Medycyna fizykalna zajmuje się zastosowaniem metod fizycznych w celach leczniczych, zapobiegawczych i diagnostycznych. Pozostaje ona w ścisłej łączności z teoretycznymi i klinicznymi dyscyplinami medycyny oraz wieloma dziedzinami fizyki, techniki i nauk przyrodniczych. W zakres medycyny fizykalnej wchodzą:
-fizykoterapia
-fizjoprofilaktyka
-fizykalne metody diagnostyczne
Przykładowo dział fizjoprofilaktyki obecnie rozwija się dynamicznie wraz z narastającą technizacją życia i związanym z tym powiększaniem się liczby tzw. chorób cywilizacyjnych. Przyczyna ich występowania jest zaburzenie naturalnego stanu równowagi między organizmem ludzkim a otoczeniem. W celu zapobiegania tym chorobom obserwuje się obecnie w lecznictwie dążność od wykorzystania czynników fizykalnych, pozwalających zwiększyć odporność organizmu oraz usprawnić procesy adaptacyjne. Szczególnie duże możliwości stwarza w tej dziedzinie stosowanie promieni nadfioletowych, wodolecznictwa oraz lecznictwa uzdrowiskowego.

Czynniki fizykalne mogą być naturalne lub sztuczne, wytworzone przez odpowiednie generatory. Do naturalnych czynników fizykalnych należą czynniki fizyczne biosfery, czyli sfery, w której rozwija się życie zwierzęce i roślinne. Należą do nich: oddziałujące na ustrój ludzki czynniki termiczne, promieniowanie słoneczne, elektryczność, ciśnienie atmosferyczne oraz ruchy i wilgotność powietrza. Różne postacie energii, będące czynnikami fizykalnymi, można w zależności od ich właściwości podzielić w następujący sposób:
§ Czynniki termiczne- bodźcem dla organizmu jest energia cieplna, która może być przekazana drogą przewodzenia, przenoszenia i promieniowania lub wytworzona w tkankach w wyniku przepływu prądu o wielkiej częstotliwości, oddziaływaniu na nie pól elektrycznych, magnetycznych lub elektromagnetycznych o wielkiej częstotliwości. Ciepło powstaje również w tkankach pod wpływem drgań mechanicznych o częstotliwości przewyższającej granicę słyszalności ucha ludzkiego, czyli ultradźwięków.
§ Czynnik fotochemiczny- czynnik ten zależy od reakcji fotochemicznych zachodzących w tkankach pod wpływem promieni nadfioletowych.
§ Czynnik elektrokinetyczny- różnego rodzaju prądy impulsowe powodują pobudzenie tkanki nerwowej i mięśniowej. Wynikiem tego pobudzenia są skurcze mięśni.
§ Czynniki elektrochemiczne- istotą działania tych czynników jest przepływ przez tkanki stałego prądu elektrycznego. Ponieważ zaródź komórek oraz płyn pozakomórkowy stanowią roztwór elektrolitów, przepływ prądu powoduje przemieszczenie jonów i zmiany w ich stężeniu, co wpływa z kolei na chemizm tkanek. Czynnik ten stanowi również istotę jontoforezy, która polega na wprowadzeniu do tkanek jonów działających leczniczo.
§ Czynniki mechaniczne i kinetyczne- są wytwarzane oddziaływaniem mechanicznym. Przykładem może być ciśnienie hydrostatyczne wody w czasie kąpieli, uderzenie strumienia wody o ciało w zabiegach wodoleczniczych, masaż oraz nacieranie. Czynnik kinetyczny oddziałuje na organizm w przypadkach wykonywania ćwiczeń ruchowych biernych, wspomaganych i czynnych.
Podany uproszczony podział czynników fizykalnych ma wykazać ich różnorodność.

Odczyn występujący w tkance w wyniku zadziałania na nią określonej postaci energii zależy od:
-ilości energii
-czasu działania energii
-właściwości tkanki
Jeśli natężenie danego czynnika fizykalnego jest małe, a czas jego działania krótki, to odczyn jest minimalny lub nie występuje wcale. W celu uzyskania, zatem odczynu konieczne jest dostarczenie do tkanki określonej ilości energii o której decyduje jej natężenie i czas działania.
Najmniejszy stwierdzalny odczyn nazywa się odczynem progowym. Zwiększanie natężenia danego czynnika lub wydłużanie czasu jego oddziaływania nasila oczywiście odczyn tkanki. Stopień odczynu zależy od wrażliwości tkanki na daną postać energii. Przekroczenie granicy zdolności przystosowania się tkanki do bodźca fizycznego powoduje jej uszkodzenie. Granicę tę określa się nazwą wartości progowej tolerancji tkanki, której miarą jest ilość energii dostarczonej w określonym czasie.
Wyróżnia się odczyny nieodwracalne, powstałe w wyniku uszkodzenia tkanek, oraz odczyny odwracalne, które ustępują po upływie pewnego czasu. W pierwszym przypadku w zależności od nasilenia bodźca, dochodzi do uszkodzenia tkanki, czyli upośledzenia lub zniesienia jej czynności, oraz zaburzenia lub zniszczenia jej struktury. Rodzaj i stopień odczynu zależy również od stanu czynnościowego tkanki. Tkanki wykazujące prawidłowe czynności regulują w określony sposób, który można przewidywać. Odczyn taki nazywa się odczynem normalnym. W przypadkach, gdy tkanki są zmienione chorobowo lub zaburzone są mechanizmy ustrojowe decydujące o odczynie, może wystąpić skutek odmienny od spodziewanego. Odczyn taki nazywa się odczynem paradoksalnym. Przykładem odczynu paradoksalnego może być reakcja naczyń krwionośnych na bodziec cieplny, występująca niekiedy w zaburzeniach naczynioruchowych, kiedy zamiast spodziewanego rozszerzenia naczyń następuje ich skurcz.
Znajomość odczynów i umiejętne ich wykorzystanie w celach leczniczych warunkuje skuteczność leczenia fizykalnego. Pamiętać jednak należy, że może występować nadwrażliwość na pewne postacie energii. Może być ona samoistna lub spowodowana stanami chorobowymi lub przyjmowaniem pewnych leków. Występować może również nadwrażliwość na jedną postać energii, jeśli uprzednio zadziałała inna jej postać. Tak np. ogrzanie promieniami podczerwonymi zwiększa jej wrażliwość na promienie nadfioletowe. Zaistnieć może również sytuacja odwrotna, a mianowicie zmniejszenie odczynu na jedną postać energii w wyniku działania innej jej postaci. Przykładem tego może być ogrzanie skóry po naświetleniu promieniami nadfioletowymi, które wyraźnie zmniejsza lub całkowicie znosi odczyn.
Skóra spełnia ważną rolę w mechanizmie oddziaływania na ustrój czynników fizykalnych. Stanowi ona, bowiem strukturę tkankową, która okrywając cały organizm, odbiera i przetwarza oddziałującą na nią energię. Jest bogato unerwiona i powiedzenie, że skóra jest anteną ośrodkowego układu nerwowego, dzięki której napływają do niego informacje o wszelkich zmianach zachodzących w środowisku zewnętrznym, kryje w sobie głęboki sens. Znajdujące się w skórze zakończenia nerwów dośrodkowych -receptory-są odbiornikami określonych postaci energii.
Zachodzące pod jej wpływem pobudzenie receptorów zostaje drogą nerwów dośrodkowych przekazane do ośrodkowego układu nerwowego, skąd przez nerwy odśrodkowe zostają wysłane impulsy nerwowe do narządów wykonawczych, czyli efektorów, którymi są mięśnie i gruczoły. W ten sposób zamyka się łuk odruchowy na drodze receptor-ośrodkowy układ nerwowy-efektor. Pobudzenie receptorów skóry może powodować na drodze odruchowej odczyn nie tylko w samej skórze, lecz również w narządach wewnętrznych w wyniku odruchów skórno-trzewnych. Dlatego też umiejętne korzystanie z odczynów odruchowych jest konieczne do powodzenia leczenia fizykalnego.
W mechanizmie oddziaływania na organizm czynników fizykalnych równie doniosłą rolę, jak mechanizm odruchowy, spełnia obfita sieć naczyń skóry. O tym, jak bogato jest unaczyniona skóra, świadczyć może fakt, że rozszerzone naczynia krwionośne samej tylko skóry właściwej mogą pomieścić 1 litr krwi. Wykorzystanie wpływu czynników fizykalnych na stan naczyń krwionośnych skóry pozwala wpływać na rozmieszczenie krwi w ustroju, co ma zasadnicze znaczenie w leczeniu chorób układu krążenia. Rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry wpływa również na zwiększenie przepływu krwi przez tkanki, co jest szeroko wykorzystywane w leczeniu wielu chorób, głównie stanów zapalnych.
Udział skóry w procesie termoregulacji, czyli zachowania stałej ciepłoty ustroju, stanowi również jeden z elementów wykorzystywanych w postępowaniu leczniczym przy użyciu czynników fizykalnych. Zdolności termoregulacyjne skóry wynikają z obecności w niej aparatu wydzielniczego gruczołów potowych, który jest zdolny wydzielać bardzo duże ilości potu. Zawarta w pocie woda parując na powierzchni skóry pobiera z niej ciepło, zmniejszając w ten sposób zasoby cieplne ustroju. Umiejętne oddziaływanie na przebieg procesów termoregulacyjnych pozwala wpływać na stan cieplny ustroju.


Odczyn ustroju na bodźce cieplne może być miejscowy i ogólny. Jednym z podstawowych odczynów organizmu na ciepło jest odczyn ze strony naczyń krwionośnych. Zachowanie się naczyń krwionośnych pod wpływem ciepła określa prawo Dastre-Morata, które brzmi: „bodźce termiczne (zimno lub ciepło), działając na duże powierzchnie skóry, powodują przeciwne do naczyń skóry zachowanie się dużych naczyń klatki piersiowej i jamy brzusznej. Naczynia nerek, śledziony i mózgu wykazują odczyn taki sam, jak naczynia skóry”. Zgodnie zatem z tym prawem, jeśli naczynia krwionośne skóry ulegają pod wpływem ciepła rozszerzeniu, to duże naczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej ulęgną zwężeniu; jeżeli zaś naczynia krwionośne skóry ulegną pod wpływem zimna zwężeniu, to duże naczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej rozszerzają się. Odczyn naczyń krwionośnych nerek, śledziony i mózgu na bodźce termiczne działające na duże powierzchnie skóry jest taki sam, jak odczyn naczyń skóry.
§ Odczyn miejscowy-w przypadku promieniowania podczerwonego, występuje w miejscu napromieniowania, obejmując jednak swym zasięgiem sąsiadujące z nim okolice. Polega on na rozszerzeniu naczyń krwionośnych skóry, powodując jej zaczerwienienie; stąd odczyn ten nazywa się rumieniem cieplnym. Rumień cieplny w odróżnieniu od rumienia fotochemicznego wykazuje kilka charakterystycznych cech:
-występuje on w trakcie naświetlania, a jego nasilenie wzrasta w miarę czasu oddziaływania promieni podczerwonych
-zaczerwienienie skóry jest nierównomierne i plamiste w wyniku rozszerzenia głębiej położonych naczyń krwionośnych skóry
-zanika po pewnym, niedługim czasie od zakończenia naświetlania
Czas utrzymania się rumienia zależy od dawki promieni podczerwonych.
Rumień fotochemiczny wyraża się zaczerwienieniem skóry w wyniku rozszerzenia naczyń krwionośnych w skutek działania promieni nadfioletowych.
Cechuje go charakterystyczny rozwój, zwany inaczej ewolucją, w którym wyróżnia się następujące fazy:
-okres utajenia, trwający od 1 do 6 godzin
-okres narastania rumienia, obejmujący czas od wystąpienia pierwszych objawów rozszerzenia naczyń krwionośnych do osiągnięcia maksymalnego nasilenia rumienia, które występuje w 6 do 24 godzin od ekspozycji, w zależności od dawki promieniowania nadfioletowego
-okres ustępowania rumienia, którego czas trwania jest również uzależniony od dawki
W następstwie rumienia fotochemicznego dochodzi do zgrubienia naskórka, jego łuszczenia się oraz zbrunatnienia skóry w wyniku gromadzenia się w niej pigmentu.
Odczyn miejscowy powstaje w wyniku podniesienia temperatury tkanek, powodując zwiększony przepływ krwi, co ma znaczenie w leczeniu stanów zapalnych. Niezależnie od wpływu na naczynia krwionośne ciepło działa uśmierzająco na ból i powoduje zmniejszenie napięcia mięśniowego. Bodźce cieplne o natężeniu przekraczającym granice tolerancji tkanek mogą powodować ich uszkodzenie, czyli oparzenie.
§ Odczyn ogólny- jeśli organizmowi dostarczy się dużą ilość ciepła w warunkach utrudniających jego oddawanie, to odczyn wyrazi się znacznym podniesieniem temperatury ciała, czyli jego przegrzaniem. Stan taki powoduje zmiany w wielu układach i narządach ustroju. Przegrzanie uruchamia mechanizm termoregulacyjny, związany głównie z wydzielaniem potu. Wydalanie z potem dużej ilości wody, chlorku sodowego i innych substancji mineralnych wpływa na gospodarkę wodną i mineralną ustroju i może doprowadzić do odwodnienia tkanek oraz nadmiernego zmniejszenia stężenia chlorku sodowego we krwi. Z tych względów należy pamiętać, aby chorym poddawanym intensywnym ogólnym zabiegom ciepłoleczniczym podawać wodę i chlorek sodowy (sól kuchenna) w celu uzupełnienia występujących niedoborów. W stanie przegrzania ustroju przy podwyższeniu temperatury o 1 *C przemiana materii ulega wzmożeniu o ok. 3,6%, a akcja serca ulega przyspieszeniu o ok. 20 uderzeń na minutę. Zawartość tlenu we krwi tętniczej maleje, a w żylnej wzrasta. Oddech ulega niewielkiemu przyspieszeniu. Czynność wydzielnicza nerek zależy od intensywności bodźca cieplnego; przy znacznym przegrzaniu ulega ona zmniejszeniu. Ważne ze względów praktycznych jest występujące przy przegrzaniu znaczne zmniejszenie napięcia mięśni. Odczyn ten jest wykorzystywany w ciepłolecznictwie. Przegrzanie organizmu i występujące w jego przebiegu odczyny ze strony układów i narządów ustroju znajdują zastosowanie w celach leczniczych. Pamiętać jednak należy, że takie postępowanie wymaga dużej ostrożności oraz dokładnej znajomości stanu ogólnego osoby poddanej intensywnemu zabiegowi cieplnemu.

Rozszerzenie naczyń krwionośnych powoduje również stały prąd elektryczny.
Odczyn ten, wyrażający się zaczerwienieniem skóry, występuje najwyraźniej pod elektrodami, natomiast w ich otoczeniu jest słabiej wyrażony. Pod katodą rozszerzenie naczyń jest intensywniej wyrażone, pod anodą zaś słabsze. W przebiegu odczynu rozszerzenia naczyń pod wpływem stałego prądu elektrycznego wyróżnić można trzy okresy. W okresie pierwszym występuje rozszerzenie naczyń powierzchownych skóry, powodujące jej zaczerwienienie. W okresie drugim, rozszerzenia naczyń po upływie ok. 30 minut słabnie lub ustępuje. W trzecim zaś występuje głębokie przekrwienie tkanek, utrzymujące się kilka godzin. Interesujące jest, że ogrzanie skóry po ustąpieniu odczynu ze strony powierzchownych naczyń powoduje wystąpienie intensywnego rumienia cieplnego w miejscu poddanym uprzednio działaniu prądu, co należy tłumaczyć utrzymaniem się przekrwienia naczyń głębiej położonych.
W bliskiej łączności z medycyną fizykalną pozostaje lecznictwo uzdrowiskowe, które łączy lecznicze elementy fizykoterapii z lecznictwem balneologicznym oraz klimatycznym. Wykorzystywanie leczniczego wpływu czynników fizykalnych, klimatu oraz umiejętne stosowanie naturalnych tworzyw leczniczych, jak borowina i wody lecznicze, stwarza zespół bodźców oddziałujących korzystnie w wielu chorobach. Zarówno fizykoterapia, jak i lecznictwo uzdrowiskowe odgrywają bardzo ważną rolę w rehabilitacji, przez którą należy rozumieć, w odniesieniu do osób chorych i kalekich, zorganizowane postępowanie placówek służby zdrowia zmierzające do przywrócenia tym osobom optymalnej sprawności fizycznej, psychicznej i zawodowej. O osiągnięciu tego celu decyduje właściwe zaprogramowanie kompleksowego postępowania rehabilitacyjnego, w którym leczenie specjalistyczne, stosowane w danym schorzeniu, jest kojarzone z metodami fizykoterapeutycznymi, stosowaniem leczniczych ćwiczeń ruchowych, czyli kinezyterapii, lecznictwem uzdrowiskowym, poradnictwem psychologicznym oraz zorganizowaną opieką socjalną.

---