Marian Friedberg
„Kancelaria Miasta Krakowa do połowy XVIII wieku”
Do najstarszych kancelarii miast polskich należą kancelarie wrocławska i krakowska, sięgaja bowiem XIII w. We Wrocławiu ksiega rachunkowa oraz pieczęcie datowane są od 1299 roku. Miasto Kraków pod koniec XIII w. miało swoich pisarzy. Pierwsza zapisana wiadomóśc pochodzi z r. 1289/90 i dotyczy pisarza Jana zwanego Palec, który spisał akt w sprawie sprzedania dworu położonego w mieście. Nie jest to oryginał, ale wpis doslowny dokonany na polecenie wójta, nie datowany ale pochodzacy jak wiadomo z lat 1305 â 1329. W 1290 miasto nie miało jeszcze księgi wpisów, skoro sprawę spisano w osobnym akcie. Drugim znanym pisarzem m. Krakowa jest Henryk, który w r. 1293 spisał dokument Romana, prepozyta klasztoru zwierzynieckiego, zatwierdzający lokację folwarku Rogoźnik przez jego poprzednika. Na dokumencie Romana świadkuje wójt krakowski Piotr i jego brat Heidenryk. Dokument świadczy o braku kancelarii miejskiej jak i zakonnej skoro sprawę spisano na osobnym dokumencie. Z XIII w. pochodzi też wiadomość o pieczęci miasta z r. 1283.
Najdawniejszym zabytkiem z kancelarii krakowskiej jest księga formatu folio, spisana na pergaminie, obejmująca zapiski z lat 1300-1375 w ilości 1700 zapisek, z tego 99 zapisek wpisano w r. 1328. W latach 1360, 1365, 1369, 1371-74 nie poczyniono w księdze żadnego wpisu. Księga notuje w większości sprawy niesporne majątkowe, załatwiane przed sądem ławniczym (rezygnacje) Są tam również notatki o wyborze radnych i ławników, a także kilka postanowień rady miejskiej. Nie jest to więc księga ławnicza, ale pierwsza księga kancelarii krakowskiej.
W roku 1303 powstał dokument, który prawdopodobnie miał związek z kancelarią miejską. Zawiera on zapisy na cele kościelne poczynione przez mieszczkę Sulisławę przy pośrednictwie i pod patronatem wójta krakowskiego Alberta. Dokument umocniono pieczęciami krakowskich konwentów dominikanów i franciszkanów oraz pieczęcią wójta „ honorabilium vironum civium Crac”. Pieczęć umieszczona jest w środku dokumentu, obok niej zaś znajduje się tylko jedna pieczęć.
Dokument lokacyjny z r. 1257 określa stanowisko i supremację wójtów dziedzicznych; wójt lennik księcia miał wg ustroju feudalnego rozległą władzę nad mieszczanami. W 1312 r. Władza ta kończy się buntem wójta Alberta i zniesieniem wójtostwa dziedzicznego. Powstała Rada Miejska w latach 1366-1370, aż do końca istnienia organizacji miejskiej wg prawa magdeburskiego była naczelną władzą Krakowa.
Od końca XIII wieku do r. 1312 kancelaria m. Krakowa podlegała wójtowi dziedzicznemu i byla kancelarią jedyną. Paleograficzna analiza pism świadczy o tym, że te same ręce wystepują w księgach rady miejskiej i ławy sądowniczej (Scabinalia) od wieku XIV do XVI; te same również w księgach rachunkowych z początku XVI wieku. Dowodem może być tekst uchwały rady z r. 1435 mówiący o wynagrodzeniu pisarzy miejskich za prace kancelaryjne â sporzadzanie dokumentów i listów radzieckich oraz ławniczych. Podobnie uchwała z r. 1600.
Księgi wójtowskie (Advocatialia) wymienione w Katalogu Archiwum m. Krakowa po księgach ławy są zachowane od r. 1442 ( z lat 44-75 brak zapisów). Wójtami byli Jerzy Morsztyn i Jan Lang, po śmierci których spisano Advocatialia i przekazano je nowemu wójtowi Pawłowi Pernusowi. Są to lata 1550 i 1557.
Spis po zgonie pisarza miejskiego Andrzeja Szaroty obejmuje księgi radzieckie, testamenty, plenipotencje, przyjęcia do prawa miejskiego, kopiarze przywilejów, księgi ławnicze, księgi lonerskie, regestry podatkowe. W księgach ławniczych w XIV wieku występują ( w latach 1372-1394) dwaj pisarze wójta.
Zasadniczą reformę w organizacji kancelarii i urzędu pisarza wprowadza uchwała rady z 03.06. 1598 r. tworząc osobny urząd pisarza dochodów miejskich. Był nim Melchior Ruricht. Pod swoją pieczą miał stałe dochody i czynsze, cła, opłaty mostowe. Otrzymał polecenie spisania całego majątku miejskiego oraz prowadzenia regestrów ( zwięzłe streszczenia dokumentów) rachunków tygodniowych. Do końca XVI wieku istniały dwie kancelarie:
kancelaria główna rady miejskiej
kancelaria wójtowska
Od roku 1598 istniała trzecia kancelaria â lonerska.
Ad.1) Główna kancelaria miejska podlegała Radzie. Zapiska z r. 1344 mówi, że pisarz Konrad został powołany przez radnych. Obowiązkiem pisarzy było protokołowanie obrad rady i wciąganie zapisek do ksiag „jasnymi, własnymi, nie trudnymi a wyrozumnymi słowy”. Pisarz strzegł tajemnicy ksiąg, radny mógł do niej zajrzeć tylko za zgodą burmistrza. Pisarzowi nie wolno było udostępniać ksiąg „ Senatus consulte”. Mógł odmówić wpisania uchwały sprzecznej z prawami królewskimi i miejskimi. Rada kontrolowała prowadzenie ksiąg. Pisarze protokołowali zebrania rady i pospólstwa tzw sejmików. Obywatele mieli prawo do odpisów z ksiąg w sprawach własnościowych i spornych. Kancelaria robiła odpisy spraw spornych dla sądów.
Kancelaria sporządzała dokumenty i umacniała je pieczęciami. Dokumenty zatwierdzające statuty cechowe podpisywał pisarz w w. XVII i XVIII. Zadaniem kancelarii była opieka nad przywilejami i księgami. Kontrolę nad wykonaniem sprawowała rada miejska. Sporządzano szereg inwentarzy, kopiarzy i repertoriów przywilejów miasta. Przykładem może być kopiarz przywilejów z końca XIV wieku, kodeks Baltazara Behema zr. 1504, inwentarz przywilejów z r. 1545 sporządzony przez pisarza Waleriana Pernusa; dzieła Zygmunta Jana Zaleskiego w latach 1691-1694 â opracował on kopiarz z tekstami 380 przywilejów, inwentarz dokumentów oraz dwa repertoria z ich streszczeniem. W 1500 r. pisarz Jan Heydeke spisał wszystkie dochody miasta (głównie z czynszów).
Pisarze należeli do najwyższych urzędników miasta, byli w warstwie patrycjatu, otrzymywali tytuł „nobilis” oraz prawo wyboru do rady miejskiej. Świetnie znali prawo, łacinę (język urzędowy w XIV-XVIII w.). Wymagano od pisarzy przestrzegania prawa, bezwzględną rzetelność; za dokonanie niesłusznego zapisu groziło obcięcie ręki, za fałszowanie ksiąg śmierć.
Kancelarię prowadził pisarz z zastepcą oraz kilkoma pomocnikami. Po częstych niesnaskach co do wynagrodzeń w 1541 r. utanowiono juz tylko dwóch pisarzy: „ notarius” i „ alter notarius civitatis”. Od poł. XVI w. pisarze otrzymują sukno na odzież, od 1627 r . zapłatę pienieżną.
Cały personel kancelarii w wiekach XVI-XVIII liczył od 4 do 7 osób. Na podstawie ksiąg rachunkowych w latach 1723-51 stwierdza się odmienny skład kancelarii: pisarz, regent i kancelaryści w liczbie 3, 2 lub 1 osoby. Uposażenie składało sie z pensji właściwej i datków w pieniądzach i naturze, zapłaty za specjalne czynności, dochody z opłat kancelaryjnych uiszczanych przez strony. Pensja wynosiła mniej więcej 50 grzywien w 1394 r., 30 grzywien, 9 kóp groszy na odzież itp w XV wieku.
Lokal kancelarii
Kancelaria znajdowała się w jednej z izb ratusza o dwu oknach, na I p. gmachu od strony wschodniej. W wieży znajdowało się archiwum, na parterze i na I piętrze. Kancelaria dostawała fundusze z budżetu miasta na swoją działalność i wydatki.
W XIV wieku znane są 23 dokumenty, w tym 10 rady miejskiej od 1329 roku oraz 13 dokumentów ławy sądowniczej od r. 1345. Częściowo są to oryginały, częściowo kopiarze. Wśród dokumentów są ugody zawarte między miastami, potwierdzenia statutów cechowych, poświadczenia pożyczek i zapisów na rzecz szpitali, akty homagialne dla Ludwika(1375) i Wł. Jagiełły(1387).
Dokumenty radzieckie i ławnicze wykazują niekiedy identyczność rąk. Są jednak różne pod względem formy, postaci zewnętrznej, formatu, pisma.
W I poł. XVII wieku Kraków liczył 20000 mieszkańców.
Katalog drukowany Archiwum Miasta Krakowa przedstawia imponującą ilość ksiąg. Ciągłej rozbudowie ulegały najważniejsze księgi rady miejskiej, w których wyodrębniono osobno sprawy testamentów mieszczańskich, sprawy kryminalne oraz wpisy przyjęć do prawa miejskiego. Na początku wieku XVI (1520) założono osobne księgi z zapiskami plenipotencji i rękojemstw.
Promptuaria z końca XVII wieku - księgi pomocnicze dla urzędników kancelarii podają krótkie streszczenia spraw w księgach radzieckich od 1500 r.
Scabinalia â księgi spraw niespornych
Advocatialia â księgi kancelarii wójtowskich
Księgi lonerii â pisarze lonerii miejskiej tworzyli księgi rachunkowe. Kancelaria lonerii istniejąca od 1598 r. jak i sam urzą lonerski podlegały władzy rady i były pod je ścisłą kontrolą. Zarówno pisarze kancelarii głównej i pisarze kancelarii lonerskiej byli opłacani z tej samej kasy miejskiej.
W kancelarii głównej przechowywano księgi zawierające uchwały rady w sprawach finansowych oraz protokoły kontroli nad rachunkami miejskimi.
W kancelarii lonerskiej prowadzono księgi rachunkowe, szczegółowe i ogólne.
Z powodu prowadzenia równolegle kilku kancelarii:
K. Głównej Rady Miejskiej
K. Wójtowskiej
K. Lonerskiej
akta starego Krakowa należy uznać za zespół złożony.