SPOŁECZNA GENEZA I ZASADY KSZTAŁTOWANIA STAROŻYTNYCH MIAST
* Miasta powstały w długim procesie kształtowania się złożonych struktur społecznych i odpowiadających im form przestrzennych. Rozwijały się wraz z podziałem pracy na zajęcia rolnicze i nierolnicze, wraz ze wzrostem produktywności rolnictwa, które stawało się zdolnego wytworzenia nadwyżek żywności mogących zaspokoić potrzeby wojowników, kapłanów, kupców i wyspecjalizowanych rzemieślników.
* Złożoność jest jedną z cech kompozycji miejskiej. Należy również odnotować pojawienie się doskonałych form geometrycznych świadczących o tym, że znajomość porządku matematycznego wpływała na dzieła architektury. Intrygujące jest również to, że wybór miejsca zdaje się odpowiadać precyzyjnym i prawie naukowym kryteriom, o czym świadczyć może Byblos założone 2800 lat przed Chrystusem.
* Dzięki rolnictwu i hodowli człowiek stał się panem środowiska, tworząc bogactwa umożliwiające dalszy postęp techniczny: wynalazł radio, pojazd kołowy, metalurgię. Stwarzając podstawy świata wiejskiego, ale równocześnie struktury władzy, nierówności społeczne i hierarchie, ówcześni ludzie rozpoczęli długą historię Europy i jej miast.
* Wracając do Bliskiego wschodu, można zauważyć, że miasta starożytnej Mezopotamii miały już stosunkowo złożoną strukturę. Sumeryjski typ miasta- świątyni był założony na planie owalnym i otoczony murami z obronnymi basztami. Kręte uliczki przecinały poszczególne dzielnice w sposób przypadkowy. Część północno- zachodnia (od strony korzystnych wiatrów) tworzyła dzielnice rezydencjalną dla osób uprzywilejowanych. Centrum miasta było zajęte przez kompleks budowli świątynnych i pałac, którego sztywne ortogonalne założenie kontrastowało z otoczeniem.
* Urbanizacje aryjską cechowała rygorystyczna koncepcja regulowana porządkiem wojskowym. Plan miasta był dopasowany do właściwości terenu, a budynki publiczne zgrupowane blisko murów i cieków wodnych.
* Urbanizacja babilońska czerpała z tradycji sumeryjskiej i aryjskiej. Cechowały ją: porządek geometryczny całości, centralne umiejscowienie głównego sanktuarium i ekscentryczne zlokalizowanie pałacu połączonego z miastem rodzajem bulwarów i ciekiem wodnym. Główne ulice rozmieszczono na siatce geometrycznej, podczas gdy dzielnic mieszkalnych nie realizowano na sposób planowy.
* Najstarsze miasta egipskie były zakładane na planie kolistym, o czym świadczy fakt, że hieroglif oznaczający miasto jest kołem. Plan miasta wyrażający pewną spójną ideę wskazuje na konsolidację władzy, która usytuowała swoją stolicę w Memfis, równocześnie rozmieszczając wzdłuż granic otoczone murami fortece.
* W opozycji do tej tradycyjnej urbanistyki Amehotep IV (ok.1358 p.n.e) wprowadza bardziej swobodne formy w swojej stolicy El- Amarna.
* Rekonstruowane przez archeologów miasta starożytnego świata pośrednio ukazują złożoność ówczesnych społeczeństw podzielonych na klasy i warstwy. Ich hierarchiczna organizacja jest widoczna w śladach pałaców, świątyń i dzielnic mieszkaniowych niższych warstw społecznych.
* O Atenach- mieście, które stworzyło państwo- wiemy już dużo, znamy jego poezję, dramat, filozoficzne traktaty i wojenne reportaże, znamy prawo, ustrój i sposób rządzenia. Najbardziej doniosłe przeobrażenia społeczne wprowadziła reforma Klistenesa (508-507 p.n.e) zrywająca z plemiennym systemem władzy. Zamiast czterech tradycyjnych plemion, z których rekrutowała się polityczna elita, wprowadził on dziesięć terytorialnych grup, z których każda delegowała do rady pięć osób. Była to w całym tego słowa znaczeniu reforma polityczno- terytorialnej organizacji kraju. Te nowe zbiorowości zredukowały przestrzeń i zgrupowały mieszkańców z trzech regionów i trzech kategorii społecznych, np. rybaka z wybrzeża, chłopa ze wsi i rzemieślnika z miasta. Grupy te zostały zrównoważone zgodnie ze zdolnościami i majątkiem, tworzyły nowy typ solidarności i umożliwiały zerwanie z klientelizmem rodzinnym.
* Urbanizacja grecka odzwierciedlała nową koncepcję społeczeństwa opartą- w odróżnieniu od monarchii typu azjatyckiego- na indywidualizmie, kolektywnych formach rządzenia i rozbudowie usług publicznych. Z modelu społeczeństwa i jego politycznego ustroju wynikała przestrzenna forma agory- palcu zgromadzenia obywateli decydujących o swoim losie. Przeciwieństwem agory był w pewnym sensie akropol- pierwotnie twierdza, a następnie miejsce poświęcone bogom, które budowano przez kilka stuleci.
* Wraz z rozwojem demokracji ateńskiej kształtowały się powierzchnie i bryła agory, gdyż jednoczesne poruszanie się w tej samej przestrzeni ułatwiało obywatelom uczestnictwo w sprawach państwa. Na agorze, w budynku sądu (heliaja) sprawowano sprawiedliwość, w tym odbywano najważniejsze zgromadzenia dotyczące polityki, w czasie których decydowano o wygnaniu z miasta (ostracyzmie)osób publicznie nadużywających władzy i zagrażających wprowadzeniu tyranii. W buleuterionie zbierała się z kolei Rada Pięciuset. Budynki na agorze wznoszono bez żadnego wzorcowego planu, jeśli pominąć niebrukowany centralny plac o powierzchni około 4 ha. Dziełem planowym był natomiast teatr budowany wg spójnego projektu porządkującego publiczność w pionowych rzędach, wzmacniający głos dochodzący z dołu i odsłaniający mówiącego tak, aby każdy gest był dobrze widoczny.
* Gracji zawdzięczmy także pierwsze projekty idealnego miasta, gdzie ludzie i przestrzeń tworzyliby doskonałą całość społeczną.
PAŃSTWO- MIASTO ZAPROJEKTOWANE PRZEZ PLATONA (427-437 P.N.E)- miasto miało liczyć 5040 mieszkańców podzielonych na stany. „Do czego ktoś się urodził, do tej roboty trzeba każdą jednostkę przydzielić, tak żeby się każdy czymś jednym ,co do niego należy, zajmował i każdy był czymś jednym, a nie większą liczbą jednostek. W ten sposób każde państwo zrośnie się w jedność i nie rozpadnie na wiele państw”. Platon przewidywał w swoim państwie idealnym drobiazgową kontrolę nad wszystkimi sferami życia jednostek, pozbawiając je prawa do jakichkolwiek ekstrawagancji, te bowiem są zawsze potencjalnym zagrożeniem dla ustalonych zasad ładu społecznego. Platon niepokojąc się wzrastającymi zróżnicowaniami społecznymi będącymi zagrożeniem dla jedności społeczeństwa, zakładał także ograniczenie własności prywatnej, a także roli rodziny sprzyjającej przewadze interesu prywatnego nad dobrem publicznym. |
Uczeń Platona, Arystoteles (384-322 p.n.e),opisując w Polityce zasady urbanistyczne Hippodamosa,, stwierdzał: „ Przyjmował on dla swgo państwa liczbę 10 tys. obywateli, podzielonych na trzy grupy: jedną z nich mianowicie stanowili wg niego rzemieślnicy, drugą rolnicy, trzecią uzbrojeni wojownicy. Na trzy części podzielił również kraj, tak że część jedna przeznaczona została na cele kultu, druga na cele państwowe, trzecia zaś na własność prywatną, przy czym z dochodów pierwszej, zwanej świętą, pokrywać należałoby zwykłe wydatki związane z kultem bogów, z drugiej- wspólną stanowiącej własność- utrzymanie wojowników, trzecią zaś na własność prywatną- przydałby rolnikom”.
Rzym, którego dorobek już bezpośrednio wpłynął na kształt europejskiego osadnictwa i formę miast. Zasadą rzymskiej urbanistyki była osiowość założeń wynikająca z sakralnego charakteru kierunków orientacji. Wszelkie niemal miasta ( z wyjątkiem Rzymu) założone przez rzymianom Afryki Północnej ażio Wielką Brytanię cechował niemal identyczny plan. Miasto było budowane wokół dwóch osi: pierwszej wschód-zachód o szerokości około 15 metrów (decumanum) i drugiej prostopadłej o szerokości około 8 metrów (cardo). Podrzędne ulice przecinające w ten sposób wyznaczone cztery części miasta miały szerokość około 2,5metra i były oddalone od siebie o około 60-70 metrów. Przestrzenie między ulicami wypełniała zabudowa mieszkaniowa i gospodarcza. Na przecięciu głównych osi znajdował się centralny plac- forum. Zamknięcie osi stanowiły często łuki triumfalne wznoszone na cześć cezarów i sławnych wodzów. Forum było miejscem handlu i przestrzenią społeczno- polityczną, obszarem aktywności publicznej, w tym także religijnej. Wokół forum były usytuowane najważniejsze budynki publiczne. Rzymianie starannie wybierali lokalizację swoich miast, kierując się przede wszystkim względami praktycznymi, zdrowym klimatem, dostępnością, a jednocześnie możliwością łatwej obrony i zaopatrzenia w żywność. Rzymska urbanizacja była dziełem planowym, a jej reguły zostały ściśle skodyfikowane w Lex Julia Municipalis, które to prawo określało organizację miasta, bezpieczeństwo publiczne i zasady higieny. W budowie miast Rzymianie kierowali się przede wszystkim względami praktycznymi, a w mniejszym stopniu wartościami estetycznymi. Starali się także zapewnić równowagę między prawem publicznym i prawem prywatnym. Ze wszystkich miast najwspanialszy był Rzym. Kiedy Hadrian doszedł do władzy (76- 138 p.n.e), w Rzymie mieszkało blisko milion ludzi, większość w wielkich skupiskach podobnych do najbardziej zatłoczonych dzielnic dzisiejszego Bombaju. Napór wzmagał zarówno w płaszczyźnie poziomej, jak i pionowej: ubożsi Rzymianie musieli zajmować domy zwane insule- pierwsze kamienice czynszowe- nieregularne konstrukcje z biegiem czasu uzupełniane kolejnymi piętrami, czasem dochodzące do 30 metrów wysokości.
2