Warunki naturalne i krainy geograficzne.
Syria i Palestyna to obszar środkowy starożytnego Bliskiego Wschodu, który do końca II tysiąclecia winniśmy nazywać Syro- Palestyną, gdyż nic nie uzasadnia oddzielania tych terenów, tworzących zróżnicowaną i rozdrobnioną, ale jedną i nierozdzielną pod wieloma aspektami krainę geograficzną. Jej podział wynikał bezpośrednio z ukształtowania geograficznego jej obszarów.
Granice wyznaczały od:
Północy- Góry Taurusu i Eufrat
Południa- pustynia i półwysep Synaj
Wschodu- piaski pustyni syryjskiej
Zachodu- Morze Śródziemne.
Zróżnicowanie terenu wytworzyło wiele odizolowanych od siebie, zamkniętych regionów geograficznych, zgrupowanych mniej więcej w trzech głównych strefach względem Morza Śródziemnego:
Pierwszą tworzą nizinne regiony nadmorskie, przewężone w centralnej części dochodzącymi do wybrzeża pasmami górskimi Libanu i Antylibanu, które zatrzymują chmury, zwiększając sumę opadów atmosferycznych na nizinach nadmorskich (północnej części; syryjskiej), szczególnie obfitych na terenie późniejszej Fenicji.
Drugą, idąc ku wschodowi, stanowi pasmo wyżyn, ciągnące się i podnoszące w miarę schodzenia z północy na południe, przemieszane mniejszymi masywami górskimi, małymi rzeczkami, wpadającymi bezpośrednio do morza. Na granicy tego regionu znajdują się dwie główne rzeki także trzeciego obszaru- Jordan i Orontes.
Rzeki te odcinają wraz z pasmem Antylibanu trzecią strefę, największą część Syro- Palestyny, szerokich obszarów wyżynnych i górzystych stepów oraz półpustynnych.
Ubogi system wodny Syro- Palestyny określają dwie rzeki- Jordan i Orontes, Jezioro Tyberiadzkie oraz źródła i okresowe zbiorniki wodne. Intensywne rolnictwo i sadownictwo rozwijało się tylko w niewielkiej części tego regionu, głównie w paśmie nadmorskim, w dolinach rzek (zwłaszcza Jordanu) oraz w oazach. Jako całość, Syro- Palestyna jest idealnym terenem do hodowli typu nomadycznego, stąd zainteresowanie tymi obszarami ze strony koczowniczych plemion semickich.
Ze względu na właściwości tego regionu nigdy nie ukształtowała się dla niego jedna nazwa. Ziemie te zawsze podzielone były na mniejsze lub większe księstwa, dlatego dla określania krain używamy politycznych nazw państw. Jedyny wyjątek to termin Kanaan, który w okresie dominacji Kananejczyków pełni określenie całego obszaru (II tysiąclecie).
W I tysiącleciu sytuacja nieznacznie się zmieniła. Północna część Syrii przyjmie nazwę Hatti, ze względu na dominację polityczną księstw posthetyckich. Najsilniejsze państwo aramejskie ze stolicą w Damaszku nada nazwę Aram centralnej i południowej części tego kraju. W Palestynie, rozróżnianej już od Syrii, pojawia się krainy- państwa Izrael i Judea. Centralna część wybrzeża Syro- Palestyny od schyłku II tysiąclecia zajmie Fenicja.
Źródła pisane.
Cechą charakterystyczną miejscowych źródeł pisanych jest ich nierównomierne rozmieszczenie w czasie i przestrzeni. Zdecydowana ich większość pochodzi ze stanowisk syryjskich, ponieważ na północy został już w poł. III tysiąclecia przejęty mezopotamski system pisma klinowego z trwały materiałem pisarskim w postaci suszonych w słońcu, bądź wypalanych tabliczek glinianych. Odkrywane tutaj materiały zawierają jednak zbiory pochodzące z kilkupokoleniowych okresów, co jest wynikiem niestabilności, rozdrobnienia politycznego i braku trwałych i większych organizmów politycznych w tym regionie. Świadectwa rozsiane są dla całych tych terenów w dużym odstępie czasowym i przestrzennym, ograniczają się do lokalnej i kilkupokoleniowej historii izolowanych od siebie ośrodków.
Do naszych czasów przetrwało zaledwie jedno archiwum dla II tysiąclecia, natomiast bardzo liczne- ponad 20 tys. tabliczek ze zbioru w Ebli. Dla II tysiąclecia dysponujemy liczniejszymi, choć dużo skromniejszymi archiwami z Alalach, Emar oraz Ugarit. Zawierają one przede wszystkim dokumenty gospodarcze, związane z funkcjonowaniem administracji państwowej oraz niewielką ilość tekstów literackich, religijnych i kultowych (Ugarit), czy źródeł stricte historycznych: korespondencji między władcami, międzynarodowych traktatów, bądź regulacji związanych z zależnością od książąt syryjskich.
To, co wyróżnia archiwa syryjskie od mezopotamskich, to występowanie tekstów w kilku wersjach językowych. Teksty z Ebli, pisane w najstarszym języku zachodniosemickim- eblaickim, posiadają wstawki języka sumeryjskiego, czy akadyjskiego. W archiwach II tysiąclecia, oprócz tekstów redagowanych w języku akadyjskim, spotykamy także spisane w języku huryckim, hetyckim oraz rodzimym języku kananejskim (dialekcie ugaryckim), stosującym własną, półalfabetyczną odmianę pisma klinowego. Źródła ściśle historyczne w zasadzie nie występują, z wyjątkiem inskrypcji królewskich oraz traktatów i umów międzynarodowych. W badaniach nad Syro- Palestyną wykorzystuje się zatem teksty pochodzące z krajów ościennych- Egiptu (szczególnie korespondencja z Tell el-Amarna), Mezopotamii i Anatolii.
Historia polityczna Syro- Palestyny do schyłku II tysiąclecia.
Okres ten obejmuje najwcześniejsze dzieje tego regionu do początku migracji ludów aramejskich oraz pojawienia się na południu Hebrajczyków i ludów im pokrewnych, przed powstaniem królestwa żydowskiego w południowej części Kanaanu. Zachowane teksty miejscowe oraz mezopotamskie, egipskie i hetyckie, które zawierają dane dotyczące Syro- Palestyny w III i II tysiącleciu, pozwalają odtworzyć jej historię tylko fragmentarycznie, bardzo nierównomiernie dla poszczególnych obszarów. Dużo więcej wiadomości zachowało się dla północnej, syryjskiej części kraju, ze względu na jej istotę w związkach z państwami mezopotamskimi i ważną rolę w handlu dalekosiężnym pomiędzy Zachodem a Wschodem.
Syria w III tysiącleciu- Ebla.
Jedynym państwem w III tysiącleciu, o którym posiadamy dokładniejsze informacje, jest leżąca w północnej Syrii Ebla, To potężne miasto- państwo znane było historykom jeszcze przed włoskimi odkryciami archeologicznymi, poświadczone w inskrypcjach królewskich Sargona i Naram-Sin’ a. Obejmowało ono w poł. III tysiąclecia większą część Syrii środkowej między Orontesem a Eufratem i było najsilniejszym państwem, decydującym o układzie sił w całej Syrii. Zachowane w archiwach źródła poświadczają kontakty z północnym Sumerem- Kisz, i Mari. Oznaczały zatem wpływy polityczne mocarstwa syryjskiego. Podstawą jego potęgi było zdominowanie ponadregionalnego handlu pomiędzy Wschodem a Zachodem. Jednak najnowsze badania wykluczają istnienie imperium eblaickiego od basenu Morza Śródziemnego po północną Mezopotamię. Kres jego potędze położyły wyprawy wielkich królów akadyjskich- Sargona, a później Naram-Sin’ a. Po tych klęskach państwo nie odgrywało już większej roli, pozostając w zależności od kananejskiego królestwa Jamchad.
Oprócz Ebli istniały niezależne, chociaż znajdujące się pod silnym wpływem inne miasta państwa, takie jak: Katna, Ugarit i Byblos, często wymieniane w źródłach egipskich Starego Państwa, jako największy, współpracujący z faraonami port syryjski. W czasach III dynastii z Ur Byblos utrzymywało także intensywne kontakty z królestwem Sumeru i Akadu.
Czasy państw kananejskich- Syria i Palestyna w I połowie II tysiąclecia.
Na przełomie III i II tysiąclecia do Syrii i Palestyny wtargnęły koczownicze, zachodniosemickie plemiona Kananejczyków, które były bardzo blisko spokrewnione z Amorytami, lub nawet stanowiły część tego ludu. Przybysze, podobnie jak ich pobratymcy w Mezopotamii, wyparli miejscową ludność, bądź nawet w dużym stopniu ja unicestwili. Największą zniszczeniom uległy kompleksy urbanizacyjne w pobliżu atrakcyjnych dla koczowniczych plemion stepów nomadycznych. W nieco mniejszym stopniu ucierpiały miasta- państwa nadmorskie, dlatego na północy najszybciej zaczęły odradzać się struktury państwowe. Po dwóch wiekach sytuacja uległa stabilizacji, a na miejscu dawnych ośrodków z III tysiąclecia powstały kananejskie państewka.
Do najważniejszych państw kananejskich należy zaliczyć: Jamchad, Alalach, Karkemisz i Katnę oraz pozostające pod ich wpływami, prężnie rozwijające się miasta: Ugarit, Byblos, Askalon. Dużą role w kształtowaniu się kultury i mapy politycznej Syrii odgrywał także czynnik hurycki, szczególnie od poł. II tysiąclecia.
Najpotężniejszym królestwem był wówczas Jamchad, ze stolicą w Halab (Aleppo), kontrolujący w XVIII i XVII w. północną Syrię od Eufratu po wybrzeża morskie. Zwierzchność Jamchadu uznało nawet księstwo Alalach. O potędze państwa świadczy list z Mari, gdzie ówczesny król Jarim-Lim I (20 wasali) zostaje zaliczony do najpotężniejszych władców Mezopotamii i Syrii, obok Hammurabiego z Babilonu, Rim-Sin’ a z Larsy, króla Esznunny, Katny (wszyscy po 15 wasali).
Jarim-Lim I był synem pierwszego władcy Jamchadu znanego z imienia, który przeciwstawiał się skutecznie mezopotamskim wyprawom z Mari i Asyrii. Obaj agresorzy chlubili się, ze dotarli do morza, jednak nigdy nie zdołali faktycznie podporządkować sobie tych terenów. Każdorazowo przejmował inicjatywę i wypierał mezopotamskich najeźdźców. Wojował także z wrogą Jamchadowi Katną, będącą najprawdopodobniej sojusznikiem Mari. Jego syn, wspomniany Jarim-Lim I, udzielił schronienia władcy Mari, wypędzonego w wyniku przewrotu z rodzinnego kraju. Król Jamchadu pomógł mu odzyskać tron, ingerując później często w sprawy wewnętrzne Mari, a zarazem i Mezopotamii. O jego sojusz zabiegali m. in. Hammurabi. Oś Babilon- Mari- Jamchad na długie lata wyznaczała porządek polityczny w Mezopotamii i Syrii.
Babilon pokonując Mari i przejmując jego dziedzictwa umocnił tylko pozycję Jamchadu. Od II połowy XVII w., kiedy pojawiło się zagrożenie hetyckie, Jamchad stanął na czele koalicji syryjskiej. Chociaż Mursilis I zdobył i zburzył Halab, to jednak imperium Jamchadu szybko odzyskało swoją pozycję, którą utrzymało do końca XVI w., kiedy na scenę syryjską wkroczyły potężne Mittani i Egipt XVIII dynastii.
Syria i Palestyna w dobie rywalizacji wielkich mocarstw (ok. 1500- 1200).
Południowa część regionu (późniejsza Palestyna) i leżący na północ pas wybrzeża (późniejsza Fenicja) znalazły się w egipskiej strefie wpływów. Nigdy, nawet w dobie słabości imperium egipskiego, rywale z północy, Mitanni i Hatti, nie dążyły do podporządkowania sobie tych obszarów, z wyjątkiem Amurru. W tym okresie regiony te zostały włączone do administracji kraju znad Nilu i podzielone na trzy prowincje: Kanaan ze stolicą w Gazie, Upe i Amurru.
Cała rywalizacja skupiała się na północnej części syryjskiej. Był to jeden z najbogatszych rejonów Bliskiego Wschodu, zurbanizowany i rozwinięty gospodarczo, będący skarbnicą słynnych na całym Oriencie bogactw naturalnych- cedru oraz wysoko rozwiniętego rzemiosła produkującego przedmioty zbytku, także importowane drogą handlu tranzytowego, skupiającego w tym regionie Bliskiego Wschodu wszystkie ważniejsze szlaki handlowe łączące się w siatkę mapy gospodarczej Orientu. Posiadanie tych obszarów wiązało się z prestiżem politycznym i były wyrazem potęgi militarnej i gospodarczej państwa. Kto posiadał Syrię, ten automatycznie pretendował do roli mocarza. Dlatego ścierają się tutaj wszystkie największe imperia ówczesnego świata. Z drugiej strony tereny te otwierały drogę na dalszą ekspansję.
W walkach pomiędzy potęgami książęta syryjscy przymuszani byli do opowiadania się po którejś ze stron, często skłóceni między sobą, nigdy nie utworzyli wspólnego frontu, pomimo prób zachowania niezależności od najeźdźców. Wyjątkiem jest prowincja Amurru, która przerodziła się w XIV w. w księstwo, wybijające się nad obszarami górnego i środkowego Orontesu, jednak nigdy nie uzyskało ono minionej potęgi Jamchadu.
Wieki XV i XIV to okresy głębokiej penetracji huryckiej. I o ile Syria pozostawała bezdyskusyjnie semicka (kananejska), to w jej północnych obszarach zaczęły powoli dominować plemiona Hurytów, które współtworzyły realia, a w pewnym momencie przejęły stery, państwowości księstw Karkemisz, Alalach i Ugarit, których władcy nosili niekiedy imiona huryckie, podobnie jak w pewnych okresach królowie Amurru i Katny. Ich zwiększająca się liczebność wypierała panowanie Hetyckie i Mitanni w tym regionie. Hetyci nawet podnieśli Karkemisz do rangi wicekrólestwa, zarządzającego całością syryjskich obszarów ich państwa.
Dynastia z Amurru doszła do władzy ok. roku 1400, kiedy przy biernosci Amenhotepa III tamtejszy władca uniezależnił się od panowania egipskiego. Zaniepokoiło to lojalnego wasala Byblos. Obawy te potwierdziły się wraz z panowaniem drugiego przedstawiciela dynastii, który przeszedł na stronę Hetytów i wydał im państwo Amurru na blisko 200 lat. Jego następcy na ogół pozostawali lojalni wobec swojego sojusznika, tłumiąc antyhetyckie powstania, czym zyskiwali sobie życzliwość królów Hatti. Przykładem jest sprawa rozwodu międzydynastycznego małżeństwa pomiędzy Ugarit a Amurru, kiedy interweniował pomiędzy wasalami wicekról Karkemiszu i sam Tudhalijas IV.
Ustrój, społeczeństwo, gospodarka.
Na czele scentralizowanego państwa eblaickiego stał król noszący zachodnio- semicki tytuł maliku, stąd ustrój Ebli nazywa się niekiedy „malikatem”. Nawet w obliczu przejęcia wraz z pismem sumeryjskim całej tradycji piśmienniczej, kancelaryjnej i administracyjnej tytuł ten zachowano. Termin maliku nie zapisywano sumeryjskim, ani akadyjskim logogramem LUGAL, czy SZARRUM, lecz starszym, właściwym dla poł. III tysiąclecia logogramem EN, oznaczającym godność arcykapłana. W dokumentacji eblaickiej spotykamy określenie lugal dla wyższych urzędników i dowódców wojskowych. Użycie obu logogramów EN i LUGAL odpowiada mniej więcej sumeryjskim realiom początku III tysiąclecia, gdy dopiero kształtowała się właściwa dla tych obszarów świecka państwowość miast- państw. Wtedy też najprawdopodobniej Ebla przejęła pismo sumeryjskie. Przyjęty ustrój monarchii dziedzicznej stał się mniej więcej wzorcem właściwym dla późniejszych księstw kananejskich i państewek Aramejczyków, Fenicjan i Hebrajczyków.
O społeczeństwach w tych księstwach wiemy nieco więcej dla okresu kananejskiego. Pomimo ze rozwijały się w obrębie rodzimej tradycji, obserwowalne są silne wpływy mezopotamskie. Przez całe II i poł. I tys. dzielić się będą na społeczności:
Miast- państw z obszarów zurbanizowanych, które stworzyły właściwą kulturę Syro- Palestyny:
Rodowo- urzędnicza warstwa panująca, skupiona wokół pałacu, w zależności od ośrodka z większym, lub mniejszym udziałem warstwy kapłanów; ich pozycja zależna była od posiadanej ziemi i pastwisk
Wolni rzemieślnicy, handlarze; duży udział w ekonomice państwa wytwórczości rzemieślniczej i handlu ze względu na położenie tego regionu, tworzącego pomost handlu dalekosiężnego pomiędzy Anatolią, Egiptem, Mezopotamią i basenem Morza Egejskiego (z Kretą). Dlatego grupy te dostąpiły znaczącego awansu społecznego w porównaniu z innymi obszarami Bliskiego Wschodu.
Rolnicy i pasterze; także udział w gospodarce lokalnej prywatnych, rodzinnych majątków ziemskich
Niewolnicy świątynni, pałacowi, państwowi- bardzo nieliczni
Rodowo- plemienne terenów stepowych, w większości koczownicze, uprawiające monokulturę gospodarczą (pasterską). Nie stworzyły znanej nam z wykopalisk kultury Syro- Palestyny, ani nie miały większego wkładu w dorobek cywilizacyjny tego regionu, jednak odgrywały istotną rolę, gdyż właśnie z nimi miasta- państwa prowadziły handel.
Wierzenia religijne.
Wierzenia religijne starożytnych mieszkańców terenów Syrii i Palestyny możemy poznać dopiero dzięki tekstom mitologicznym pochodzącym z II tysiąclecia z archiwum Ugarit. Nie wydaje się, żeby rozdrobnienie polityczne tego regionu miało wpływ na wierzenia Kananejczyków. W niektórych miejscach mogło dochodzić do utożsamiania narodowych bogów z obcymi, pod wpływem kultury egipskiej, czy babilońskiej, jednak nie powinno to zaburzać całościowego obrazu.
Panteon:
El- stał na czele panteonu kananejskiego, który na podobieństwo równie dobrotliwego sumeryjskiego i akadyjskiego boga Anu był twórcą świata i ojcem wszystkich bogów. Podobnie jak on, został jednak odsunięty od władzy przez młodego boga burzy i piorunów.
Baal- bóg wojownik przynoszący życie i wegetację wraz z deszczem, który odsunął od władzy El’ a. To jaskrawe przeciwieństwo bogów występuje także w Anatolii (np. hurycki Teszub) i Mezopotamii. Jego kult poswiadczony jest w Ugarit, Sydonie i Byblos.
Asztarte- bogini miłości i wojny, będąca lustrzanym odbiciem babilońskiej bogini Isztar.
W miarę napływu do Syrii innych, niesemickich plemion, panteony lokalne często zmieniały się wraz z kultami państwowymi. W II poł. II tysiąclecia poświadczony jest kult bóstw huryckich, np. „Pani Karkemisz”- Kubaby, utożsamianą z kapadocką Kubabat, późniejszą Kybele.
Kultura.
Ebla jest dowodem na istnienie już w poł. III tysiąclecia silnych kontaktów z kulturą Sumeru i Akadu. Jednak pomimo zachowanych kilkunastu tysięcy tabliczek, nie dysponujemy żadnymi tekstami literackimi dla tego okresu. Nie powinno to dziwić, gdyż w samym Sumerze zaczęto je dopiero spisywać.
W II tysiącleciu przenikanie się wpływów mezopotamskich, egipskich i huryckich w tym regionie przybrało jeszcze na sile. Ogromną rolę odegrało tu leżące na styku kultur syryjskiej i sumero- akadyjskiej miasto Mari.
Kananejczycy przejęli sumeryjskie pismo klinowe, jednak już w I poł. II tysiaclecia dysponowali własnym, doskonalszym systemem pisania. Pozostając w swej formie nadal klinowym, było najstarszym na świecie alfabetycznym pismem. Alfabet ugarycki to najdonioślejszy wkład Syrii w rozwój Starego Świata. Ideę tę przejęli później Fenicjanie, Aramejczycy, Grecy i Rzymianie.
W II tys. istniały także starsze półalfabetyczne pisma: z Byblos, tzw. protosynajskie, a od początku I tys. w posthetyckich księstewkach (Karkemisz) w Syrii używano hieroglificznego pisma luwijskiego.
Wiedza o literaturze Syryjczyków z III i II tysiąclecia ogranicza się do mitologicznych tekstów z Ugarit.
Poematy kosmogeniczne o stworzeniu świata:
Poemat o Baalu- podobne watki do znanych z innych terenów mitów o tej samej tematyce (dochodzenia bogów do władzy); w akcji uczestniczą prawie wszyscy bogowie panteonu kananejskiego, wymienieni z imienia i kompetencji; Baal pokonał Ela i odebrał mu władzę nad bogami, a próba nasłania na niego potwora zakończyła się niepowodzeniem; gdy pewnego razu pyszny bóg odmówił uiszczenia kontrybucji bogowi śmierci, Motowi, ten go zabił. Jego siostra stoczyła walkę z Motem, po której brat zmartwychwstał; motyw śmierci boga i odrodzenia symbolem życia i wegetacji
Literatura dydaktyczno- moralizatorska:
Opowieść o Danelu- sumeryjski wątek zemsty zawiedzonej bogini na śmiertelnym chłopcu, a także skuteczności sprzeciwu wobec bogów, którzy są niesprawiedliwi
Poemat o królu Kerecie- nicość bogactwa wobec utraty bliskich.
W dziedzinie architektury Kananejczycy nie zdradzają żadnej wynalazczości. Architektura świecka- pałace, największe domostwa prywatne- nawiązują do pierwowzorów mezopotamskich i kreteńskich (Ebla III tys. i Alalach II tys.), natomiast świątynie- egipskich. Rozwinęły się tutaj także wszelkie formy sztuki: rzeźba, relief o tematyce historycznej i religijno- kultowej, małe formy plastyczne, ceramika i malarstwo naścienne. Nie oznacza to oczywiście, ze brak oryginalności należy traktować jako formę upośledzenia. Świadczy to o wyjątkowej wiedzy o kierunkach architektonicznych i artystycznych panujących w wielkich krajach ościennych.
O ile wpływy mezopotamskie i egipskie są zrozumiałe i oczywiste, to zaskakuje także silny element kreteński i egejski, tak wcześnie uwydatniający się w kulturze syryjskiej, widoczny m. in. w Ugarit i Byblos. W Ugarit materiał ceramiczny, wyroby rzemieślnicze i drobne formy plastyczne z Myken, całe kwartały domów przypominających te z Myken, Tirynsu czy Troi świadczą o stałym osadnictwie achajskim w XIV i XIII w. O dawności kontaktów handlowych i kulturowych świadczy pochodzący z XVII w. z Alalach położonego w głębi Syrii pałac, przypominający bardziej te z Knossos, czy Fajstos niż mezopotamskie, lub egipskie. Nie jest także przypadkiem, że syryjski bóg rzemiosła mieszkający na Krecie zbudował zwycięskiemu Baalowi pałac.