Michel Foucault „Powiedziane, napisane. Szaleństwo i literatura”
„Sobąpisanie”
Pisanie o samym sobie odsłania związki z ideą odosobnienia: łagodzi niebezpieczeństwa samotności, wystawia na czyn lub myśli ewentualne spojrzenie, konieczność pisania staje się towarzyszką życia, wzbudzając szacunek ale i wstyd. Tym czym dla ascety są w ramach wspólnoty inni, tym dla samotnika są kartki jego notatnika. Pisanie to praca myśli, wyjawia poruszenie duszy, pisanie staje się próba i sprawdzianem - wyprowadzając myśli na światło dzienne, rozprasza wewnętrzną ciemność, w której czai się nieprzyjaciel.
Nie można nauczyć się sztuki życia bez askesis (praca nad sobą) - jedna z podstawowych zasad, którą od dawna hołdowali pitagorejczycy, sokratycy, cynicy. Pisanie dla samego siebie czy dla kogoś jako forma treningu ( wstrzemięźliwość, rozpamiętywanie, rachunek sumienia, medytacja, milczenie i słuchanie kogoś innego) zaczęło odgrywać rolę dość późno.
Seneka - należy czytać, ale też pisać
Epiktet
pisanie jako ćwiczenie osobiste - należy rozmyślać (meletan), pisać (graphein), ćwiczyć (gumnazein)
pisanie w połączeniu z rozmyślaniem przywołuje to, co stało się już jej własnością, która odsyła do jakiejś zasady, reguły, zastanawia się, przyswaja i jest gotowa stawić czoło światu
dwie formy ćwiczeń
- linearna - zmierza od medytacji do czynności pisania i dalej do gymnazein, czyli realnego ćwiczenia i próby
- struktura koła - medytacja poprzedza notatki, które umożliwiają lekturę prowadzącą na powrót ku medytacji
pisanie stanowi najważniejszy proces w etapie, do którego zmierza askesis - przekształcenie czyjejś wypowiedzi uznanej za prawdziwą w racjonalny fundament działania.
Owo pisarstwo etopojetyczne, pojawiające się w dokumentach I i II w. nie pokrywa się z hypomneumata i listami.
Hypomneumata
w sensie technicznym księgi rachunkowe, rejestry publiczne, zapiski prywatne służące do utrwalenia rzeczy ulotnych
używanie ich jako przewodników duchowych było praktyką ludzi wykształconych
zapisywano w nich: cytaty, fragmenty dzieł, przykłady i opisy zdarzeń, refleksje i przemyślenia
tworzyły materialną pamięć rzeczy przeczytanych, usłyszanych lub przemyślanych, z których czerpano materiał do późniejszych lektru, rozważań i traktatów, w których przeciwdziałano ułomnością (gniewa, pożądanie, głupota), lub radzono, jak wybrnąć z trudnych sytuacji (smutek, wygnanie, klęska, niełaska)
Fondanus prosi o rady w zwalczaniu namiętności duszy, Plutarch nie ma czasu na napisanie traktatu więc wysyła mu swój hypomneumata, poświęconego pogodzie ducha
tworzą materiał i ramy dla częstych ćwiczeń: wielokrotnej lektury, medytacji, spotkań z samym sobą lub innymi
są po to by je mieć pod ręką, by skorzystać gdy zajdzie potrzeba w działaniu - by dzięki pomocnym wypowiedziom stworzyć samemu logos bioethikos i znaleźć w nich głos, który uciszy namiętności duszy, tak jak pan jednym słowem uspokaja psy (Plutrach)
dusza powinna je nie tylko przyswoić, ale się nimi stać
jest istotnym narzędziem w upodmiotowieniu wypowiedzi
pochwycenie tego co było powiedziane, zasłyszane, przeczytane po to by zbudowac samego siebie
należy je rozpatrywać w kontekście napięcia charakterystycznego dla epoki: we wnętrzu kultury silnie naznaczonej tradycją, tym co-już-powiedziane, powtarzalnością wypowiedzi, praktyką przytaczania uprawianą pod okiem autorytetu, rozwija się etyka, której troska o samego siebie wyznaczała cele:
- powrót do własnego wnętrza
- dotarcie do siebie
-życie z sobą samym
- samowystarczalność
- samozadowolenie
u podstaw tej praktyki jawiły się trzy zasadnicze przyczyny
- skutki ograniczania związanego z połączeniem pisania i czytania
- uregulowanie rozmaitości wypływających na wybór
- przyswojenie
1. Seneka podkreśla
praktykowanie zakłada lekturę, gdyż nie sposób wszystkiego wyciągnąć z własnych zasobów ni samemu uzbroić się w reguły rozumu niezbędne dla właściwego sposobu życia
przechodząc bez przerwy z jednej lektury do drugiej, nic nie skorzystamy, zgubimy się w labiryncie myśli i stracimy z oczu samych siebie
pisanie (sposób gromadzenia efektów lektury) i skupianie na samym sobie (ćwiczenie rozumu) wymierzone przeciw ułomności stultitia (niestałość uwagi, zmienność opinii i zamiarów i w konsekwencji słabość w obliczu możliwych zdarzeń. Cechuje ją również zwracanie umysłu ku przyszłości, czyni go ciekawym nowości i uniemożliwia mu stałe oparcie na posiadanej wiedzy)
pisanie hypomneumatów sprzeciwia się stawianiu przez umysł trwałych punktów odniesienia i tworzeniu swoistej „przyszłości”, do której można się odwołać. (wątek ten występuje w moralności stoickiej lub epikurejskiej)
są jednym ze środków, za pomocą których odrywa się duszę od troski o przyszłość i skupia na medytacji nad przeszłością.
2. pisanie hypomneumatów jest uregulowaną i dobrowolną praktyką rozmaitości, wyborem elementów niejednorodnych.
notatkami rzadzą dwie reguły
- lokalna prawda zdania
- okolicznościowa wartość użycia
najważniejsze jest to by traktować zdanie jako prawdziwe
3. zamierzona rozmaitość nie wyklucza ujednolicenia - nie mieści się w sztuce tworzenia całości, lecz dokonuje się w piszącym jako rezultat hypomneumatów, ich tworzenia i sięgania po nie
dwa procesy
- połączenie elementów niejednorodnych poprzez podporządkowanie ich podmiotowi oddanemu pisarstwu osobistemu
- rola pisania polega na stworzeniu, łącznie z tym, do czego doprowadziła lektura pewnego „korpusu” (nie jako korpus doktryny, lecz jako ciało tego, kto zapisując rezultaty swej lektury, przyswoił je sobie, a ich prawdę uczynił prawdą własną - pisanie staje się w piszącym podstawa racjonalnego działania)
piszący ustanawia własna tożsamość poprzez zbiór rzeczy powiedzianych
w tym co się pisze, powinno się stworzyć własna duszę
starannie dobrane lektury i przyswajające pisanie powinny umożliwić ustalenie tożsamości, w której da się odczytać całą duchową genealogię.
Korespondencja
Listy - tekst przeznaczony dla kogoś innego, również umożliwia ćwiczenie duchowe.
dzięki gestowi pisania wpływa na nadawcę
listy Seneki (do Lucyliusza) ukazują człowieka w podeszłym wieku i wycofanego z zajęć publicznych, który wywiera określony wpływa na adresata, sprawującego ważne funkcje publiczne. Podkreśla dwie zasady:
- należy ćwiczyć siebie przez całe życie
- pracując nad własną duszą należy korzystać z pomocy innych
Rada udzielona w liście 7 jest opisem stosunku do Lucyliusza - charakteryzuje własne odosobnienie, które powinno przebiegać wg reguł”
- wejść tak głęboko w siebie jak to jest możliwe
- obcować tylko z tymi, którzy potrafią cię poprawić
- otworzyć się na tych, których możesz uczynić lepszymi
list wysyłany ku pomocy - z radą, pocieszeniem, naganą, napomnieniem - jest dla piszącego elementem własnego treningu
list 99 do Lucyliusza - kopia listu adresowanego pierwotnie do Marullusa, którego syn zmarł - tekst należy do gatunku „pocieszeń” i podsuwa odbiorcy logiczne rozwiązanie walki ze smutkiem, interwencja spóźniona, gdyż Marullus „odszedł od siebie”, jest rodzajem „napomnienia”, ale dla adresata Lucyliusza i nadawcy Seneki pełni rolę „przypomnienia” wszystkich racji pozwalających przezwyciężyć smutek i przekonać, że śmierć nie jest nieszczęściem.
Posługa duszy może wrócić do adresata w formie „rady powrotnej” - wraz z rozwojem duchowym pouczanego on sam będzie mógł udzielać rad mentorowi, słać pocieszenia i napomnienia - wymiana egalitarna.
List ustanawia sposób ukazywania się samemu sobie i innym
uobecnia piszącego adresatowi - czyni go obecnym w sensie dosłownym, bezpośrednim, niemal namacalnym
aranżuje w pewien sposób spotkanie twarzą w twarz - Demetriusz - zasady stylu epistolarnego - styl powinien być prosty, swobodny, niewyszukany, gdyż dzięki niemu ukazuje się swoją duszę. Wzajemność w korespondencji opiera się na spojrzeniu i badaniu
jako ćwiczenie zmierza do zsubiektywizowania prawdziwej wypowiedzi, przyswojenia jej i uczynienia własną, prowadzi jednocześnie do obiektywizacji duszy.
Dzięki listowi otwieramy się na spojrzenia innych i umieszczamy adresata w miejscu wewnętrznego boga
pozwala wystawić się na spojrzenie, które zapada się w głąb serca w chwili gdy zaczynamy myśleć.
Introspekcja w sensie otwarcia się na innego - wpływ listu na adresata
pierwsze historyczne formy opowieści - wymiana listów, spełniająca posługę duszy
korespondencja Seneki z Lucyliuszem, Marka Aureliusza z Frontonem i niektóre listy Pliniusza - dwa punkty strategiczne, które niebawem staną się uprzywilejowanymi przedmiotami pisarstwa skupionego na odniesieniu do samego siebie: pokrywanie się duszy i ciała (wrażenia, nie działania), bezczynne odosobnienie (nie zdarzenia zewnętrzne); ciało i dni.
Nowiny dot zdrowia - tradycyjna część korespondencji. Często chodzi o przypomnienie skutków oddziaływania ciała na duszę
przedstawiają adresatowi wypadki życia codziennego. Opowiadanie o minionym dniu - istotna część praktyki epistolarnej.
- rachunek sumienia - praktyka ta rozpowszechnia się w różnych szkołach: pitagorejskich, epikurejskich, stoickich - ćwiczenie umysłu związane z pamięcią również dokonywanie wglądu w siebie.