Które wartości proponowane przez literaturę polską należy przenieść w XXI wiek?
Świat wartości ludzi i bohaterów poszczególnych epok literackich jest bardzo zróżnicowany. Dla ludzi średniowiecza najważniejszym dobrem i celem życia był Bóg. Osoby żyjące w tej epoce wszystkie swoje sprawy podporządkowywały Stwórcy, wierzyły w niezmienny, ustalony przez Boga porządek świata, w którym każdy ma swoje miejsce. Rezygnowali oni także często z bogactwa i własnego szczęścia na rzecz życia w czystości. Taka postawa nazywana jest ascetyzmem. Wśród rycerzy natomiast najwyższą wartością były trzy zasady „Bóg, Honor i Ojczyzna”. W odrodzeniu natomiast najbardziej cenione staje się dobro ojczyzny i poprawianie stosunków międzyludzkich. Powszechnie akceptowane i praktykowane jest korzystanie z uciech życia. Dla ludzi baroku zaś istotne jest znalezienie miejsca człowieka w społeczeństwie, refleksja nad życiem. W wielu polskich utworach literackich przebija etos pracy uznawany za najwyższą wartość. Często to praca, przede wszystkim w epoce pozytywizmu skierowana była dla dobra innych, była to tzw. „praca u podstaw” lub „praca organiczna”. Dla człowieka w wielu epokach literackich rodzina i dom to najistotniejsze elementy ludzkiego życia. Jest ona najmniejszą „instytucją społeczną”.
Wśród typowych dla okresu średniowiecza bohaterów należy wymienić św. Aleksego. Zrezygnował on z dóbr doczesnych w celu osiągnięcia świętości. Pobyt na ziemi był dla niego tylko okresem poprzedzającym życie wieczne. Bardzo często to umartwianie i życie w ubóstwie przybierało charakter postawy na pokaz, lecz śmierć i asceza św. Aleksego są ciche i ukryte przed najbliższymi. Wyrzeka się on swojego pochodzenia, żony i majątku. Wygodne życie zamienia na egzystowanie w upokorzeniu, biedzie i poniżeniu. Śmierć stanowi dla niego wybawienie. Św. Aleksy wzorował swój sposób życia na życiu Jezusa Chrystusa. Był tak jak On upokarzany i wyszydzany. Aleksy umierając oddaje swoją duszę Bogu, który go stworzył. Poprzez swoje życie bohater uzyskał świętość, do której drogą było ubogie, pełne umartwień życie.
Utworem przedstawiającym zgoła inny typ bohatera jest „Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja. Można tu zauważyć tendencję autora do podkreślenia wartości korzystania z uroków życia . Ideał „człowieka poczciwego” to szlachcic ziemianin, dla którego najwyższą wartość stanowi ceniona przez wszystkich cnota, uczciwość, patriotyzm i egzystencja w zgodzie z naturą. Ludzie życie związane jest z rytmem przyrody, wyznaczonym przez pory roku odpowiadają kolejne etapy życia ludzkiego. Wiosna symbolizuje dzieciństwo i młodość. Lato to wiek dojrzały. Jesień natomiast to okres starości, w której jest czas na podsumowanie życia i snucie refleksji. Jest tutaj zawarty uniwersalny ideał życia człowieka, który dba o swoją ziemię, z radością korzysta z dobrodziejstw przyrody.
Nie można zapomnieć, że w okresie renesansu pojawia się też patriotyzm jako wielka i niezaprzeczalna wartość.
To właśnie pieśni J. Kochanowskiego, a zwłaszcza „Pieśń o spustoszeniu Podola” akcentują ten temat. To właśnie w tej epoce powstaje znany traktat A. Frycza Modrzewskiego „O poprawie Rzeczypospolitej”
W epoce romantyzmu natomiast najwyższą wartością była przede wszystkim miłość, która bohatera IV części „Dziadów” popchnęła na drogę samobójstwa. Według niego miłość idealna, nie spełniona oparta na więzach duchowych łączyła się zawsze z cierpieniem. Kobieta miała być „drugą połową” jego istoty. Wywodzi się to z mitologii, gdzie Zeus obawiając się, że ludzie mogą zagrozić Bogom podzielił każdą istotę na dwie połowy: mężczyznę i kobietę, którzy poszukują się przez całe życie. Tak silnych więzów nie jest w stanie przerwać żaden człowiek, ani za życia, ani po śmierci.
Inną godną zauważenia wartością był patriotyzm. Postawa prometejska tytułowego bohatera - Konrada Wallenroda była związana z tragiczną sytuacją narodu, znajdującego się w niewoli carskiej. Wallenrod odrzucił szczęście osobiste w celu sprzeciwienia się potędze Krzyżackiej, działając w sposób podstępny i zdradziecki. Głównymi motywami jego działania są: miłość do ojczyzny i nienawiść do wroga. Bohater dzięki swojej postawie uratował zagrożony przez Zakon naród. W imię szczęścia i wolności ojczyzny Konrad poświęca swoje życie i dobre imię. Jest tutaj bardzo silnie zaakcentowana idea patriotyzmu, stanowiąca dla niego wartość. Inne utwory epoki romantyzmu także przedstawiają ten problem. Celem życia jest dla nich dobro ojczyzny. Postawa Konrada Wallenroda nie jest jednak idealnym wzorem postępowania dla ludzi chcących poświęcić swoje życie dla ojczyzny.
W „Lalce” Bolesława Prusa zaobserwować można postawę bohatera, przejawiającą się w chęci uzyskania pracy dobrze wynagradzanej w celu zdobycia „ręki” Izabeli Łęckiej. Dla Wokulskiego te dwie wartości przenikały się wzajemnie. Z jednej strony wierzył w sens pracy, z drugiej ta właśnie praca miała mu posłużyć do osiągnięcia drugiej cennej dla niego wartości, czyli miłości ukochanej kobiety. Jednak bohater zatraca te wartości, gdy przeżywa zawód miłosny to zdradza ideały, jakie przyświecały mu w młodości. Postanowił ożenić się z Minclową, co było zdradą ideału czystej miłości w zamian za wygodne życie. Poświęcił się handlowi i zarabianiu pieniędzy w zamian za wartość, jaką była dla niego nauka.
Człowiekiem, dla którego praca jest najwyższą wartością jest także inny bohater występujący w tej powieści, czyli Ignacy Rzecki, którego cechuje sumienność, rzetelność w wykonywaniu pracy. Poza pracą nie miał żadnych innych zainteresowań, ona stanowiła dla niego treść życia.
W powieści Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem” ludźmi pracy są prawie wszyscy bohaterowie: Marta Korczyńska, Benedykt Korczyński, wszyscy członkowie rodziny Bohatyrowiczów. Ich postawą życiową i sposobem na życie jest ciężka, sumienna, a przede wszystkim uczciwa praca. Wyznają oni zasadę, kto tylko żyje i może pracować musi to czynić, w ich świecie nie ma czasu ani miejsca na beztroski odpoczynek i lenistwo. Pracę traktują oni jak obrzęd, do żniw ubierają się odświętnie, kochają to co robią, pracują chętnie. Traktowali oni trud swojej pracy z radością, podczas pracy często śpiewali. Dla nich stanowi to rodzaj wspólnej uroczystości, praca zapewnia im poczucie bezpieczeństwa, gdyż zawsze mogą liczyć na pomoc innych ludzi należących do tej samej co oni wspólnoty. Ich praca nie wywodziła się wyłącznie z ich chęci, była poparta faktami historycznymi. Mieli oni poprzedników, którzy dali początek ich rodu w osobach Jana i Cecylii, których mogiły są dla Bohatyrowiczów najważniejszym „zabytkiem przeszłości”, który pielęgnują i przekazują historię tej heroicznej pracy z pokolenia na pokolenie. Ta idea poszanowania i dowartościowania pracy jest w ich rodzie przekazywana przez starszych młodszym potomkom. Młoda Justyna, a także Witold cenią wartość pracy. Ten ostatni próbuje wykorzystać swą wiedzę, aby pomóc także innym rolnikom, uważa, że powinien dzielić się wiedzą z „nowoczesnego świata” z innymi, gdyż jako wybraniec, bo tylko nielicznym mieszkańcom wiosek w tym okresie udało się przedrzeć do „cywilizowanego świata”.
W ”Chłopach” Władysława Stanisława Reymonta obecne jest umiłowanie pracy i przywiązanie do ziemi. Symbolem tego przywiązania jest Maciej Boryna w chwili śmierci na świeżo zaoranej ziemi. Ludzie wyrażali szacunek dla chłopów pracowitych, a przejawiali niechęć dla leniwych, czego przykładem może być Jagna.
Natomiast dla człowieka renesansu stałym oparciem była rodzina. Była ona źródłem szczęścia i poczucia bezpieczeństwa. Możemy to zaobserwować we fraszkach Jana Kochanowskiego: „Żywot człowieka”, „Na dom w Czarnolesie” czy „Pieśń świętojańska o Sobótce”. Obraz rodziny i występującej w niej tragedii to obrazy z „Trenów” Jana Kochanowskiego. Rodzina była najwyższą wartością nie tylko dla poety. Była ona ostoją tradycji, zwyczajów i kultury, dzięki czemu ta właśnie kultura oparta i pielęgnowana przez rodzinę mogła przetrwać i nie zatraciła swoich wartości. Takie więzi rodzinno towarzyskie, kultura i obyczaje są pielęgnowane w dworze Spolicowskim. Są one gruntem i podstawą do egzystencji całego narodu w warunkach niesprzyjających jej rozwojowi, czyli w okresie niewoli. Potrafili oni jednak przełamać te trudności i mimo tych przeciwności uznawali oni więzy rodzinne za nieprzemijającą wartość.
Mimo dużej różnorodności wartości, jakie cenili sobie ludzie przez stulecia wydaje się, że nie różnili się oni tak bardzo od nas i nam współczesnych. Tak samo cenimy dom, rodzinę jak kiedyś. Może nieco inaczej jest w przypadku naszego poczucia patriotyzmu. Cecha ta jakby się nieco dzisiaj rozmyła. Ludzie chcą być dzisiaj raczej obywatelami świata lub Europy, niż obywatelami konkretnego państwa - Polski.
Także kult pracy już jakby osłabł. Nie ceni się pracy dla samej pracy, ale jako środek zdobywania pieniędzy. Może też często bardziej cenimy przebiegłych i cwaniaków, takich którzy umieją się „sprzedać” niż tych ciężko, uczciwie i często bez efektów pracujących.
Wszystkie wymienione przez mnie wartości, takie jak rodzina, dom, poświęcenia dla ojczyzny w razie potrzeby, a także sumienna i uczciwa praca i miłość powinniśmy nadal cenić tak jak czynili to bohaterowie utworów literackich. Powinniśmy przenieść je w XXI wiek, gdyż są one wartościami niezbędnymi dla życia każdego człowieka i ponadczasowymi. Te wartości powinny być przekazywane z pokolenia na pokolenie, aby nie zanikały i nie utraciły swojej pozycji w życiu ludzi współczesnych i przyszłych.