Rozdział 24
Agresja i nietolerancja jako mechanizmy zagrożenia ładu społecznego
Człowiek naszego wieku żyje w świecie informacji przepełnionej doniesieniami o powszechności przemocy i agresji i często sam staje się jej ofiarom. Dzięki zmasowanej informacji o zalewie przemocy wytworzył się dziś u przeciętnego człowieka dotkliwy syndrom zagrożenia i zanik poczucia bezpieczeństwa. Agresja, przemoc, konflikt i nietolerancja stają się w świadomości współczesnego człowieka elementami społecznego pejzażu, trwałymi komponentami systemu informacji, życia codziennego a nawet kultury masowej i rozrywki.
Agresja i przemoc to pojęcia bliskoznaczne. Na gruncie psychologii „agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi” .W agresji zawsze znajdziemy wyraźną intencję wyrządzenia szkody lub krzywdy przedmiotowi działania. Bez intencji nie ma agresji. Nie jest aktem agresji wypadek samochodowy czy starcie dwóch graczy na boisku. Agresja zamierzona celowa polega na podjęciu czynności nakierowanych wyłącznie na wyrządzeniu szkody lub krzywdy przedmiotowi agresji. Taką właściwością charakteryzują się agresywne zachowania chuliganów, agresja grup podkultury (sataniści, skinheadzi). Ich jedynym celem i równocześnie środkiem działania jest zniszczenie fizyczne przeciwnika przez stosowanie przemocy. Przemoc zawiera jednak z punktu widzenia psychologicznego liczne odcienie znaczeniowe i występujące w różnym nasileniu. Formą przemocy jest np. rabunek czy też presja wywierana przez jedną osobę na drugą.
W praktyce pedagogicznej agresja i przemoc to stałe elementy rzeczywistości, z którą spotyka się wychowawca i nad którymi musi pracować. Wzajemne związki i zależności nauczyciel - uczeń rodzą liczne zachowania agresywne jak równie często sprzyjają stosowaniu przemocy. W opinii psychologów jednym z doniosłych źródeł zachowań agresywnych jest frustracja czyli okoliczności udaremniające osiągnięcie pożądanego celu. Takich okoliczności nie brakuje wszystkim podmiotom procesu wychowawczego. Szkoła postrzegana jest przez uczniów jako układ represyjny z licznymi symptomami przemocy. Panujący w niej system wymagań oraz organizacja pracy rodzą napięcia, frustracje i bezosobowe stosunki międzyludzkie.
Z agresją i przemocą nierozerwalnie związana jest nietolerancja. Największe zbrodnie człowieka zrodziły się z nietolerancji. Nietolerancja czyli nieuprawniona agresja czyli brak poszanowania cudzych uprawnień inspirowała okrucieństwo człowieka, instytucji i systemów. Czymże jest nietolerancja. Nietolerancja to zachowanie lub opinia skierowana przeciwko ludziom, zjawiskom lub wartościom, które „nam” nie odpowiadają, są „inne” w celu ich zmiany lub zniszczenia mimo, że ich istnienie lub posiadanie jest uprawnione przez prawa natury, obyczaj, moralność.
Można sformułować opisową, wieloskładnikową definicję tego pojęcia. Nietolerancja oznacza:
Postawę (zachowanie, sąd) wynikające z procesów rozumowych lub pseudo rozumowych, umotywowane różnymi czynnikami, o silnym zabarwieniu emocjonalnym;
Podmiotem takich zachowań lub przeświadczeń są jednostki, grupy, instytucje lub państwo;
Dotyczą innych ludzi, grup, instytucji, ich właściwości, systemów wartości: praw ludzi do posiadania odrębności w myśleniu, zachowaniu i wartościach;
Wyraża się w różnych postaciach agresji, przymusu, eliminowania, ograniczania lub niszczenia.
Jakie są źródła nietolerancji? Na pierwszym miejscu trzeba wymienić ignorancję. Nie tylko dlatego, że nastawienia nietolerancyjnie i gotowość do nietolerancyjnych zachowań cechuje w większości ludzi o niskim poziomie wykształcenia lecz przede wszystkim dlatego, iż obiektem nietolerancyjnych zachowań i działań są ludzie i zjawiska postrzegani jako „inni” , obcy i nieznani. Drugie miejsce wśród źródeł nietolerancji zajmuje poczucie odmienności. Na następnych lęk i zagrożenia, przesądy- jako szczególną postać ignorancji, ale różniącą się od niewiedzy uporczywością trwania. Również źródłami nietolerancji mogą być dyspozycje psychiczne warunkowane cechami osobniczymi oraz dyspozycje psychiczne warunkowane okolicznościami zewnętrznymi czyli propaganda, system wychowania itd.
Rzadko zdarza się sytuacja aby akt nietolerancji miał jednoznacznie określone źródło. Na ogół u źródeł zachowań nietolerancyjnych spotykamy syndrom okoliczności i uwarunkowań, w którym z trudem daje się wyodrębnić wielkość i natężenie poszczególnych, cząstkowych przyczyn.