Charakterystyka dziecka lekko upośledzonego umysłowo:

Podejmując próbę charakterystyki dziecka lekko upośledzonego umysłowo oparto się na założeniach, jakie zawiera kryterium ewolucyjne upośledzenia umysłowego. Korzystając z ustaleń tego kryterium można orientacyjnie porównać funkcjonowanie dziecka upośledzonego umysłowo z dzieckiem w normie intelektualnej o tym samym wieku inteligencji. Istotnym elementem we wczesnych okresach rozwojowych jest ruch. Konieczność działania i ruchu są naturalną potrzebą dziecka. To ciągła ruchliwość rozwija je i kształci, wzbogaca doświadczenie, ćwiczy uwagę i pamięć. Ruch w powiązaniu z mową i myśleniem staje się czynnikiem poznania świata. Nie można pominąć faktu, że rozwój psychiki dziecka w poważnym stopniu wyznaczony bywa przez prawidłowo przebiegający rozwój ruchowy. Dla podkreślenia związku jaki zachodzi w tym okresie między rozwojem umysłowym i ruchowym używa się pojęcia rozwoju psychoruchowego. Zgodnie z prawem współzależności rozwoju psychicznego z rozwojem ruchowym- sformułowanym przez E. Dupre- uznaje się, że aktywizowanie rozwoju jednego zakresu funkcjonowania dziecka wpływa korzystnie na stan drugiego zakresu. Istotne znaczenie dla pełnego obrazu dziecka upośledzonego umysłowo w stopniu lekkim zgodnie z tezą jedności psychiki i motoryki mają informacje zarówno o jego procesach orientacyjno-poznawczych obejmujących myślenie, spostrzeganie, uwagę, pamięć, wyobrażenia i mowę, jak również o procesach emocjonalno-motywacyjnych, oraz o dojrzałości społecznej.

Myślenie pozostaje w fazie myślenia konkretno- wyobrażeniowego, charakterystycznej dla wcześniejszych stadiów rozwoju, odpowiada cechom myślenia i rozumowania przedoperacyjnego. Dzieci upośledzone w stopniu lekkim potrafią dokonywać pewnych operacji logicznych, takich jak: klasyfikacja, szeregowanie, dodawanie, mnożenie, przyporządkowanie. Wymienione operacje dokonują pod warunkiem odwołania się do konkretu. Najbardziej upośledzony jest rozwój myślenia abstrakcyjnego, brak jest wyższych form myślenia. Charakterystyczna jest nieudolność syntetycznego ujmowania zdobytych wiadomości i wiązania ich w logiczną całość, a stąd wypływa ubóstwo wnioskowania i sądów.

Spostrzeganie cechuje synkretyzm, globalne ujmowanie faktów, zjawisk, obserwowanych obiektów poznania. Zakres spostrzegania jest wąski, tj. w tym samym czasie dziecko lekko upośledzone umysłowo spostrzega mniej przedmiotów, niż dziecko z rozwojem prawidłowym. Zaburzenia spostrzegania wiążą się z niedojrzałością percepcyjną, ze słabo rozwiniętą funkcją analizy i syntezy.

Uwaga w lekkim upośledzeniu umysłowym jest głównie mimowolna, choć wraz z wiekiem i nauczaniem wzrasta trwałość uwagi dowolnej. Uwaga często bywa rozproszona i przyciągana przez bodziec intensywniejszy lub niezwykły, co jest spowodowane trudnościami w dłuższym koncentrowaniu się na określonym przedmiocie lub czynności. Psychologowie wskazują również na małą podzielność uwagi upośledzonych umysłowo oraz znaczne rozproszenie, wzmożone występowanie odruchu orientacyjnego.

Wyobrażenia powstają poprzez wznawianie w korze mózgowej śladów powstałych po działaniu poprzednich bodźców. U dzieci upośledzonych umysłowo wyobrażenia są bardzo powierzchowne.

Pamięć jest słabo rozwinięta, co przejawia się w trudnościach z zapamiętywaniem i odtwarzaniem. Nowy materiał przyswajany jest bardzo wolno i wymaga wielokrotnych powtórzeń. Zaburzona jest głównie pamięć logiczna, mniej zaś mechaniczna.

Mowa w upośledzeniu lekkim często pod względem formy i składni nie różni się od mowy dzieci w normie intelektualnej. Jest tylko uboga w pojęcia abstrakcyjne, ze względu na trudności w przyswajaniu i rozumieniu ich sensu. Ogólnie jednak stwierdza się uboższy zasób słów przy przewadze słownictwa biernego nad czynnym.

Emocje upośledzonych umysłowo charakteryzują się sztywnością oraz małym zróżnicowaniem. Słabo jest rozwinięta zdolność opanowywania popędów, występuje niedorozwój uczuć wyższych, związany z brakiem zdolności do rozumienia pojęć abstrakcyjnych. Brak jest przeżyć emocjonalnych, wiążących się z zainteresowaniami i działalnością poznawczą. Inną cechą charakterystyczną jest nieadekwatność emocji, która związana jest z brakiem możliwości odróżniania przez dzieci upośledzone spraw istotnych od błahych.

Zachowanie dzieci upośledzonych umysłowo charakteryzuje się impulsywnością, brakiem przemyślenia, konsekwencji i przewidywania. Sposób działania i reagowania zależy przede wszystkim od ich temperamentu. Dzieci upośledzone umysłowo wykazują brak inicjatywy i samodzielności, łatwo ulegają sugestii, charakteryzują się biernością, słabą ruchliwością psychiki i słabym krytycyzmem. Jako charakterystyczne cechy sfery emocjonalno-motywacyjnej osób z obniżoną sprawnością intelektualną najczęściej wymienia się:· oczekiwanie niepowodzenia;· uzależnienie się od otoczenia zewnętrznego, wyuczona bezradność;· wysoki i bardzo wysoki poziom lęku;

· zaburzenia typu zahamowania lub nadpobudliwość;

tendencje do podtrzymania pozytywnych lub negatywnych interakcji społecznych (deprywacja społeczna);
· gniew, wrogość, agresywność.

Wiele badań wskazuje, że upośledzeni umysłowo rozwijają w sobie wrogie cechy motywacyjne, wysoką potrzebę wsparcia socjalnego, przenikający lęk o przyszłość. Te stany emocjonalne i motywacyjne mogą mieć o wiele większy wpływ na zachowanie niż ubogie zdolności intelektualne. Rozwój własnego „ja” u dzieci upośledzonych umysłowo przebiega podobnie jak u rówieśników pełnosprawnych. W dużym stopniu zależy od środowiska, a zwłaszcza od stosunku rodziców do dziecka oraz od jego pierwszych doświadczeń społecznych.

Dzieci upośledzone umysłowo są bardziej podatne na zaburzenia sfery emocjonalnej niż dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym, co wynika przede wszystkim z zaburzonych interakcji z otoczeniem, a także z obniżonej sprawności intelektualnej.

W literaturze dotyczącej badań nad upośledzeniem umysłowym dominuje przekonanie, iż rozwój każdej jednostki o obniżonej sprawności intelektualnej, to ciąg negatywnych doświadczeń. Niepowodzenia występują tak często w życiu dziecka upośledzonego, że wytwarzają one w końcu oczekiwanie porażki w każdej nowej sytuacji. Jeśli stanie się ono stałą cechą osobowości dziecka, to ogranicza i blokuje jego aktywność, skłania je do działania według zasady osiągania jak najmniejszego sukcesu, bez ryzyka poniesienia kolejnej porażki. Dlatego też większość dzieci upośledzonych umysłowo częściej przejawia tendencje do negatywnych interakcji społecznych. Dzieje się tak dlatego, że dzieci te są częściej niż ich rówieśnicy w normie intelektualnej odrzucane w sposób jawny lub ukryty przez rodzinę, grupę rówieśniczą, osoby znaczące.

Rozwój społeczny:

W przypadku upośledzenia umysłowego obserwuje się wiele ograniczeń, które utrudniają rozwój społeczny. Proces dojrzewania społeczno-moralnego w upośledzeniu umysłowym przebiega podobnie jak u dzieci normalnych, jednak tempo tego procesu jest zwolnione i zróżnicowane. Rozwój społeczny zależy głównie od zdolności rozumienia sytuacji występujących we współżyciu społecznym, od zdolności zapamiętywania, wyobrażania sobie oraz przewidywania skutków własnego działania. Upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim najwolniej osiągają dojrzałość w sferze uczuć moralnych i wiedzy moralnej, najszybciej w sferze postaw, wartości, przekonań i poglądów moralnych. Trudności z kształtowaniem się umiejętności społecznych wiążą się ze zwiększoną podatnością do naśladownictwa, z ograniczonymi możliwościami rozwojowymi w zakresie intelektu i uczuć wyższych. M. Kościelska analizując rozwój społeczny osób z upośledzeniem umysłowym, podjęła istotne zagadnienia: przystosowanie dzieci do szkoły specjalnej, rozwój ich samodzielności, kompetencji interpersonalnych, rozwój moralny. Autorka zauważa, iż sytuacje nowe – budząc niepewność i lęk – prowokują u dzieci upośledzonych umysłowo zachowania wycofujące lub też nieadekwatne do charakterystyki sytuacji, oczekiwań otoczenia.

W zakresie samodzielności M. Kościelska zauważa, iż „traktowanie dzieci z obniżoną sprawnością umysłową jako osobników wymagających pełnej obsługi, stałej kontroli i niezbędnych do wytworzenia mechanizmów samosterowania może być zasadniczym czynnikiem ograniczającym rozwój samodzielności dzieci i przesądzającym o ich upośledzeniu.” [1]

Przeważa jednak pogląd, że dzieci upośledzone umysłowo z trudem zaczynają orientować się w zasadach społecznego współżycia w związku z niedorozwojem myślenia, upośledzonym kształtowaniem pojęć ogólnych.

J. Głodkowska podaje, powołując się na wyniki swoich badań, że „upośledzeni umysłowo wykazują mniejszą samodzielność w czynnościach codziennych, w samoobsłudze. Nie dorównują rówieśnikom w zakresie rozwoju fizycznego, rozwoju mowy, aktywności ekonomicznej. Stwierdza się ich niższe funkcjonowanie w zakresie samokontroli, odpowiedzialności i uspołecznienia. Częściej ujawniają zaburzenia zachowania w postaci wrogich postaw, wzmożonej reaktywności typu lękowego, postaw izolacji, zachowań nieumotywowanych.” [2]

Wspomagając ogólny rozwój dziecka upośledzonego umysłowo należy położyć bardzo duży nacisk na usprawnianie ruchowe. Jak to słusznie podkreśla J. Polkowska: „ruch jest bardzo ważnym czynnikiem rozwoju, szczególnie u dzieci upośledzonych umysłowo.” [3]

[1] M. Kościelska, Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny, PWN, Warszawa 1984, s. 262

[2] J. Głodkowska, Poznanie ucznia szkoły specjalnej, WSiP, Warszawa 1999, s.55

3] J. Polkowska, Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi umysłowo w szkole życia, WSiP, Warszawa 1994