tłum. Kazimierz Leśniak

1. Podział nauk teoretycznych i wyróżnienie "teologii" jako nauki o bycie jako takim. (Arystoteles używa słowa teologia w znaczeniu metafizyki tylko w księdze E (VI) i K (XI). W innych miejscach teologia oznaczania kosmologię!)

Przedmiotem badań Arystotelesa są zasady i przyczyny bytu jako takiego. Wszystkie inne nauki racjonalne również zajmują się zasadami i przyczynami (np. medycyna przyczynami zdrowia; matematyka zasadami, elementami i przyczynami przedmiotów matematycznych). Wszystkie jednak zajmują się określonym przedmiotem w określonym rodzaju, nie przywiązując wagi do istoty rzeczy (dostępnej dla zmysłów - jak medycyna, czy niedostępnej - jak arytmetyka). Taki rodzaj poznania nie mówi nam nic o istnieniu czy nie istnieniu rodzajów przedmiotów, którymi się zajmują, bo nie traktują o bycie jako takim.

Arystoteles przedstawia następującą klasyfikację nauki: 1) praktyczna, 2) wytwórcza, 3) teoretyczna. Do teoretycznej należą matematyka, fizyka i teologia. W przypadku bowiem rzeczy wytworzonych zasada znajduje się wytwórcy: jest nią albo rozum, albo sztuka, albo jakaś zdolność; natomiast w przypadku działania zasada znajduje się w czynniku działającym, mianowicie w woli, bo przedmiot działania i przedmiot wolnego wyboru jest tym samym. Podobnie sama myśl jest albo praktyczna, albo wytwórcza, albo teoretyczna. Fizyka zajmuje się badaniem takiego bytu, który jest zdolny do ruchu [czyli wszystkiego poza Poruszycielem - komentarze w nawiasach kwadratowych moje], oraz substancji, która według definicji jest przeważnie nieodłączna od materii [bo substancja jest 1) podmiotem, 2) jednostkowa].

Wg Arystotelesa to, co wygięte, jest związane z materią, (...) podczas gdy wklęsłość istnieje niezależnie od materii zmysłowej.

Takie rzeczy jak oko, nos, zwierzę, liść, korzeń itd. zawsze mają materię - jako możliwość ruchu.

Nauka, która zajmuje się tym, co jest wieczne, nieruchome i rozłączalne (czyli oddzielne), musi być nauką teoretyczną, ale nie może to być ani fizyka - bo ona zajmuje się rzeczami w ruchu, ani matematyka - bo niektórej jej działy (jak optyka, harmonika czy astronomia) zajmują się rzeczami nieruchomymi, lecz ucieleśnionymi w materii (czyli nieoddzielnymi).

Planety - to rzeczy widzialne wśród rzeczy boskich. Powodują one wszystki inny ruch, zatem są wieczne, bo inaczej grozi nam regressus ad infinitum, i podobnie wieczne są te pierwsze przyczyny, które powodują ruch ciał niebieskich.

(...) nauki teoretyczne są cenniejsze od innych nauk, a ta [teologia, czyli pierwsza filozofia, czyli metafizyka]jest najcenniejsza wśród nauk teoretycznych. Dalej: (...) jeżeli nie istnieje inna substancja niż ta, którą ustanowiła przyroda, to fizyka jest nauką pierwszą; jeżeli natomiast istnieje jakąś substancja nieruchoma, to nauka o tej substancji powinna być wcześniejsza i powinna być pierwszą filozofią i, w ten sposób, ogólną, bo jest pierwszą.

2. Cztery znaczenia "bytu". Byt akcydentalny nie jest przedmiotem żadnej nauki

Byt może być rozumiany jako: byt akcydentalny, byt prawdziwy (którego przeciwieństwem jest byt fałszywy, czyli nie-byt). Istnieją też kategorie bytu, jak substancja, jakość, ilość, miejsce, czas. Istnieje także byt potencjalny i aktualny.

Bytem akcydentalnym nie zajmuje się żadna nauka - ani praktyczna, ani wytwórcza, ani teoretyczna. Np. budowniczy domu nie tworzy atrybutów, które powstają wraz z domem, bo jest ich nieskończenie wiele - dla jednych jest przyjemny, dla innych szkodliwy, ale żaden z tych atrybutów nie jest wytworem sztuki budowania. Akcydens = przypadek= to, co nie występuje ani zawsze, ani najczęściej. To, co istnieje w innym znaczeniu niż przypadek, powstaje i ginie, natomiast rzeczy przypadkowe nie. Rzeczy bowiem są albo zawsze w tym samym stanie i są konieczne (= nie mogą być inne), albo nie są konieczne i nie są zawsze w tym samym stanie, lecz tylko najczęściej - jest to zasada i przyczyna bytu akcydentalnego. Np. nie jest przypadkiem, że człowiek jest istotą żywą, ale jest przypadkiem, że jest np. blady; albo: jeśli budowniczy leczy, to jest lekarzem przypadkiem; albo jeśli blady człowiek jest wykształcony, to jest to przypadek. (...) przyczynom nie odpowiada żadna sztuka ani żadna określona zdolność; (...) również przyczyna jest przypadkowa. Dlatego też nie ma nauki o przypadku: bo nauki dotyczą zawsze tego, co zawsze lub najczęściej; przypadek to wyjątek od reguły, którego właśnie nauki nie dotyczą.

3. Natura i pochodzenie przypadku

Przyczyny i zasady przypadków, tak samo jak przypadki, powstają i są zniszczalne bez procesu powstawania i ginięcia - tzn. powstają i giną w jednej chwili. Nie rozumiem, co Arystoteles ma myśli, pisząc: Wszystko zatem, co będzie, będzie z konieczności - bo przecież sam pisze, że są przyczyny przypadków. Czyli przyczyny przypadków byłyby konieczne?

4. Byt jako prawda

(...) Prawda jest stwierdzeniem połączenia podmiotu i orzeczenia, a zaprzeczeniem ich rozdziału; fałsz natomiast jest przeciwieństwem tego stwierdzenia i tego zaprzeczenia. Prawda i fałsz nie znajdują się w rzeczach, lecz w myśli. Stąd "byt jako prawda" nie jest bytem w znaczeniu właściwym - jego przyczyną jest tylko jakiś stan naszego umysłu, i podobnie byt akcydentalny - bo jego przyczyna jest nieokreślona. Zatem jeden i drugi byt nie zdradzają istnienia obiektywnej natury bytu.