Finanse Samorządu terytorialnego
Samorząd terytorialny stanowi element sektora publicznego, a jednostki samorządu terytorialnego zaliczone są do sektora finansów publicznych. Finanse samorządu terytorialnego są integralną częścią publicznego systemu finansowego, obejmującego procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz z ich rozdysponowaniem. Odpowiednio do pojęcia finansów publicznych, finanse samorządu terytorialnego określane są jako zasoby i środki pieniężne oraz operacje finansowe, polegające na gromadzeniu dochodów własnych i dochodów wyrównawczych oraz przychodów, a także na dokonywaniu wydatków i rozchodów przez jednostki samorządu terytorialnego w celu sfinansowania zadań własnych i zleconych im przez państwo oraz zadań wspólnych.
Podstawowymi aktami prawnymi regulującymi obecnie gospodarkę finansową samorządu terytorialnego są:
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 7 kwietnia 1997 r. (DzU nr 78, poz. 483 z późn. zm.);
Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (DzU nr 169, poz. 1420);
Ustawa z 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (DzU nr 203, poz. 1966 z późn. zm.);
Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jednolity: DzU z 2001 r. nr 142, poz. 1591);
Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym ( tekst jednolity: DzU z 2001 r. 142, poz. 1592);
Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (tekst jednolity: DzU z 2001 r. nr 142, poz. 1590);
Europejska Karta Samorządu Terytorialnego sporządzona w Strasburgu 15 października 1985 r. (DzU z 1994 r. nr 124, poz. 607)
Wydatki samorządu terytorialnego.
Wydatki są finansowo opisanym kosztem wykonania zadania publicznego, określonego w przepisach szczególnych. Wydatków publicznych z reguły nie można oddzielić od zadań publicznych.
Wydatki jednostki samorządu terytorialnego należy planować w ścisłym powiązaniu z regulacjami prawnymi ustalającymi zadania dla tych jednostek.
Zgodnie z art. 111 ustawy z 26 XI 1998 r. o finansach publicznych wydatki budżetów jednostek samorządu terytorialnego są przeznaczone na realizację zadań określonych w ustawach, w szczególności na:
Zadania własne jednostek samorządu terytorialnego;
Zadania z zakresu administracji rządowej i inne zadania zlecone jednostkom samorządu terytorialnego ustawami;
Zadania przejęte przez jednostki samorządu terytorialnego do realizacji w drodze umowy lub porozumienia;
Zadania realizowane wspólnie z innymi jednostkami samorządu terytorialnego;
Pomoc rzeczową lub finansową dla innych jednostek samorządu terytorialnego, określoną przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego.
Wydatki budżetu jednostki samorządu terytorialnego zgodnie z art. 111 ust. 3 w związku z art. 69 ustawy o finansach publicznych dzielą się na:
Wydatki bieżące
Dotacje- są to wydatki budżetu samorządowego podlegające szczególnym zasadom rozliczania przeznaczone na:
Finansowanie lub dofinansowanie:
Zadań zleconych do realizacji jednostkom niezaliczonym do sektora finansów publicznych oraz fundacjom i stowarzyszeniom,
Kosztów realizacji inwestycji,
Dopłaty do określonych rodzajów wyrobów lub usług,
Pierwsze wyposażenie w środki obrotowe nowo tworzonych zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych (dotacje na pierwsze wyposażenie w środki obrotowe).
Wynagrodzenia i uposażenia oraz składki do nich naliczane,
Inne świadczenia na rzecz osób fizycznych
Zakupy towarów i usług
Inne wydatki związane z funkcjonowaniem jednostek budżetowych lub realizacją ich statutowych zadań.
Wydatki na obsługę długu- obejmują w szczególności wydatki budżetu samorządowego z tytułu oprocentowania i dyskonta od samorządowych papierów wartościowych (obligacji), oprocentowania zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz wypłat związanych z udzielonymi przez samorząd poręczeniami i gwarancjami.
Wydatki majątkowe
Wydatki na zakup i objęcie akcji oraz wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego,
Wydatki inwestycyjne samorządowych jednostek budżetowych oraz dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji.
Ważnym podziałem wydatków jednostki samorządu jest podział na:
Wydatki bieżące- służą bieżącej działalności gminy, powiatu lub województwa, np.: wynagrodzenia za pracę, zakup materiałów, energii, dotacje na działalność eksploatacyjną samorządowych zakładów budżetowych.
Wydatki inwestycyjne- służą powiększeniu majątku jednostki samorządu terytorialnego, dzięki nim mogą powstać drogi gminne, powiatowe i wojewódzkie, budynki służące rozwojowi kultury, oczyszczalnie ścieków
Dzięki wydatkom inwestycyjnym możliwy jest rozwój społeczny i gospodarczy jednostki samorządu.
Wydatki gmin.
Zadania gminy znajdujące swoje odzwierciedlenie w strukturze wydatków gminy wynikają z ustaw. Zmiana zakresu zadań gminy zależy od realizowanej za pośrednictwem ustaw polityki społecznej, gospodarczej i administracyjnej ustawodawcy. Polityka ta jest następstwem: przemian społeczno-gospodarczych i cywilizacyjnych, powstawania nowych potrzeb publicznych, pojawiania się nowych problemów i możliwości ich rozwiązywania przez władze publiczne.
Gmina wykonuje swoje zadania za pośrednictwem organów stanowiących (rada gminy) i wykonawczych (zarząd).
Zadania gmin rozumiane jako świadczenie usług publicznych na rzecz mieszkańców (zadania własne finansowane z własnych środków) obejmują w szczególności sprawy:
Ładu przestrzennego, gospodarki terenami i ochrony środowiska,
Gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego,
Wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,
Lokalnego transportu zbiorowego,
Ochrony zdrowia,
Pomocy społecznej, w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych,
Gminnego budownictwa mieszkaniowego,
Oświaty, w tym szkół podstawowych, przedszkoli i innych placówek oświatowo-wychowawczych,
Kultury, w tym bibliotek gminnych i innych placówek upowszechniania kultury,
Kultury fizycznej, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych,
Targowisk i hal targowych,
Zieleni gminnej i zadrzewień,
Cmentarzy gminnych,
Porządku publicznego i ochrony przeciwpożarowej,
Utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,
Zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i prawnej.
Gmina może wykonywać także zadania zlecone z zakresu administracji rządowej, a także z zakresu organizacji przygotowań i przeprowadzenia wyborów powszechnych oraz referendów.
Zadania te są nałożone na gminę poprzez ustawę lub na podstawie porozumienia zawartego z organami tej administracji.
Wydatki powiatu
Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponad gminnym.
Można je podzielić na:
Zadania własne wynikające z ustawy o samorządzie powiatowym (z dn. 5 czerwca 1998r.) oraz innych ustaw w zakresie:
edukacji publicznej,
promocji i ochrony zdrowia,
pomocy społecznej,
polityki prorodzinnej,
wspierania osób niepełnosprawnych,
transportu zbiorowego i dróg publicznych,
kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,
kultury fizycznej i turystyki,
geodezji, kartografii,
gospodarki nieruchomościami,
administracji architektoniczno-budowlanej,
gospodarki wodnej,
ochrony środowiska i przyrody,
rolnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego,
porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli,
ochrony przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania powiatowego magazynu przeciwpowodziowego, ochrony przeciwpożarowej i zapobiegania innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia i zdrowia ludzi oraz środowiska,
przeciwdziałania bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy,
ochrony praw konsumenta,
utrzymania powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,
obronności,
promocji powiatu,
współpracy z organizacjami pozarządowymi.
Przekazywanie nowych zadań powiatowi wymaga zapewnienia środków finansowych koniecznych na realizację w postaci zwiększenia dochodów. Zadani własne mogą być przekazane gminie (na jej uzasadniony wniosek) na warunkach ustalonych w porozumieniu.
Zadania zlecone przez ustawę z zakresu administracji rządowej. Powiat może zawierać porozumienia z organami administracji rządowej w sprawie wykonania zadań publicznych oraz może zawierać porozumienia w sprawie powierzenia zadań publicznych z jednostkami samorządu terytorialnego (gminami i województwem.
Wydatki województwa
Województwo wykonuje zadania publiczne o charakterze wojewódzkim, nie zastrzeżone ustawami na rzecz organów administracji państwowej.
Samorząd województwa określa strategię rozwoju województwa, uwzględniając w szczególności następujące cele:
pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców, a także pielęgnowanie i rozwijanie tożsamości lokalnej,
pobudzanie aktywności gospodarczej,
podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa,
zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń,
kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego.
Wydatki województwa składają się na:
drogi publiczne wojewódzkie;
krajowe pasażerskie przewozy autobusowe i kolejowe;
Urzędy Marszałkowskie;
Szpitale ogólne;
Melioracje wodne;
Szkoły pomaturalne i policealne oraz zawodowe;
Muzea, teatry, opery, filharmonie, orkiestry, chóry i kapele;
Staże i specjalizacje medyczne;
Usuwanie skutków klęsk żywiołowych;
Zakłady kształcenia nauczycieli;
Biblioteki;
Wojewódzkie urzędy pracy;
Domy i ośrodki kultury, świetlice i kluby;
Obsługa papierów wartościowych, kredytów i pożyczek jednostek samorządu terytorialnego;
Zadania w zakresie kultury fizycznej i sportu;
Internaty i bursy szkolne;
Samorządowe sejmiki województw;
Szkoły podstawowe specjalne;
Specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze;
Ochrona i konserwacja zabytków;
Gospodarka gruntami i nieruchomościami;
Lecznictwo psychiatryczne i przeciwdziałanie alkoholizmowi;
Centra kształcenia ustawicznego i praktycznego oraz ośrodki dokształcania zawodowego;
Prace geodezyjne i kartograficzne,
Prace geodezyjno-urządzeniowe na potrzeby rolnictwa.
Źródła dochodów samorządu terytorialnego
W teorii i praktyce stosuje się wiele kryteriów klasyfikacji dochodów jednostek samorządu terytorialnego. Wśród nich podstawowe, o najwyższej randze prawnej, jest podejście przyjete w art.. 167 ust. 2 Konstytucji RP, zgodnie z którym dochodami jednostek samorządu terytorialnego są ich dochody własne oraz subwencje ogólne i dotacje celowe z budżetu państwa. Jednocześnie Konstytucja RP stanowi że źródła dochodów jednostek samorządu terytorialnego są określone szerzej w ustawie.
Tymczasem ustawa z 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego stanowi, że obok dochodów własnych, subwencji ogólnych i dotacji celowych z budżetu państwa dochodami jednostek samorządu terytorialnego mogą być też środki pochodzące ze źródeł zagranicznych niepodlegających zwrotowi, środki pochodzące z budżetu unii europejskiej oraz inne środki określone w odrębnych przepisach.
Dochody własne stanowią szczególny rodzaj dochodów jednostek samorządu terytorialnego, gdyż przesądzają o stopniu i zakresie samodzielności finansowej samorządu terytorialnego. Z ekonomicznego punktu widzenia dochody własne dzielą się na:
- dochody z podatków
- dochody z opłat
- dochody z majątku gminy (dzierżawy, najmu, wpłat od gminnych jednostek budżetowych)
- inne dochody własne
Dochody z podatków w strukturze dochodów własnych gmin mają podstawowe znaczenie, ze względu na kryterium ich związku z budżetem gmin w całości lub części dzieli się je na:
- podatku samorządowe (w tej grupie należy wyróżnić podatki lokalne, regulowane ustawą o podatkach i opłatach lokalnych i pozostałe podatki samorządowe, regulowane odrębnymi ustawami)
- udziały gmin w podatku dochodowym od osób fizycznych(PIT) oraz w podatku dochodowym od osób prawnych(CIT).
Termin „podatki samorządowe” określa wszystkie formy danin które są relatywnie zależne od ustawodawstwa lokalnego samorządów, do wspomnianych danin zalicza się:
- Podatek od nieruchomości (najważniejszy i najwydajniejszy, za podstawę opodatkowania przyjmuje się powierzchnie użytkową budynków i powierzchnie gruntów. Podmiotem czynnym (podatkobiorcą/łotrem) podatku od nieruchomości jest gmina, podatkiem biernym(podatnikiem) są osoby prawne, fizyczne i jednostki organizacyjne. Przedmiotem podatku są: budynki lub ich części, budowle lub ich części związane z działalnością gospodarczą, grunty, grunty zadrzewione o zakrzewione. Podstawę opodatkowania dla budynków lub ich części stanowi powierzchnia użytkowa wyrażona w metrach kwadratowych.
- Podatek od środków transportowych (Przedmiotem podatku jest własność lub posiadanie czynnych środków transportowych, zalicza się do nich samochody ciężarowe)
-Podatek rolny (stanowi istotne źródło dochodów gmin wiejskich, przedmiotem opodatkowania są grunty sklasyfikowane jako użytki rolne lub jako grunty zadrzewione i zakrzewione)
-Podatek leśny (przedmiotem opodatkowania są wszystkie lasy z wyjątkiem lasów zajętych na wykonywanie innej działalności gospodarczej niż działalność leśna)
-Podatek od spadków i darowizn ( Podstawę opodatkowania stanowi wartość rynkowa nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów)
- Podatek od czynności cywilnoprawnych (np. przy umowie pożyczki od kwoty pożyczanej lub wartości pożyczanej trzeba zapłacić haracz)
-Udziały gmin w podatku dochodowym od osób fizycznych, na rok 2013 wynosił 37,50%, w 2013 państwo zrabowało z tytułu PITu 43 mld zł.
- Udział gmin w podatku dochodowym od osob prawnych, na rok 2013 wynosił 6,71%, w 2013 państwo zrabowała z tytułu CITu 30 mld zł.
Kolejną klasyfikacją źródeł wpływu dla jednostek samorządu terytorialnego są dochody z opłat, dzieli się je na:
-opłata targowa (od dokonywania sprzedaży na targowiskach, za targowiska uznaje się wszelkie miejsca w których prowadzony jest handel)
-opłata miejscowa (pobierana od osób fizycznych przebywających dłużej niż dobę w celach wypoczynkowych, zdrowotnych, szkoleniowych lub turystycznych)
-opłata administracyjna (ma charakter fakultatywna i jest pobierana za czynności urzędowe)
-opłata skarbowa (podlegają jej podania, odwołania, zażalenia, czynności urzędowe i koncesje)
-opłata eksploatacyjna (uiszcza ją przedsiębiorca wydobywający kopalinę oraz przedsiębiorca wydobywający surowiec mineralny z odpadów po robotach górniczych lub procesach wzbogacania kopalin)
Dochody z majątku Gminy, na ten rodzaj dochodów składają się głownie pieniądze zarobione w ramach wpływów z: czynszów za najem i dzierżawe lokali komunalnych, opłat za korzystanie z infrastruktury komunalnej, dochody z akcji i udziałów w spółkach akcyjnych i w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością oraz z opłaty za użytkowanie wieczyste.
Powiat.
W ramach dochodów własnych powiatu, przy respektowaniu klasyfikacji dochodów jednostek samorządu terytorialnego przyjętej w Konstytucji Rp, podstawowymi źródłami dochodów są udziały we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych zamieszkałych na terenie powiatu i udział we wpływach z podatku dochodowego od osób prawnych posiadających siedzibę na obszarze powiatu. No i generalnie z PITu powiat uzyskuje 1,4% wpływu natomiast z CITu wynosi to 10,25%.
Trzeba zauważyć że samorząd powiatowy zasadniczo nie dysponuje znacznymi zasobami majątku. Na rzecz samorządu powiatowego bowiem przekazano jedynie część majątku nieprodukcyjnego, tj. przede wszystkim obiekty oświaty, pomocy społecznej, transportu publicznego i kultury. Dlatego też dochody z mienia powiatu stanowią mało wydajne źródło powiększania dochodów własnych powiatu. Pochodzą one przede wszystkim z opłat na usługi świadczone przez powiatowe jednostki budżetowe, z wpływów z tytułu najmu, dzierżawy budynków, gruntu lub innych rzeczy czy praw będących własnością powiatu. Dochodami z majątku powiatu są także wpływy z odsetek od środków finansowych powiatu gromadzonych na rachunkach bankowych, odsetki od regulowanych nieterminowo należności stanowiących dochody powiatu, dochody uzyskiwane z działalności gospodarczej niewykraczającej poza zakres o charakterze użyteczności publicznej oraz 5% dochodów uzyskiwanych na rzecz budżetu państwa w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej.
Województwo.
Podstawowe źródła dochodów własnych budzetu województwa stanowią udziały we wpływach z PITu (1,60%) oraz wpływy z CITu (15,90%). W strukturze dochodów własnych budżetu województwa obok dochodów podatkowych należy także wyróżnić dochody z majątku (mienia) województw. Majątek ten to własność i inne prawa majątkowe nabyte przez województwo lub inne wojewódzkie osoby prawne. Nabycie mienia województwa następuje na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym i innych ustawach, a także w wyniku przekazania mienia Skarbu Państwa oraz mienia Skarbu Państwa będącego we władaniu państwowych osób prawnych. Ponadto podobnie jak w przypadku gmin i powiatów, zalicza się dochody uzyskiwane przez jednostki budżetowe województwa, wpłaty od wojewódzkich zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych , spadki, zapisy, darowizny, odsetki i dywidendy od wniesionego kapitału, odsetki od pożyczek czy też 5% dochodów uzyskiwanych na rzecz budżetu państwa w związku z realizacją zadań z zakresie administracji rządowej.
Subwencje ogólne
W ramach transferów z budżetu państwa do budżetów jednostek samorządu terytorialnego wyróżnia się subwencje ogólne, które oznaczają świadczenia pubczlinoprawne państwa na rzecz innych podmiotów publicznoprawnych samorządów. Subwencje ogólne sa ustalane oddzielnie dla każdej jednostki samorządu lokalnego. Subwencje dzielą się odpowiednio na: -oświatowe, wysokość zależna od zakresu zadań oświatowych oraz liczby uczniów, rozdzielana przez rozporządzenia ministra edukacji
-wyrównawcze, mają za cel sztuczne wyrównywanie zamożności poszczególnych rejonów krajów przez pompowanie pieniędzy do budżetów lokalnych o niższych dochodach na jednego mieszkańca
-rekompensujące, w ramach pokrycia strat, np. jeśli jakimś cudem przedsiębiorcy dostali dużo zwolnień podatkowych wtedy wypłacane są subwencje rekompensujące te „straty”.
- drogowe.
Subwencje są ponadto klasyfikowane zależnie od poziomu jednostki samorządowego tzn: Dla gminy są to subwencje: wyrównawcze i równoważące, dla powiatu wyrównawcze równoważące a dla województwa wyrównawcze i regionalne.
Dotacje celowe
Finansowanie lub dofinansowanie zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego ustawami. No na przykład na Igrzyska w Krakowie najprościej.