dodatkowej jednostki dobra.

Zasada efektywności wymaga, aby społeczny koszt krańcowy zrównał się z krańcową korzyścią ze zwiększenia produkcji.

Wielkość produkcji powinna być ustalona na poziomie Q_e, który odpowiada przecięciu się krzywej społecznego kosztu krańcowego z krzywą popytu. Społecznie efektywny poziom produkcji jest niższy od poziomu odpowiadającego równowadze rynkowej.

1. Publiczne rozwiązanie problemu efektów zewnętrznych

Publiczne metody rozwiązania problemu efektów zewnętrznych obejmują 2 szerokie kategorie:

• bodźce ekonomiczne (rozwiązania oparte na mechanizmie rynkowym),

• regulacje bezpośrednie.

1. rozwiązania oparte na mechanizmie rynkowym

Mimo że rynek nie zapewnia efektywnej alokacji zasobów, to jednak mechanizm rynkowy można wykorzystać do zapewnienia efektywnych społecznie zachowań podmiotów gospodarczych.

Rozwiązania tego problemu mogą przyjmować 3 formy:

• kary pieniężne lub podatki,

• subwencje na zmniejszenie poziomu zanieczyszczeń,

• zbywalne zezwolenia na emisję określonej ilości zanieczyszczeń.

Kary i podatki

Najprostszą formą rozwiązania problemu jest nałożenie kar pieniężnych i grzywien lub podatków proporcjonalnych do ilości zanieczyszczeń.

Grzywny lub podatki mają na celu zrównanie prywatnych kosztów krańcowych z kosztem społecznych oraz prywatnych korzyści krańcowych z korzyścią społeczną.

Opłaty te określone są mianem podatków korekcyjnych, nazywanych podatkami Pigou.

Producentom interesują jedynie ich koszty prywatne, a nie całkowite koszty społeczne (wyższe o koszty zanieczyszczeń). Przy braku podatku od zanieczyszczeń firma ustali cenę na poziomie równym krańcowemu kosztowi prywatnemu. Rezultatem będzie zbyt duża wielkość produkcji Q_m.

Równowaga rynkowa przed i po wprowadzeniu podatku od zanieczyszczeń

Obciążając producenta kosztem zanieczyszczeń, można doprowadzić do zrównania krańcowych kosztów prywatnych i społecznych.

Nałożenie opłaty na jednostkę produktu równej krańcowemu kosztowi społecznemu zanieczyszczeń sprawia, że przedsiębiorstwo będzie wytwarzać społecznie efektywną wielkość produkcji Qe. Odcinek EA pokazuje stawkę podatku od zanieczyszczeń liczoną od jednostki produktu, a pole EABC całkowitą sumę płaconego podatku.

Rozmiary zanieczyszczeń można ograniczyć dzięki zmniejszeniu wielkości produkcji albo zmianie metod wytwarzania.

Zmniejszenie emisji zanieczyszczeń wymaga jednak poniesienia określonych kosztów. Przyjmijmy, że zmniejszanie zanieczyszczeń kosztuje coraz więcej, czyli krańcowy koszt ochrony środowiska jest rosnący.

Efektywna kontrola zanieczyszczeń

Względy efektywności wymagają, aby społeczne korzyści krańcowe uzyskiwane dzięki dodatkowym nakładom na ograniczenie emisji zrównały się ze społecznymi kosztami krańcowymi, co następuje przy poziomie P*.

Jeżeli przedsiębiorstwo będzie musiało zapłacić karę w wysokości f* równej społecznemu kosztowi krańcowemu zanieczyszczeń, to poniesie wydatki na redukcję zanieczyszczeń.

Subsydiowanie redukcji zanieczyszczeń

Zamiast pobierania kar lub podatków od zanieczyszczeń rząd może subsydiować wydatki ponoszone na redukcję zanieczyszczeń. Właściwy poziom wydatków można zapewnić przez przyznanie subwencji równej różnicy między społeczną korzyścią krańcową z ograniczenia zanieczyszczeń a prywatną korzyścią krańcową dla przedsiębiorstwa.

Subsydiowanie redukcji zanieczyszczeń

Przyjmujemy, że:

• korzyść społeczna z dalszej redukcji zanieczyszczeń zmniejsza się w miarę obniżania się ich poziomu,

• koszty ograniczania zanieczyszczeń są stałe.

Subsydia nie zapewniają jednak społecznie efektywnej alokacji zasobów. Całkowite społeczne koszty krańcowe wytwarzania obejmują również koszty subsydiów na redukcję zanieczyszczeń. Jednak firmy nie uwzględniają ich w swoich decyzjach. Stąd społeczny koszt krańcowy jest wyższy niż przeciętny koszt krańcowy.

Równowaga rynkowa przy subsydiowaniu zmniejszania zanieczyszczeń

Subsydium przyznane na ograniczenie zanieczyszczeń zmniejsza społeczny oraz prywatny koszt krańcowy produkcji. Wielkość produkcji, której odpowiada poziom Q_s, jest nadal nadmierna.

Poziom Qm pokazuje wielkość produkcji przed przyznaniem subsydium. Jest ona znacznie większa od społecznie efektywnie wielkości produkcji Q_o.

Efektem subsydium będzie zmniejszenie poziomu zanieczyszczeń Chociaż społeczeństwo ponosi koszty subsydiów, to korzyści z niższego poziomu zanieczyszczeń przewyższają wszystkie koszty. Stąd optymalne rozmiary produkcji w warunkach subsydiowania są większe niż wówczas, gdy przedsiębiorstwa nie mają bodźców finansowych do redukcji zanieczyszczeń, tzn. Q_O jest większe niż Q_e.

Zbywalne zezwolenia na emisję zanieczyszczeń

Przedsiębiorstwa uzyskują zezwolenia na określoną wielkość emisji szkodliwych substancji (limity), które można odsprzedać innym firmom.

1. ANALIZA POLITYKI WYDATKÓW PUBLICZNYCH

Programy finansowane ze środków publicznych, tj. w dziedzinie obrony narodowej, opieki społecznej, edukacji, ochrony zdrowia, itd., mają ogromne znaczenie dla gospodarki każdego kraju, pochłaniają bowiem 2/3 wszystkich wydatków budżetowych.

1. Dylemat decyzyjny przy projektowaniu programu publicznego

W związku z niemożnością dokładnego zidentyfikowania grupy osób naprawdę zasługujących na pomoc, przy projektowaniu przepisów występuje problem wyboru „mniejszego zła”: albo wyłączenia z pomocy osób, które powinny się utrzymać, albo objęcia nią tych, którzy na nią nie zasługują.

Kiedy kryteria przyznawania pomocy państwa są liberalne, pomoc obejmuje wiele osób, które na nią nie zasługują. Natomiast gdy zaostrzy się te kryteria wielu ludzi zasługujących na pomoc zostanie z niej wyłączonych.

Dylemat decyzyjny przy projektowaniu programów publicznych

1. Wpływ programów publicznych na efektywność

Programy rządowe mogą być źródłem nieefektywnym w produkcji i konsumpcji jakiegoś dobra lub usługi.

Efekt dochodowy i efekt substytucyjny a pobudzona nieefektywność

Programy publiczne mogą wywołać efekt substytucyjny i efekt dochodowy.

Efekt substytucyjny występuje wtedy, gdy program rządowy przyczynia się do obniżenia ceny jakiegoś towaru. Konsument zastępuje droższe dobra dobrem, które potaniało. Z drugiej strony państwowe zapomogi dla najbiedniejszych, które nie zmieniają relatywnych cen towarów, wywołują efekt dochodowy. Otrzymująca zapomogę jednostka zmienia strukturę wydatków, gdyż jej sytuacja materialna się poprawiła.

Efekty te powodują zmianę sposobu zachowania się jednostki, ale źródłem nieefektywności jest tylko efekt substytucyjny.

Pomoc państwa w formie bonów żywnościowych powoduje powstanie efektu dochodowego. Jej konsekwencje są identyczne jak w przypadku wypłacenia dodatkowych dochodów.

Przydział bonów żywnościowych powoduje przesunięcia linii ograniczenia budżetowego w prawo.

Efekt dochodowy

Gdy państwo refunduje część wydatków na żywność, występuje efekt substytucyjny. Zmienia się wówczas kąt nachylenia linii ograniczenia budżetowego.

Efekt substytucyjny

1. Wpływ wydatków publicznych na podział dochodów

Rozkład efektów programu wydatków publicznych wskazuje, kto naprawdę osiąga korzyści z programu, a kto na nim traci bądź ponosi jego ciężar.

Efekty określające program mogą znacznie wykraczać poza krąg jego adresatów, a często główną część korzyści z programu przejmują inne podmioty niż grupa docelowa, dla której został stworzony.

Np. głównym efektem państwowych subwencji mieszkaniowych wypłacanych osobom biednym, jest wzrost cen mieszkań. W istocie korzystają na tym właściciele prywatnych domów czynszowych.

Rozkład efektów programu wydatków państwa w krótkim i długim okresie (część A)

W krótkim okresie (część A) subwencja może spowodować większy wzrost ceny niż ilości. Tym samym korzyści z subwencji mogą uzyskać właściciele mieszkań, zamiast ludzi biednych, którym subwencje miały poprawić warunki mieszkaniowe.

Rozkład efektów programu wydatków państwa w krótkim i długim okresie (część B)

W długim okresie (część B) inaczej zareaguje podaż mieszkań, natomiast reakcja, czy będzie słabsza oznacza to, że sytuacja najemców poprawi się, gdyż wzrost podaży nowych mieszkań powoduje, że skala podwyżki czynszów maleje.

1. Sprawiedliwość a efektywność

W związku z niejednoznacznością termin sprawiedliwości, ekonomiści unikają go w swoich analizach. Zamiast zajmować się „sprawiedliwością”, identyfikują kierunki oddziaływania programów publicznych na gospodarkę i społeczeństwo.

Źródłem różnic w ocenie celowości programów publicznych jest odmienność poglądów dotyczących fundamentalnych wartości oraz efektywności i równości.

Źródła różnic poglądów na temat programów publicznych (część A)

Sknera jest mniej skłonny do poświęcenia części efektywności w zamian za zwiększenie równości niż Rozrzutnik. Punkt E₁ na krzywej substytucji stanowi optimum z punktu widzenia Rozrzutnika, natomiast dla Sknery optymalny jest punkt E₂. W punkcie tym Sknera osiąga wyższy poziom efektywności i niższy poziom równości niż Rozrzutnik w punkcie optimum E.

Źródłem niezgodności poglądów na temat pożądanego kształtu polityki państwa są różnice w hierarchii wartości.

Źródła różnic poglądów na temat programów publicznych (część B)

Różnice w ocenie polityki wydatków publicznych wynikają także z odmienności poglądów na temat natury substytucji.

Sknera jest przekonany, że do uzyskania niewielkiej poprawy pod względem równości konieczna jest znaczna obniżka efektywności.

Natomiast w ocenie Rozrzutnika można uzyskać znacznie większą równość w podziale dochodów kosztem tylko niewielkiej straty efektywności.

1. PROGRAM WYDATKÓW PUBLICZNYCH – OPIEKA ZDROWOTNA, OBRONA NARODOWA, UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE

OPIEKA ZDROWOTNA

W debatach na temat służby zdrowia zwraca się uwagę na 3 problemy, których rozwiązanie trudno ze sobą pogodzić. Są to:

• nadmierne koszty,

• ograniczona ochrona ubezpieczeniowa,

• napięcia fiskalne w budżecie państwa.

Wiele osób nie ma ubezpieczenia zdrowotnego, m.in. bezrobotni i bezdomni, a mimo to mają dostęp do usług służby zdrowia. Osoby nieubezpieczone korzystają z leczenia i często nie płacą za nie. Brak ubezpieczenia pociąga za sobą przerzucanie kosztów niezapłaconych rachunków na innych.

1. Ubezpieczenie a nadmierne wydatki na ochronę zdrowia

Kiedy ludzie wykupują ubezpieczenie, nie opłacają już pełnych kosztów opieki zdrowotnej.

Nie mniej ważne, leczenie wiąże się ze sporą dozą uznaniowości, np. bardzo drogie lekarstwo może być tylko odrobinę lepsze od bardzo taniego. Pacjent nie byłby skłonny sam za nie zapłacić, ale nie odmówi przyjęcia droższego lekarstwa za darmo albo za grosze.

Krzywa popytu na usługi medyczne ma nachylenie ujemne, dlatego też obniżenie kosztu krańcowego płaconego przez pacjenta powoduje wzrost zapotrzebowania.

Ubezpieczenie a popyt na usługi medyczne

Gdyby pacjent pokrywał pełen koszt usług medycznych musiałby płacić cenę p.

Ubezpieczenie powoduje obniżenie ceny, co prowadzi do zwiększenia ilości konsumowanych usług, czyli wydatków na te usługi z Q₀ do Q₁. Te dodatkowe wydatki sprawiają, że koszt krańcowy (odzwierciedlony w cenie rynkowej p) przewyższa krańcową korzyść dla pacjenta (odzwierciedloną w jego gotowości do zapłaty, o czym świadczy jego krzywa popytu). Obszar ABC to miara zbędnej straty powodowanej nadmierną konsumpcją.

Problem polegający na tym, że osoby ubezpieczone wydają na opiekę zdrowotną zbyt dużo określa się mianem pokusy nadużycia lub inaczej ryzyka moralnego.

Ubezpieczenie osłabia bodźce do dbałości o zdrowie i kontrolowania wydatków medycznych. Występuje tu problem wyboru „coś za coś”. Im więcej ubezpieczenia, tym mniej dana osoba „kupuje ryzyka” i wyższe są koszty całkowite.

Polityka państwa doprowadziła do nadmiernego ubezpieczania się, a nadmierne ubezpieczanie się do nadmiernych wydatków na opiekę zdrowotną.

W tej sytuacji firmy ubezpieczeniowe ograniczają swoją odpowiedzialność przez stosowanie współfinansowania i udziału własnego klienta.

OBRONA NARODOWA

1. Obrona narodowa i technika

Wydatki wojskowe oraz nakłady na rozwój nauki i techniki stanowią główną pozycję w budżetach.

Niestety, przy określaniu sposobów osiągania celów obronnych decydowały opinie ekspertów wojskowych. Tymczasem wielkość wydatków na obronę narodową jest kwestią o charakterze ekonomicznym, gdyż wiąże się z alokacją zasobów.

1. Znaczenie analizy marginalnej

Przy określaniu właściwej wielkości wydatków wojskowych zasadnicze znaczenie ma analiza marginalna polegająca na ocenie dodatkowych korzyści uzyskiwanych na zwiększenia wydatków.

Zastosowanie analizy marginalnej w dziedzinie obrony narodowej

Problem polega nie na tym, czy lepiej mieć 500 rakiet, czy też nie mieć żadnej. Właściwe pytanie brzmi: ile dodatkowych celów możemy zniszczyć za pomocą dodatkowej rakiety? Korzyści z dodatkowej rakiety mogą się szybko zmniejszyć.

Należy zastanowić się, czy warto posiadać 200 dodatkowych rakiet, aby zlikwidować 3 dodatkowe cele.

1. Wydatki państwa przeznaczone na finansowanie badań nauki i prac rozwojowych (B+R)

Rządy wielu krajów finansują badania naukowe oraz rozwój i upowszechnianie nowoczesnej techniki. Większy cel tych wydatków ustanowiły wydatki na projekty o przeznaczeniu wojskowym.

Niektóre cuda XX w., takie jak silnik odrzutowy i komputery wielkiej mocy, także zawdzięczają swoje powstanie wojskowym programom B+R.

1. Prawa własności intelektualnej

Państwo stara się pobudzać proces innowacji. W tym celu ustanawiane są prawa własności intelektualnej do stworzonej wiedzy. Mogą to być patenty lub prawa autorskie.

Patenty dają wynalazcy na określony czas wyłączne prawo do rozporządzania danym wynalazkiem, łącznie z możliwością udzielenia licencji na jego wykorzystanie innym osobom.

Prawa autorskie dają autorowi wyłączne uprawnienia do rozpowszechniania własnych utworów.

Chociaż ochrona patentowa wynalazków umożliwia ich autorom uzyskanie korzyści z dokonanych innowacji oraz stwarza bodźce do tworzenia nowej wiedzy, to zarazem utrudnia efektywne wykorzystanie tej wiedzy.

Opatentowanie wynalazku wywołuje stratę społeczną.

Efekty patentu

Przed wynalezieniem nowej odmiany leku koszt produkcji wynosił C₀, a równowagę na rynku określał punkt D: przy cenie P₀ i produkcji Q₀.

Przedsiębiorstwo, które dokonało innowacji, ma niższy koszt produkcji C₁. Może ono ustalić cenę swego leku poniżej P₀ i opanować cały rynek: jego zyski wyniosą ABDE, a sprzedaż Q₀. Gdyby informacja o tej innowacji była nieodpłatnie dostępna, cena leku spadłaby do C₁, a wielkość produkcji wzrosłaby do Q_1.

Przyznanie monopolu za sprawą patentu sprawa, że produkcja jest mniejsza, co powoduje powstanie straty społecznej BDF. Po wygaśnięciu patentu cena spadnie do C₁, a zysk przedsiębiorstwa spadnie do zera. Im dłuższy jest okres obowiązywania patentu, tym większa jest strata związana z nieefektywnością wywołaną opatentowaniem wynalazku, a zarazem większy jest zysk przedsiębiorstwa i silniejsze są bodźce do dokonania innowacji.

UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE

Państwo oferuje ubezpieczenia społeczne, ponieważ rynek zawodzi i nie jest w stanie zaoferować ubezpieczenia od wielu ważnych rodzajów ryzyka.

Program emerytalny, stanowiący część systemu zabezpieczenia społecznego, jest w swej istocie programem przymusowego oszczędzania, formą ubezpieczenia społecznego i jednocześnie formą świadczeń transferowych.

System ubezpieczeń społecznych zmienia strukturę dochodów na korzyść osób mniej zamożnych, rodzin z jedną osobą pracującą i transferuje dochody od pracujących obecnie do dzisiejszych emerytów.

1. PROGRAM WYDATKÓW PUBLICZNYCH – POMOC SPOŁECZNA, EDUKACJA

POMOC SPOŁECZNA

1. Programy pomocy społecznej i redystrybucja dochodów

Wszystkie społeczeństwa troszczyły się w jakiś sposób o osoby ubogie i pozbawione środków do życia.

Programy, za pośrednictwem których dokonuje się transfer środków pieniężnych i dóbr konsumpcyjnych na rzecz ubogich, określa się mianem programów pomocy społecznej (programów socjalnych).

Z funduszy pomocy społecznej wypłaca się osobom ubogim świadczenia w gotówce (pieniężne) i świadczenia w naturze (rzeczowe).

Mimo głosów krytyki w XX w. znacznie wzrosły całkowite wydatki na programy zakładające weryfikację stanu zamożności, czyli środków utrzymania.

W programach tych świadczenia otrzymują osoby o niskich dochodach.

1. Efekty programów socjalnych

Programy zakładające weryfikację środków utrzymania (zamożności) mają negatywny wpływ na podaż pracy. W ramach tych programów państwo zapewnia darmowe świadczenie wszystkim uprawnionym osobom, tj. tym, których dochody znajdują się poniżej pewnego progu, a nie daje nic osobom o dochodach powyżej progu.

Wpływ progów na podaż pracy

Powyższy rysunek obrazuje ograniczenie budżetowe i krzywą obojętności danej jednostki. Gdy dochód tej osoby zaczyna przekraczać L*, tzn. przekracza próg kwalifikujący ją do danego programu, a jej całkowita konsumpcja faktycznie spada. Osoba ta będzie pracowała albo tuż poniżej L*, albo na poziomie dużo wyższym niż L*.

1. Nieefektywność świadczeń w naturze

Programy świadczeń w naturze często zniekształcają wybory ludzi. Obniżają one koszt pozyskania dobra, skłaniając ludzi do konsumowania większej ilości danego dobra, niż przy braku takich świadczeń.

Problemy te uwidaczniają się w przypadku państwowych programów mieszkaniowych.

Państwowa budowa mieszkań prowadzi do wzrostu ich podaży i przynosi korzyści nie tylko otrzymującym mieszkania kwaterunkowe, ale także innym z powodu obniżki czynszu w punkcie równowagi.

Jednakże państwo okazuje się nieefektywnym producentem mieszkań – produkuje drożej niż firmy prywatne. Z tego powodu wprowadzane są talony mieszkaniowe.

Wprowadzenie talonów, które zapewniają dofinansowanie opłaconych czynszów, powoduje przesunięcie krzywej popytu w prawo.

Równowaga rynku mieszkaniowego po wprowadzeniu talonów (część A)

W krótkim okresie (część A) podaż jest nieelastyczna. Reaguje głównie cena. Sytuacja osób nieotrzymujących talonów pogarsza się wraz ze wzrostem czynszów.

Równowaga rynku mieszkaniowego po wprowadzeniu talonów (część B)

W dłuższej perspektywie (część B) podaż jest bardziej elastyczna. Czynsz, jednak nieco wzrośnie, chyba że krzywa długookresowej podaży będzie idealnie pozioma.

EDUKACJA

Najważniejszą przesłanką wspierania przez państwo edukacji na szczeblu podstawowym i średnim jest przekonanie, że jakość wykształcenia dzieci i młodzieży nie powinna zależeć wyłącznie od zamożności rodziców. Przesłanką pomocy publicznej dla szkolnictwa wyższego jest niedoskonałość rynków kapitałowych.

1. Wyniki procesu kształcenia

Wyniki osiągane w procesie kształcenia można oceniać z różnych punktów widzenia.

Wykształcenie podnosi kwalifikacje i umiejętności jednostek, a tym samym pozwala osiągać wyższe płace. Pogląd ten (koncepcja kapitału ludzkiego) implikuje, że inwestycje w człowieka można traktować podobnie jak inwestycje kapitałowe. Im wyższe są inwestycje, tym wyższa jest produktywność.

Jedna z odmian koncepcji kapitału ludzkiego akcentuje rolę edukacji jako czynnika socjalizacji. Uczniowie i studenci uczą się, jak osiągać sukcesy w pracy zawodowej, dzięki zdobyciu umiejętności słuchania poleceń, wykonywania instrukcji i pracy w zespole. Proces racjonalizacji pozwala także nauczyć punktualności i rzetelności.

Takie umiejętności społeczne sprawiają, że ludzie w nie wyposażeni są szczególnie predestynowani do zrobienia szybkiej kariery zawodowej.

Według koncepcji selekcji (sygnalizacji), jedną z najważniejszych funkcji edukacji jest rozpoznanie zdolności i predyspozycji różnych jednostek. Pracownicy, którzy kształcili się dłużej, osiągają wyższe płace i wyższą wydajność pracy. Szkoła pozwoliła zidentyfikować jednostki najbardziej produktywne bądź najbardziej ambitne i mające niezbędny „napęd życiowy”. System szkolny jest narzędziem selekcji w tym sensie, iż pozwala odróżnić uczniów najzdolniejszych i najbardziej umotywowanych od mniej zdolnych i wykazujących słabszą motywację.

1. Alokacja publicznych środków na edukację

W każdym kuratorium oświaty występuje problem alokacji środków budżetowych na potrzeby edukacji. Może ono przeznaczyć więcej pieniędzy na programy kształcenia specjalnego, na prowadzenie zajęć wyrównawczych dla uczniów pochodzących ze środowisk upośledzonych albo na prowadzenie zajęć w trybie przyśpieszonym dla najbardziej uzdolnionych uczniów.

Poparcie zyskuje stanowisko, że państwo powinno tworzyć system kształcenia kompensacyjnego: powinno ono dążyć do wyrównania nie nakładów (wydatków), ale efektów kształcenia (osiągnięć szkolnych), Powinno próbować kompensować uczniom obciążenia rodzinne i środowiskowe, ujemnie rzutujące na wyniki osiągane w szkole.

Konflikt między równością a efektywnością można przedstawić graficznie.

Wybór między równością i efektywnością przy alokacji wydatków na edukację (część A)

Biedniejsi uczniowie, o słabszym przygotowaniu, osiągają przy każdym poziomie wykształcenia, niższą krańcową stopę zwrotu z edukacji (część A). Warunkiem maksymalizacji produkcji jest zwiększenie udziału wydatków na kształcenie uczniów bogatszych. Jeśli wydatki na osobę będą jednakowe, to produkcja będzie mniejsza od maksymalnej, ale za to osiągnie się większą równość.

Kształcenie kompensacyjne, prowadzące do wyrównania wydajności pracy, wymaga skierowanie relatywnie większych wydatków do osób biednych. Efektem jest spadek produkcji przy jednoczesnym wzroście równości.

Wybór między równością i efektywnością przy alokacji wydatków na edukację (część B)

Część ekonomistów jest zdania, że krzywa wyboru miedzy równością a efektywnością przybiera kształt z części B. Biedniejsze jednostki mogą uzyskać niższy dochód przy każdej wielkości wydatkó2w na edukację, ale za to osiągają wyższą krańcową stopę zwrotu z kształcenia. W tej sytuacji maksymalizacja produkcji, czyli wyrównanie krańcowych stóp zwrotu, wymaga zwiększenia udziału wydatków na kształcenie uczniów biedniejszych. Gdyby wydatki były jednakowe na osobę, w konsekwencji zmniejszyłaby się zarówno efektywność, jak i równość.

Wybór konkretnego punktu na krzywej zależy, bez względu na kształt, od przyjętego systemu wartości, czyli od tego, jakie względne wagi przypisuje się równości i efektywności.

1. TEORIA OPODATKOWANIA

1. Geneza podatków

Podatki są tak stare, jak państwo.

Biblia głosi, że 1/10 zbiorów należy odłożyć w celach redystrybucji i wspierania duchowieństwa.

W średniowieczu poddani świadczyli usługi bezpośrednio swoim panom feudalnym. W istocie były to podatki, chociaż nie przyjmowały postaci opłat pieniężnych.

Współczesne podatki występują w postaci pieniężnej, czyli jednostki nie są zmuszane do świadczenia usług, lecz muszą przekazywać pieniądze.

1. Rodzaje opodatkowania

Podatki można podzielić na 2 szerokie kategorie:

• podatki bezpośrednie – nakładane na osoby fizyczne i przedsiębiorstwa,

• podatki pośrednie – płacone od dóbr i usług.

Podstawowe podatki bezpośrednie:

• podatek dochodowy od osób fizycznych,

• podatek dochodowy od przedsiębiorstw, czyli podatek od ich zysku,

• podatek od spadków i darowizn,

• podatek majątkowy.

Najważniejszymi podatkami pośrednimi są:

• podatek od sprzedaży/podatek od wartości dodanej,

• akcyza,

• cła od dóbr importowanych.

1. 5 pożądanych cech systemu podatkowego

Ekonomiści wskazują na 5 powszechnie akceptowanych cech „dobrego” systemu podatkowego.

• efektywność ekonomiczna – system podatkowy nie powinien kolidować z efektywną alokacją zasobów.

• prostota administracyjna – system podatkowy powinien być prosty i względnie tani w zarządzaniu.

• elastyczność – system podatkowy powinien być w stanie łatwo reagować (w niektórych przypadkach automatycznie) na zmiany warunków gospodarowania.

• odpowiedzialność polityczna – system podatkowy powinien być tak skonstruowany, aby podatnicy mogli sprawdzić, że płacą, i ocenić, w jakim stopniu system ten odzwierciedla ich preferencje

• sprawiedliwość – system podatkowy powinien sprawiedliwie traktować różne jednostki

1. Efektywność ekonomiczna

System podatkowy nie powinien wywoływać zniekształceń, ale powinien być wykorzystywany do zwiększania efektywności ekonomicznej.

Tymczasem większość podatków prowadzi do zmian cen względnych. Oznacza to zniekształcenie sygnałów cenowych, a więc zmianę alokacji zasobów.

Opodatkowanie wywołujące zniekształcenia i niepowodujące zniekształceń

Wszystkie podatki oddziałują na zachowania podmiotów ekonomicznych – zmniejszają ich siłę nabywczą.

Zniekształcenia wywołane przez podmioty pojawiają się wówczas, gdy zmieniają się zachowania, a ich celem staje się uniknięcie podatków lub ich zmniejszenie.

Podatek jest niezniekształcający wtedy, i tylko wtedy, gdy jednostka lub przedsiębiorstwo nie może nic zrobić, aby zmienić wielkość swego zobowiązania podatkowego. Podatek niezniekształcający określa się mianem podatków zryczałtowanych. To podatki stałe, nie zmieniają ich żadne działania poszczególnych osób.

Podatkiem zryczałtowanym jest podatek pogłówny – podatek, który jednostka musi zapłacić niezależnie od wielkości dochodu lub majątku.

Wszystkie pozostałe podatki prowadzą do zniekształceń.

Podatki zniekształcające są nieefektywne w tym sensie, że gdyby rząd wprowadził podatki zryczałtowane, mógłby uzyskać takie same dochody podatkowe i zwiększyć dobrobyt jednostek.

Podatki korekcyjne

System podatkowy nie powinien kolidować z efektywnością ekonomiczną. Jeśli jednak występuje zawodność rynku, to alokacja zasobów i tak nie będzie efektywna. Podatki mogą mieć niekiedy pozytywne oddziaływanie i prowadzić do skorygowania pewnych niesprawności rynku.

Podatki korekcyjne zarówno zwiększają dochody budżetowe, jak i poprawiają efekt alokacji zasobów, np. podatek za zanieczyszczenie środowiska.

1. Sprawiedliwość

Istnieją 2 niezależne koncepcje sprawiedliwości w znaczeniu równości – sprawiedliwość pozioma i sprawiedliwość pionowa.

Sprawiedliwość pozioma

O systemie podatkowym mówi się, że spełnia kryterium sprawiedliwości poziomej, jeśli jednostki, które są identyczne pod wszystkimi istotnymi względami, są traktowane tak samo. Zasada sprawiedliwości poziomej wymaga więc, aby identyczne jednostki płaciły jednakowe podatki.

Ponieważ nie ma osób, które byłyby pod każdym względem identyczne, zasada ta staje się bezsensowna.

Sprawiedliwość pionowa

Zasada sprawiedliwości pionowej głosi, że osoby o większej zdolności płatniczej lub bogactwie, albo otrzymujące większe świadczenia od państwa, powinny płacić wyższe podatki.

1. Uwagi ekonomistów do dyskusji o sprawiedliwości

W każdym systemie podatkowym pewne grupy płacą mniej niż wynosi ich sprawiedliwy udział – przy przyjęciu w miarę sensownej definicji sprawiedliwości. Aby traktować je sprawiedliwe, prawdopodobnie należałoby wprowadzić inne, nawet większe nierówności do systemu podatkowego.

Ekonomiści powinni jednak odróżnić przypadki, w których termin „sprawiedliwość” jest wykorzystywany jedynie jako przykrywka wąskich interesów grupowych.

1. TEORIA OPODATKOWANIA

Ekonomiści wprowadzili rozróżnienie między tymi, którzy ponoszą ciężar podatku, a tymi, na których prawo nakłada obowiązek podatkowy.

Ciężar podatku jest prawdziwym, ekonomicznym miernikiem podatku. Stanowi on różnicę między realnym dochodem jednostki przed opodatkowaniem a dochodem po nałożeniu podatku.

Skutki opodatkowania odzwierciedla z kolei rozkład podatku, określa on, kto w rzeczywistości płaci dany podatek, czyli czyj realny dochód obniża się.

Rzeczywiste obciążenie podatkiem może znacznie różnić się od obciążenia zamierzonego.

Rozważmy 2 podatki nałożone na przedsiębiorstwa – podatek na ubezpieczenia społeczne oraz podatek dochodowy od przedsiębiorstw. W wyniku nałożenia tych podatków mogą spaść płace lub wzrosnąć ceny.

Jeśli spadną płace, to mówimy, że podatek został przerzucony do tyłu, na czynnik produkcji – pracę.

Gdy płace obniżają się o całą wysokość podatku, to mówimy o pełnym przerzuceniu.

Gdy skala spadku płac jest mniejsza niż wysokość podatku, mówimy o częściowym przerzuceniu.

Jeżeli wzrosną ceny, to mówimy, że podatek został przerzucony do przodu – na konsumentów.

Podatek na ubezpieczenia społeczne zostaje przerzucony do tyłu. Pracownicy ponoszą cały ciężar podatku w postaci niższych płac.

Podatek dochodowy od przedsiębiorstw na pozór płacą firmy i ich udziałowcy. Jednak znaczna jego część jest przerzucana. Jeżeli przedsiębiorstwa podnoszą ceny w wyniku nałożenia podatku, to podatek obciąża konsumentów. Jeżeli na skutek nałożenia podatku maleje popyt na pracę i płace obniżają się, to ciężar podatku jest częściowo ponoszony przez pracowników.

Jedną z zasad, na jakich powinien opierać się system podatkowy, jest sprawiedliwość. Ale sprawiedliwość nie zależy od tego, na kogo podatek został nałożony, ale od tego, kto w rzeczywistości go płaci, czyli od obciążenia podatkiem.

Jeżeli 2 różne podatki, nałożone na 2 różne sposoby, przynoszą takie same skutki – wówczas określane są mianem podatków równoważnych.